مقالات و بررسیها
سال:1382 | دوره:36 | شماره:دفتر 74 (2) |تعداد مقالات:9

مطالعه تجربی دین یکی از اضلاع دین پژوهی است که دین را در قالب رفتار، بررسی و به دام تجربه می اندازد. روش شناسی محیط ایدئولوژیک یکی از روشهای مطالعه تجربی دین مبتنی بر مبادی ای فراپست مدرنیستی است. این روش شناسی در واکنش به حصرگرایی مدرنیسم و تکثر بدون رجحان (نسبی گرایی افراطی) دیدگاه ها در پست مدرنیسم متولد شده است و هر نوع مفهوم سازی در خصوص رفتار دینی را، براساس درکی دگرسان از مشاهده گر و مشاهده شده، در قالب یک محیط ایدئولوژیک می فهمد، و امکان دیالکتیک تجربی میان دیدگاه های مختلف در خصوص رفتار دینی را فراهم می سازد. در این روش شناسی، مفهوم سازیها در خصوص رفتار و تجارب دینی از طریق دیالوگ در چارچوب محیط ایدئولوژیک بین مشاهده گر علمی و موضوع دینی مشاهده شده، ساخته می شوند که به یک تجربه گرایی دیالکتیکی در بین دیدگاه ها در خصوص دین منتهی می شود. روش شناسی تجربی این الگو پیش فرضهای غیرتجربی، هنجاری و جامعه شناختی هر مفهوم سازی و یافته پژوهشی در خصوص دین را آشکار می سازد و از این رویداد محدودیت و در عین حال بی همتایی هر دیدگاهی را مفروضه خود قرار می دهد. الگوی محیط ایدئولوژیک عقلانیتی متکثر، نه منفرد و سلطه جویانه؛ عینیتی متوازن و نه بدون سوگیری؛ و دیالکتیکی تجربی و نه صرفا مفهومی؛ و هر منوتیکی تجربی و نه شخصی و سازمان نایافته را در عین پژوهی ارتقاء می دهد و براساس روشن سازی تجربی سوگیری هر دیدگاهی درخصوص دین، امکان تسهیل صلح، دمکراسی و انسجام مفهوم سازیها را می کارود. در این مقاله مطالعات عمده تجربی در خصوص دین نیز براساس این روش شناسی مرور شده اند.

منطق نگاران دو بخشی قرن هفتم با تامل در تفاوت ساختار قضیه طبیعیه و قضیه مهمله به اعتبار قضیه طبیعیه به عنوان یکی از اقسام حملی پرداختند و تقسیم بندی سه گانه را به صورت چهارگانه بازسازی کردند. آنان دو دیدگاه رقیب، یعنی مهمله انگاری و شخصیه انگاری طبیعیه را مورد نقد قرار دادند. طبیعیه از حیث سور ناپذیری، انحلال ناپذیری به عقدالوضع و عقدالحمل، اشتمال بر عضویت و نه اندراج؛ و یکسانی موضوع حقیقی و موضوع ذکری، با مهمله تمایز ساختاری دارد. طبیعیه با شخصیه از حیث موارد یاد شده، تفاوت ساختاری ندارد و تمایز آن دو، در سنخ محمول آنهاست. از این روی منطق دانان قرن هفتم از طرفی طبیعیه را متمایز از مهمله اعتبار کردند و از طرف دیگر بر طبیعیه در حکم شخصیه است تاکید داشتند. آنان با اعتبار طبیعیه به صورت متمایز از شخصیه، به یک معنا به اهمیت منطقی محمول درجه دو پی برده اند. مراد از محمول درجه دو در اینجا معقول ثانی منطقی است که به دلیل محمول واقع شدن تمایز ساختاری را سبب می شود. بنابراین، محمول درجه دوم با آنچه منطق دانان جدید در حساب محمولات درجه دوم به کار می برند، متفاوت است. این پژوهش، در واقع، سهم منطق نگاران دو بخشی قرن هفتم را در توسعه دانش منطق، با عطف توجه به یک مساله معین نشان می دهد.

سه اصطلاح محکم، متشابه و تاویل (تفسیر) تعبیرهایی قرآنیند. دانشمندان مسلمان از دیرباز، هم بر سر تبیین معنای آنها و هم در مورد تعیین مصداق این مفاهیم با یکدیگر اختلاف نظر دارند. محمد حسین طباطبایی در تفسیر المیزان 16 نظر مختلف را درباره تفسیر اصطلاحات محکم و متشابه آورده و یک به یک همه را رد کرده و در نهایت نظر هفدهمی را درباره این مساله ارائه کرده است. وی ملاکی برای تعیین اینکه کدام آیه محکوم و کدام متشابه است، به دست نداده. این مقاله دریی عرضه کردن نظریه جدیدی از این امر نیست بلکه بحث در اینجا معطوف به معرفت درجه دوم است. به عبارت دیگر، با ریشه یابی مبانی معرفتی هر مفسر، در آیات مربوط به خداشناسی سعی شده است تا تناسب آن مبانی با جدولی که از آیات محکم و متشابه ارائه کرده اند، نشان داده شود. حاصل پژوهش این است که کسانی که به الهیات تنزیهی باور دارند، طبعا آیات تنزیهی قرآن را محکم آیات تشبیهی را متشابه می گیرند و برعکس، معتقدان به الهیات تشبیهی، طبعا آیات تشبیهی را محکم و آیات تنزیهی را متشابه می گیرند. هر دو گروه نیز برای یکسان سازی اضلاع هندسه معرفتی خود، آیات به زعم خود متشابه را به گونه ای تفسیر یا تاویل می کنند که با آیات به زعم خود محکم، همساز بشود.

دانشمندان مسلمان در فرق مختلف با گرایشهای گوناگون فکری، درباره متشابهات قرآن سخن گفته و در این موضوع دچار اختلافات بسیار شده اند. ملاصدرای شیرازی با رویکردی روش شناسانه، این دانشمندان را از حیث آرایی که درباره متشابهات قرآن اخذ کرده اند، به چهار دسته تقسیم می کند: 1- اهل ظاهر 2- اهل تاویل 3- دسته ای که ترکیبی از اهل ظاهر و اهل تاویلند 4- اهل جمع میان ظاهر و باطن. او ضمن بررسی و نقد آرا سه دسته نخستن، دیدگاه دسته چهارم را مورد بررسی قرار می دهد و تنها به تایید روش آنها می پردازد. در این نوشته کوشش شده است با استفاده از آثار گوناگون ملاصدرا، دیدگاه او در این موضوع، مورد تحقیق و بررسی و نقدی مختصر قرار گیرد.

یاسپرس و صدرا گرچه به دو منظومه فکری متفاوت تعلق دارند ولی هر دو بر ضرورت شناخت انسان تاکید و به وجود هسته ای مرکزی به نام نفس اشاره دارند که به علت فعالیت و مدرک بودن و نیز حرکت و آزادی، غیرقابل تعریف و شناسایی حدی است. این حقیقت دارای تعین ها و تحصل ها و مراتب بی شمار است. اساسا انسان دارای ماهیتی از پیش تعیین شده نیست و هر فردی خود، نوع منحصر به فرد است. در نظام فکری صدرا نفس و بدن باهم ارتباط دارند و بدن، مرتبه نازله نفس و نفس، حقیقت تکامل یافته بدن است. نزد یاسپرس نیز وجوه انسان که عبارتند از دازاین آگاهی کلی، ذهن و نفس با هم در ارتباط و تعاملند.

پیامبران الهی از هر پلیدی، پاک، از کفر و شرک و هر اعتقاد فاسدی منزه و از مفاسد اخلاقی مبرا و از ارتکاب گناهان کبیره و صغیره در تمام عمر خویش - عمدا و سهوا - معصومند. این نظریه غالب در میان شیعیان است و در مقابل آن، آرای بسیار گوناگونی از جانب دانشمندان علم کلام ابراز شده که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. برای اثبات ابعاد گوناگون این عصمت، متکلمان مسلمان به آیاتی از قرآن کریم استدلال کرده اند. این مقاله به جمع آوری، بازنگاری و تبیین جزییات منطقی و مقدمات ادله قرآنی عصمت و میزان دلالت آنها پرداخته است.

طرح نظریه وجود رابط و مستقل از دستاوردهای حکمت متعالیه است که تحول چشمگیر و عمیقی را در مباحث فلسفی به دنبال داشته است. پرسش از سهم پیشینیان در بروز این نظریه سوال مهمی است که این جستار در پی پاسخگوئی به آن است. بررسی پیشینه تاریخی این مبحث، نقش ارزنده سایر حکما را در شکل گیری آن آشکار ساخته، میزان و ارزش بهره گیری صدرالمتالهین از آثار گذشتگان و استکمال آنها را نشان می دهد. با مراجعه به آثار حکمای متقدم، اعم از مشایی و اشراقی و نیز مکتب عرفانی این عربی، نشان می دهیم که بستر طرح نظریه وجود رابط و مستقل، قبل از صدرالمتالهین فراهم شده است. از یونان، ارسطو ضمن بحث از هیله بسیطه و مرکبه، با تعابیر خاصی به نقش وجود محمولی و رابط در قضایا اشاره می کند. فارابی با تفکیک دو مقام ذهن و خارج، در صدد توجیه دودیدگاه اثبات و نفی محمولیت وجود برآمده و از این طریق میان وجود محمولی و رابط در قضیه تفاوت نهاده است. وی «هوهویت» را ملاک اتحاد در وجود می داند و با وجودی دانستن رابط در قضیه «زید هوکاتب»، به اثبات وجود رابط می پردازد. معنای دیگر وجود رابط که همان تعلقی بودن موجودات امکانی نسبت به ذات واجب است نیز در کلمات فارابی دیده می شود؛ زیرا وی با تعلقی دانستن موجودات ممکن، مناسبت میان آنها و ذات حق را نفی می کند. ابن سینا ضمن تایید سخنان فارابی به مفاد امکان فقری یا وجودی نیز اشاره کرده است. صدرالمتالهین در بحث امکان فقری بشدت متاثر از اوست. همچنین شیخ اشراق تقسیماتی براساس نور ارائه کرده که حکمای متاخر همان تقسیمات را در وجود به کار گرفته و آن را به «فی نفسه» (مستقل) و «فی غیره» (رابط) و سایر شاخه های آن تقسیم کرده اند. سهروردی در جای دیگر، مطابق بیان شیخ الرییس، معنای فقیر و غنی مطلق را توضیح می دهد، و از این طریق به اثبات یگانگی خدا نیز دست می یابد.

معقول های ثانی فلسفی ابزارهای نگرش فلسفی اند، و فیلسوف با به کار گرفتن آنها می خواهد اسرار و حقایق جهان هستی را کشف و تبیین کند. بنابراین اعتبار فلسفه در گروه ارزش و اعتبار این دسته از مفاهیم است. از این رو یکی از مباحث بنیادین درباره حقیقت فلسفه، پژوهش پیرامون اعتبار معقول های ثانی فلسفی است. این نوشتار نظریه صدرالمتالهین را مبتنی بر اثبات «وجود رابط» برای معقول های ثانی فلسفی از چند حیث مورد نقد قرار می دهد: کاربرد «وجود رابط» که خود از معقولهای ثانی است به منظور اثبات وجود خارجی برای معقولهای ثانی فلسفی ناروا است. استدلال صدرالمتالهین متضمن دور است. اثبات وجود ضعیف برای محمولهای عدمی، با اصل محال بودن تناقض منافات صریح دارد. واقع نمایی فلسفه با اثبات «وجود رابط» برای معقولهای ثانی فلسفی تامین نمی شود. بنابر نظریه ملاصدرا حکایتگری معقولهای ثانی فلسفی از مصادیق خود، به صورت نمادین است و همین ویژگی، واقع نمایی آنها را مخدوش می کند. در پایان به نظریه فیلسوفان برجسته بعد از ملاصدرا اشاره می کنیم: از دیدگاه عبدالرزاق لاهیجی، معقول ثانی چون عروض خارجی ندارد، وجود خارجی نیز ندارد. ملاهادی سبزواری بر آن است که عروض معقول ثانی فلسفی در عقل، ولی اتصاف معروض به آن در خارج است. طباطبایی استدلال و نظریه ملاصدرا درباره وجود معقول ثانی فلسفی را می پذیرد

سلفیه اصطلاحی نوظهور در تاریخ اندیشه اسلامی است که گروهی از اهل حدیث و پیروان احمد بن حنبل، ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب برای خویش برگزیده اند. آنان در روش شناخته نقل گرا، و در فهم نقل ظاهر گرا هستند، عقل را شایسته فهم مسایل الهی ندانسته و رسالتش را تنها فهم درست سخنان سلف می دانند. بر مبنای هستی شناسی سلفیه خدا موجودی آسمانی و نشسته بر عرش در آسمان هفتم است، صفات خبری زاید بر ذات همچون ید، نفس و وجه دارد و در قیامت به چشم سر دیده خواهد شد. آنان در تبیین و تفسیر اینگونه صفات الهی از حیث معناشناسی براساس اصل ظاهرگرایی در قرآن و سنت و به تبعیت از برخی اهل اثر و اصحاب حدیث به معنای ظاهر و عامیانه این صفات بسنده کرده و آنان را تاویل نمی کنند. در نتیجه با پذیرش این مبانی توحید سلفیه تنها با وحدت عددی سازگار است و توحید حقیقی به معنای ذات بی مانند بسیط مبرای از هرگونه ترکیب ثابت نمی شود. در این مختصر مبانی سلفیه در توحید به خامه نقد کشیده شده است.