مقالات و بررسیها
سال:1386 | دوره:40 | شماره:دفتر 83 |تعداد مقالات:8

در این مقاله ابتدا رجعت با ادله نقلی اثبات شده و سپس در بحث تناسخ، مهم ترین ادله استحاله آن با تحلیل نقادانه بررسی شده است. این ادله با دقت در مقدمات و لوازم آن ها، به وسیله اشکال هایی ابتکاری مورد نقد قرار گرفته و این نتایج به دست آمده است که اولا: هیچ یک از این ادله با نظریه رجعت تنافی ندارد؛ ثانیا: از پنج دلیل استحاله تمام اقسام تناسخ. دلیل اول (بر اساس نظریه حرکت جوهری یا اتحاد عاقل و معقول) استحاله تمام اقسام تناسخ را اثبات می کند، ولی دلیل دوم تنها تناسخ مطلق را ابطال می نماید و دلیل پنجم (بر اساس نظریه اتحاد عاقل و معقول) تنها قادر به ابطال برخی از اقسام تناسخ است. دو دلیل دیگر باطل است. دلیل اول از دو دلیل استحاله تناسخ نزولی تنها برخی از آرای قائلان به این نوع تناسخ را ابطال می کند. دلیل دوم استحاله تناسخ نزولی و دلیل استحاله تناسخ صعودی، هر دو، باطل اند.

موضوع عقل، تعریف، ماهیت و کارکرد آن در وجود انسان و جایگاهش در معارف بشری از مهمترین موضوعات دانش فلسفه است. فلسفه یونانی از طریق مدارسی چون جندی شاپور و ... به جهان اسلام راه یافت و موافقت ها و مخالفت هایی را در جهان اسلام برانگیخت. صوفیان را باید از مخالفان یا منتقدان خرد فلسفی دانست. انتقادهای آنان در متون عرفانی اعم از نظم یا نثر به ویژه از قرن پنجم و ششم به بعد فزونی گرفت. به نظر می رسد صوفیان و عارفان نزدیک به صدر اسلام به جز محاسبی و احمدبن ابی الحواری دریافت درست و مشخصی از عقل نداشته اند. ذوالنون بین عقل و تکلیف، به تلازم قائل بود و مستملی بخاری عقل را ابزار علم می دانست. دیگر صوفیان، عقل را به عنوان ممیز در حوزه اخلاقیات و ناصح، اگر به دنبال رضای خدا باشد، به حساب می آوردند، ولی اکثر قریب به اتفاق آنها عقل را آلت عبودیت می دانستند و تضادی که در قرون بعدی بین عقل و عشق در سخن عارفان دیده می شود تا قرن پنجم چندان چشمگیر نیست.

برهان مشهور انسان معلق ابن سینا همواره مورد توجه متفکران مغرب زمین، از قرون وسطی تاکنون، بوده است و بسیاری از فلاسفه غربی با بهره گیری از این استدلال به طرح ایده های خویش پرداخته اند. یکی از نمونه های برجسته مشابه استدلال ابن سینا را می توان در فیلسوف معروف قرن هفده اروپا و بنیانگذار فلسفه جدید، رنه دکارت - یافت. همین شباهت میان دو اصل کوجیتوی دکارت و انسان معلق ابن سینا دست مایه آثار و بررسی های تطبیقی فراوانی در میان اندیشمندان غربی و اسلامی شده است. بسیاری از آنها میزان شباهت میان این دو موضوع را به حدی رسانده اند که بر تاثیرپذیری و اقتباس دکارت از ابن سینا نیز تاکید کرده اند. نگارنده مقاله حاضر بر آن است تا با بررسی اجمالی جایگاه این دو نظریه در نظام فلسفی دو فیلسوف مورد نظر و با وارسی مبانی و اهداف آنها به طرح و پاسخ گویی این پرسش بپردازد که تا چه میزان می توان این دو نظریه مشابه را نزدیک و در راستای یکدیگر دانست.  

برگر از جمله جامعه شناسان بانفوذی است که اعتقاد دارد انسان ها در طی قرون کوشیده اند از طریق دین، وجود خود و جهان را معنادار سازند. به اعتقاد برگر، انسان به علت ناقص بودن ساختار غریزی اش، برای معنابخشی به خود و جهان، دین را می آفریند. انسان ها تلاش می کنند تا زندگی شان را معنادار سازند. دین نیز به عنوان یک مقوله پرداخته شده توسط انسان، در زندگی به آنها معنا و جهت می دهد، خصوصا در مواقع ضروری و مهم زندگی فردی و جمعی. دین نه تنها واقعیت را مشروع و منظم جلوه می دهد، که خطر موقعیت های حاشیه ای را نیز به حداقل می رساند. در عین حال که برگر، در جامعه شناسی خود، انسان را بنیان گذار دین می داند، با توجه به روش شناسی اش باید، رای او را، حد میانه ای بین نظریات خداگرایانه و انسان گرایانه محض قرار داد.

دو مساله اصالت وجود و مجعولیت آن پیوستگی تامی با یکدیگر دارند. حکما این دو مساله را به صورت کاملا جداگانه مطرح کرده و احیانا مورد استدلال قرار داده اند .برخی همچون هیدجی و محمدتقی آملی در توجیه این تفکیک، وجوهی را ذکر و عده ای از معاصران نیز از آنان پیروی کرده اند، اما مطهری این توجیهات را نپذیرفته و اثبات اصالت وجود را برای اثبات مجعولیت آن کافی دانسته است. وی از هر گونه نقد و رد این توجیهات خودداری و در کمال اختصار به بیان این امر که "این دو اصل ملازم یکدیگرند و تفکیک آن دو از یکدیگر صحیح نیست" اکتفا کرده است. در این مقاله پس از نقل توجیهات هیدجی و آملی و نظریه مطهری، میان این دو نظریه داوری شده و در نهایت پس از نقد و رد توجیهات مزبور، نظریه مطهری به نحو مستدل بر کرسی اثبات نشانده شده است. همچنین با بیان نحوه استنتاج اصالت وجود از مجعولیت آن، نظریه ایشان تکمیل گردیده است.

خیال نزد فارابی قوه ای است که عهده دار حفظ صور محسوسات و تجزیه و ترکیب آنها و محاکات از محسوس و معقول توسط صور محسوس است. فارابی خیال را واسط میان ادراک حسی و عقلی و تنها راه دست یابی جمهور به حقایق معقول می داند و نیز خیال از دیدگاه وی تنها طریق هدایت مردم به سعادت عقلانی است. او خیال را در تبیین نبوت به کار برده است. حقایق و سعادت معقول به واسطه وحی به عقل و قوای خیالی نبی افاضه می شود. خیال در اندیشه فارابی دارای کارکرده ای سیاسی اجتماعی است. سیاستمداران و روسای مدینه فاضله، افعال اجتماعی را که در رسیدن به سعادت نقش دارند به قوای خیالی جمهور منتقل می کنند.

نزاع دیرینه فرق اسلامی در مساله رویت حق تعالی برایند مبانی تفسیری و کلامی آنها است. اهمیت بررسی این موضوع نیز، در کشف و ارزیابی این مبانی است. شیعه و معتزله از امتناع رویت سخن می گویند و بر مبنای ادله عقلی، ظواهر آیات را تاویل می کنند. اشاعره با باور بر امکان رویت حق تعالی در دنیا و وقوع قطعی آن در عالم آخرت، آن را محصول ظواهر آیات، نصوص متواتر و عقیده سلف می انگارند. در این نزاع، قلمرو مدرک عقل و میزان حجیت آن در تاویل و تفسیر نقل (آیات و روایات) در میان فرق، رخ می نماید. صحت و سقم ادعای اثرپذیری شیعه از معتزله در مبانی و ادله رویت و نیز ادعای اجماع سلف بر رویت، محک خواهد خورد و بالاخره میزان کارآمدی نقد هر کدام از دو طرف نزاع، نسبت به ادله طرف مقابل آشکار خواهد شد.