پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)
سال:1394 | دوره:13 | شماره:2 (پیاپی 26) |تعداد مقالات:11

آقاعلی مدرس طهرانی، با اعتقاد عمیق به کارآیی مبانی حکمت متعالیه در بازآفرینی اندیشه دینی، به ویژگی برجسته و معمول روش صدرا، یعنی «مماشات با قوم در بدایات و افتراق در نهایات»، عنایت ویژه نشان داده تا در بیان کیفیت معاد جسمانی طرحی نو دراندازد. طرح وی بر اساس اتخاذ مبانی صدرایی بدون کمترین بازسازی آنهاست، اما برنهاده های او بر مبانی نهادی صدرا کاربست افتراق در نهایات را در سعی علمی به نمایش می گذارد. وی در نظر دارد با مبانی هستی شناخت، از قبیل حرکت جوهری و مبانی معرفت نفس، معاد جسمانی را با تصویر رجوع بدن دنیوی به روح در هنگامه رستاخیز تبیین کند. بر این اساس، او نه بدن دنیوی را با همان ساختار دنیوی مقصد عود روح می داند و نه مانند صدرا بدن اخروی را تنها قائم به نفس مبعوث می داند. مهم ترین مواضع نقدی آشتیانی به برنهاده های حکیم بر مبانی نهادی صدرایی متوجه است، همانند بقای رابطه نفس و بدن بعد از موت، ادامه حرکت جوهری بدن پس از جدایی نفس، گرایش به نظرات متکلمان اشعری، و همان ایراداتی که بر نظریه معاد عنصری متکلمان اشعری مشترک الورود است. بازخوانی مبانی صدرایی و استنتاج های حکیم موسس در آینه پژوهش نقادانه آشتیانی نمایانگر تعالی و پویایی اندیشه و روش صدرایی در برهه های متوالی است.

از نظر فخر رازی، ضروری است که پیامبران بعد از بعثت معصوم باشند. در عین حال، او عصمت قبل از بعثت را برای پیامبران لازم نمی داند. او معتقد است که پیامبران به صورت عمد گناه کبیره انجام نمی دهند، اما صدور گناه کبیره از آنان به صورت سهوی امکان دارد. او گستره عصمت انبیا را در چهار مسئله اعتقاد، تبلیغ و رسالت، احکام و فتاوی، و افعال و سیرت می داند. او با تکیه بر برخی مبانی، مثل جبرانگاری عصمت، دلایل عقلی، مثل بداهت عقل، و دلایل نقلی، مثل آیه 23 سوره جن، عصمت انبیا را اثبات کرده است.همچنین او به شبهاتی که در این خصوص با توجه به برخی از آیات قرآن مثل آیه 87 سوره انبیا جلوه کرده پاسخ داده است.

مسئله شر یکی از مهم ترین مباحث در حوزه فلسفه دین است، تا حدی که برخی این مساله را پایگاه و پناهگاه الحاد نامیده اند. نوشتار حاضر می کوشد، با استناد به متون اصلی، روایتی خاص از مسئله احتمالاتی شر را مطابق با تقریر وسلی سمن به دقت بیان کند و نقدها و پاسخ های ارائه شده از سوی خداباوران را در خصوص آن طرح نماید. در این مسیر، ابتدا مساله در چارچوب تفسیر بسامدی مورد بررسی قرار گرفته و نحوه تحلیل سمن از آن، بر اساس نحوه استفاده او از قضیه بیز، تحلیل خواهد شد. سمن بر مدار طرحی ریاضیاتی، احتمال وجود خداوند را بر اساس روابط موجود در قضیه بیز اندک تشخیص می دهد و این رویکرد خود را الحاد تجربی می نامد. در این گونه از الحاد بناست احتمال وجود عاملی هوشمند در آفرینش نفی شود و اندک تشخیص داده شود. در ادامه، تحلیل بروس رایشنباخ از روش سمن و تلاش او برای تقریر دقیق تر مسئله بسامدی مطرح شده و سپس به نقدهای وارد بر مسئله بسامدی شر پرداخته خواهد شد. این نقدها به طور عمده در قالب نقد روش تحلیل بسامدی و نقد نتایج حاصل از آن طبقه بندی شده است. در دسته نخست، از دیدگاه های الوین پلنتینگا در نقد روش مبتنی بر بسامد احتمالاتی استفاده شده است. دومین گروه از انتقادات به مسئله بسامدی شر نیز با نظر به تحلیل رایشنباخ از رویکرد سمن و انتقادات کارت رایت صورت پذیرفته است.

مولفه های کانتی و ویتگنشتاینی در شبکه تفکرات جان هیک موجب شده است او «معنای عملی زندگی» را مطرح کند و آن را در پرتو رابطه ای دوطرفه بین انسان و جهان بررسی کند. در نگرش او جهان جایگاهی است که انسان زندگی خود را در آن تجربه می کند، و تفسیر جهان در پرتو خوش بینی کیهانی ملاحظه می شود - مفهومی که دارای دو مولفه غایت رئوف (خیر) و ساختار متناسب با این غایت از جهان است. آگاهی دینی در نظر جان هیک بالاترین سطح آگاهی است و خوش بینی کیهانی به باورهای دینی نیز در نسبتی خاص با باورهای دینی قرار می گیرد. او در جستجو برای یافتن «معنای عملی زندگی» چرخشی در پرسش از معنای زندگی ایجاد می کند و در آغاز این مسیر ابتدا آن را به پرسش از «ماهیت جهان» تبدیل می کند و در گام بعد پرسش از «ماهیت جهان» را نیز به پرسش از «چیستی مولفه های دینی ای که توصیف بهتری از ماهیت جهان ارائه می دهند» تغییر می دهد. نوشتار حاضر با رویکرد تحلیلی ابتدا به توضیح نظریه جان هیک در باب «معنای عملی زندگی»، سطوح مختلف آگاهی، و خوش بینی کیهانی می پردازد و در مرحله بعد در نقد نگاه جان هیک مسائلی چون عدم انحصار این نظریه به ادیان ابراهیمی و بیرون نگه داشتن ادیان غیرابراهیمی از دایره شمول آن و عدم استلزام بین خوش بینی کیهانی و باورهای دینی را بررسی می کند.

خودآیینی عقلانی بیانگر آن است که آدمی چگونه می تواند فاعلیت معرفتی خود را محفوظ بدارد و اختیار تنظیم و اداره عقلانی خود را داشته باشد. این ارزش معرفتی غالبا در مقابل دگرآیینی عقلانی طرح شده که مطابق آن، باورنده، به علل درونی یا بیرونی، فاقد توانایی لازم برای اعمال فاعلیت معرفتی خود است. از آغاز دوران مدرن، برخی فیلسوفان و متفکران به تصریح یا تلویح گمان کرده اند که باور دینی ناقض خودآیینی عقلانی است. با این حال، روایت مسوولیت محور از معرفت شناسی فضیلت گرا به خوبی نشان می دهد که خودآیینی به مثابه یک فضیلت عقلانی به معنای اتکا به قوای معرفتی خود و بی نیازی معرفتی از دیگری نیست، بلکه نحوه تنظیم فاعلیت معرفتی باورنده را در تعامل های فکری او با دیگری تجویز می کند.بر این اساس، باورنده خودآیین بر شناخت اقسام روابط معرفتی خود با دیگری و تنظیم مستقل آن توانا است. این معنا از خودآیینی عقلانی با برگرفت و نگه داشت باورهای دینی در تعارض نیست. باور دینی می تواند خودآیین باشد، اگر باورنده متدین نقش دیگری را به مثابه ناقل، ناقد، حامی، الگو یا مرجع در باورهای دینی خود دریابد و وجدان مدارانه و به اتکای آراستگی به فضایل عقلانی، نحوه مداخله معرفتی دیگری را در باورهای دینی خود تنظیم کند.

غزالی از جمله اندیشمندانی است که به مسئله توجیه باور به وجود خدا پرداخته است. وی برای خداباوری چهار الگوی مختلف مطرح می کند که عبارت اند از الگوی خداباوری پیامبران، الگوی خداباوری اولیاء، الگوی خداباوری متکلمان، و الگوی خداباوری عوام. او هر یک از این الگوها را مناسب برای گروهی خاص از مردم می داند.غزالی معتقد است در میان چهار الگوی ذکرشده بالاترین درجه باور به خدا در الگوی خداباوری پیامبران و اولیاء حاصل می شود، که مبتنی بر شهود عرفانی هستند. این همان چیزی است که ما امروزه آن را تجربه دینی می نامیم. لذا می توان نظریه او را نوعی قرینه گرایی مبتنی بر تجربه دینی تلقی کرد. لازم به ذکر است که می توان الگوهای چهارگانه غزالی را در قالب یک الگوی طولی و تشکیکی بازسازی کرد که در این قالب الگوی خداباوری انبیا و اولیاء در بالاترین مرتبه و سایر الگوهای خداباوری در درجات دیگر قرار می گیرد.

نظریه عروض وجود بر ماهیت مهم ترین زیربنای متافیزیکی مورد استفاده ابن سینا برای شکل دهی یک نظام فلسفی مستقل و گذار از فلسفه یونان بوده است، و ابن سینا در بازاندیشی دو مبحث مهم فلسفی یعنی «مواد ثلاث» و «علیت»از آن بهره برده است. می توان گفت بسیاری از اجزای الهیات بالمعنی الاخص ابن سینا بی واسطه یا باواسطه بر نظریه عروض وجود بر ماهیت استوار شده اند. برای مثال، برهان صدیقین ابن سینا حاصل همه یافته های او در بحث های «عروض وجود بر ماهیت»، «مواد ثلاث» و نیز «علیت» است. این نظریه همچنین در مباحث اثبات توحید و سایر صفات خدا، گاه به صورت مستقیم و گاه به صورت غیرمستقیم و به عنوان زیربنای منطقی، کاربرد می یابد.

برخی از محققان تلاش کرده اند تا، با انجام دادن آزمایش ها و بررسی های لازم، تحقق تجربه دینی و عرفانی را از طریق مصرف داروهای شیمیایی به اثبات رسانند. وینرایت، با تمایز گزاردن میان تجربه عرفانی وحدت گرا و خداباور، و با توجه به پژوهش های انجام شده توسط کلارک، پنک، و هیوستون و مسترز، بر این باور است که هرچند داروهای روان نما می توانند نوعی تجربه عرفانی وحدت گرا به وجود آورند، ولی نمی توانند تجربه عرفانی خداباور به وجود آورند. در تحقیقات محققان، شواهد و مدارک قابل اعتنایی وجود ندارد که بر اساس آن تجربه های عرفانی خداباورانه را بتوان ناشی از مصرف داروهای شیمیایی دانست. بررسی های انجام گرفته روی نتایج استخراج شده از آزمایش های محققان اخیر نشان داد که تجربیات ناشی از مصرف داروها بیشتر آفاقی بوده و درصد ناچیزی از آن به تجربه انفسی ارتباط دارد. به نظر وینرایت، در تبیین علمی تجربه های عرفانی، توجه به نکاتی لازم است. اولا، توجه به موضوع این تجربیات و تفکیک انواع تجارب عرفانی از یکدیگر ضروری به نظر می رسد، یعنی ممکن است موضوع تجربه به گونه ای باشد که هرگز نتوان تبیین علمی کافی از آن ارائه داد. ثانیا ماهیت تجربه دینی و عرفانی به گونه ای است که آن را با پرسشنامه و آزمایش های تجربی نمی توان تعیین کرد، زیرا این تجارب اموری درونی هستند و قابل اندازه گیری با معیارهای بیرونی نیستند.

در بحث پردامنه «عقل و نقل»، که گاه با عناوین دیگری چون «عقل و وحی» یا «عقل و دین» نیز از آن یاد می شود، چهار نظریه معروف با یکدیگر رقابت می کنند: اصالت عقل، اصالت نقل، تقدم عقل، تقدم نقل. در این جستار، ضمن تشریح محل نزاع و و دیدگاه هر یک از قائلان به چهار نظریه مذکور، استدلال شده است که هیچ یک از آنها قابل دفاع نیست و باید در پی نظریه ای بدیل بود. نگارنده نظریه ای را با عنوان رویکرد گفتگویی و توافقی میان عقل و نقل یا، به تعبیری فنی تر، دیالکتیک هرمنوتیکال عقل و نقل طرح کرده است و به کمک برخی مبانی هرمنوتیک فلسفی به تبیین آن پرداخته است. این دیدگاه از نواقص چهار دیدگاه یادشده خالی است. به عقیده نگارنده، دیدگاه مطرح شده در سلوک فکری فیلسوفان صدرایی و از همه مشخص تر در ملاصدرا دارای سابقه و پیشینه است، هرچند نه با این عنوان و آوازه.

استیس، در جایگاه یک فیلسوف انگلیسی تحلیل زبانی، دین را همسان با عرفان می داند و گوهر آن را تجربه عرفانی معرفی می کند. او تجربه عرفانی و، به تبع آن، گزاره های دینی را در قالب زبان بشری و عقل مفهوم ساز بیان ناپذیر و توصیف ناپذیر می داند. استیس هستی را دارای دو ساحت طولی زمانی و لازمانی می داند که هر مرتبه دارای زبان خاص خویش است. عالم زمانی را قلمرو عقل مفهوم ساز متناهی می داند، اما دین را متعلق به مرتبه لازمانی دانسته که صرفا با شهود قابل ادراک است. از منظر استیس، زبان دینی نمادین است. قضایای نمادین برای گزارش واقعیت نیستند، بلکه کارکرد آنها برانگیختن عواطف دینی در مخاطبان و انگیزش تجربه دینی است. در این نوشتار، نخست با ایضاح مفاهیم کلیدی، مقصود استیس از دین، عقل، و عرفان را بیان کرده ایم. سپس تحلیل استیس از مسئله نمادین بودن زبان دینی با تاکید بر کارکرد اصلی اش را تقریر کرده ایم، که انگیزش تجربه و احساسات دینی در دین داران است. در پایان، مبانی معرفت شناختی نظریه او بررسی شده است.