پیک نور- علوم انسانی
سال:1389 | دوره:8 | شماره:2 (ویژه زبان و ادبیات فارسی 5) |تعداد مقالات:17

قلب واجی، فرایندی که در آن ترتیب واج ها معکوس می شود، موضوع مطالعات بسیاری بوده است. قلب واجی می تواند منظم یا غیرمنظم باشد. این فرایند در حوزه واج شناسی مطالعه همزمانی را به مطالعه در زمانی پیوند می دهد. هدف این مقاله بررسی قلب واجی در زبان فارسی معاصر و نیز در زبان پهلوی (ایرانی میانه) است. پس از مقدمه ماهیت فرایند قلب واجی از دیدگاه های مختلف بررسی می شود، سپس به انواع این فرایند اشاره می شود. در بخش اصلی مقاله داده های زبان فارسی و پهلوی بررسی می شود. تحلیل داده ها نشان می دهد که در زبان فارسی قلب واجی برای قرار دادن واج رساتر در مرکز هجا و رعایت اصل رسایی انجام می پذیرد.

نظامی گنجوی در تاریخ ادبیات ایران و جهان جایگاه ویژه ای دارد. او علاوه بر فنون شاعری و سخنوری در علوم عقلی و نقلی نیز تبحر و مهارت کامل داشته است. نظامی با زبان شیوای خود احساسات عالی عاطفی را با مسائل اخلاقی در هم آمیخته و با توصیفات زیبا به ترسیم صحنه هایی از طبیعت صفات والای انسانی و مظاهر زندگی پرداخته است. با اعتقاد به اینکه جلوه های نمایشی در آثار داستانی نظامی مشهود است، عوامل و عناصر نمایشی را در یکی از برجسته ترین و نمایشی ترین آثار نظامی، یعنی خسرو و شیرین، بررسی کرده، عناصر دراماتیک آن را شناسانده ایم.

هر پدیده، هنگامی که از اعتدال خارج شود، دچار افراط و تفریط و، در غایت انحطاط و ویرانی می شود. تصوف و عرفان نیز، با همه معنویتی که در آن موج می زند، از انحرافی درونی بر کنار نبوده و گاه وسیله ای بوده است برای سودجویان و فرصت طلبان و ریاکاران. به همین سبب، جامی در زمره شاعران و متفکران و عارفانی است که در برابر بی رسمی های صوفیانه ساکت نمانده و در مثنوی هفت اورنگ به بررسی انگیزه های فردی و اجتماعی و نیز ویژگی های صوفیان دروغین پرداخته است.

عرفان و تصوف بخش عمده ای از ساختار، محتوا و مضمون ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده است. در این میان، آنچه بیش از همه در این حوزه، مستقیم و غیرمستقیم، آن مضمون واقع شده، پیر (مرشد و راهنما) است که در عرفان مهم ترین ملاک سلوک سالک است و مدار بحث های عرفانی در وادی طریقت و حقیقت بر آن استوار است. بحث در باب پیر بیشتر در آرای سنایی، عطار و مولانا، سه عارفی که «قله عرفان ایرانی را تشکیل می دهند»، مطرح می شود. هر کدام از این عارفان تشابهات، تفاوت ها و نظریاتی مختص به خود در رابطه با پیر دارند که این مقاله، بر همین مبنا، آن آرا را در حدیقه الحقیقه، منطق الطیر و مثنوی مورد بررسی و ارزیابی قرار داده است.

در این مقاله عنوان ها و نام های شاعرانه معشوق در غزل های خاقانی، نظامی و سعدی بررسی شده است. محورهای فرعی که به آن پرداخته شده اهمیت صورخیال در توصیف معشوق، اهمیت وجه شبه و مقایسه این عناوین و القاب با یکدیگر بوده است. برای هر یک از عناوین و القاب به ذکر یک شاهد شعری از هر شاعر بسنده شده است. در پایان مقاله، بسامد القاب و عناوین معشوق در غزل های این سه شاعر نشان داده شده است.

مثنوی مولوی از آثار «ادبیات تعلیمی» زبان فارسی است. در بحث تعلیم و تربیت، یکی از مباحثی که امروزه مطرح می شود، بحث شیوه های تربیت است. با توجه به تنوع موضوعات تربیتی در آثار مولانا، نیاز به الگویی جامع برای بررسی شیوه های تربیتی او وجود داشت. نگارنده این الگوی جامع را در یکی از کتاب های تربیتی با عنوان نگاهی دوباره به تربیت اسلامی از دکتر خسرو باقری یافته است و با مبنا قرار دادن این کتاب در این مقاله چند مورد از شیوه های تربیتی مولانا را مورد بررسی قرار داده است. با توجه به آنکه از دیدگاه علوم تربیتی یک مربی بر اساس ویژگی های انسان، که آن را «مبنا» می گویند، برای تربیت او دستورالعملی کلی صادر می کند که به آن «اصل» می گویند و سپس برای اجرای دستورالعمل های کلی، روش های جزئی قابل اجرایی را مطرح می کند. مولانا نیز در مقام مربی با توجه به موقعیت های مختلف و ویژگی های انسان و دستورالعمل تربیتی خویش، روش های تربیتی قابل اجرایش را در قالب داستان های تمثیلی بیان کرده است. در این مقاله، پنج مبنا به همراه اصول و شیوه های تربیتی او در نمونه هایی از مثنوی مطرح می شود.

یافتن مآخذ و گویندگان اشعار مندرج در یک متن منثور، یکی از مهم ترین وظایف مصحح متن به شمار می رود. مصحح محقق علاوه بر گشودن گره نکات دیریاب متن، خود را ملزم به شناساندن پاره ای از مطالب متن همچون اعلام گوناگون، استخراج آیات و احادیث، به دست دادن منابع اقوال و عقاید مولف می داند. در این میان، یافتن مآخذ و گویندگان اشعار متن از چند جهت حائز اهمیت است: تعیین تاریخ تالیف یا کتابت متن، تصحیح تصحیفاتی که در ضبط اشعار متن راه یافته است، یافتن منابع نویسنده و آگاهی از ذائقه فکری وی و ....بدیهی است که پی بردن به تمام این جهات و پاره ای جهات دیگر سرانجام سبب توفیق مصحح در به دست دادن متنی، هرچه نزدیک تر به آنچه که مولف نگاشته است، می شود.

اگرچه بحث عناصر داستان بیشتر در نثر مطرح می شود و از مباحث تازه در عرصه داستان نویسی است، این مقاله بیانگر آن است که در داستان های شاهنامه نیز عناصر داستانی در نهایت قوت و استحکام به کار گرفته شده است. در حقیقت، اثر داستانی فردوسی همپای دیگر آثار ادبی جهان حرکت می کند و چه بسا، بعضی از عناصر داستانی آن همسنگ آثار بزرگ جهان است. پیرنگ یا طرح در داستان «سیاوش» از آن روی اهمیت دارد که این داستان در شمار سرگذشت های دل انگیز و پرفراز و نشیب شاهنامه فردوسی است. وجود حوادث منطقی در داستان و عامل علیت میان آنها سبب استواری پیرنگ شده است. «گفت و گو ها» نیز در شکل گیری پیرنگ داستان موثرند.در این مقاله، با ذکر حوادث و نشان دادن رابطه علت و معلولی میان آنها، به ترسیم پیرنگ داستان «سیاوش» می پردازیم و هنر داستان پردازی فردوسی را که منطبق بر اصول داستان نویسی است نشان می دهیم.

تصحیح و چاپ آثاری که به صورت نسخه خطی در کنج کتابخانه ها مهجور مانده اند، گنجینه ادب فارسی را کامل و شناخت ما را در باب پیشینه فرهنگ و ادب ایران دقیق تر می کند. منظومه «خورشید و مهپاره» از نسخه های خطی دوره صفویه است که تاکنون تصحیح نشده بود. تصحیح و چاپ آن می تواند ما را با ادبیات و ویژگی های زبانی این دوره بیشتر آشنا کند.تصحیح انتقادی منظومه «خورشید و مهپاره» بر پایه مقابله نسخه های خطی موجود این اثر ارزشمند است. در این مقاله به معرفی این منظومه، سراینده آن، نسخه های خطی موجود و شیوه تصحیح پرداخته شده است. این منظومه از حیث عناصر داستانی نیز بررسی و تحلیل شده است.

شعر نو از دیدگاه های متعدد درخور دقت نظر و بررسی است، در عصر حاضر، بسیاری از محققان و پژوهشگران به بررسی اندیشه های شاعران و البته تبیین آنها پرداخته اند. یکی از بزرگ ترین شاعران این عصر احمد شاملو است. شعر وی از جهات بسیاری قابل تامل و بررسی است، یکی از این جنبه ها که در شعر و زندگی وی تاثیری شگرف داشته است، توجه به آیین مسیحیت و پرداختن به داستان بر دار شدن عیسی (ع) از دیدگاه های نو و تازه است.شاملو در اشعار خویش به نکاتی در مورد زندگی عیسی (ع) و سرگذشت او اشاره می کند که بر اساس نوشته های معتبر مذهبی و تاریخی از جمله انجیل است، اما توجه شاعر به صحنه ها، اشخاص و رویدادهای عینی و ذهنی، او را در آفرینش تصاویر از دیگران متمایز می کند. از این رو، تامل و مقایسه ای در شعر او نشان می دهد که نه تنها وی به مانند بسیاری از شاعران گذشته زبان پارسی چون خاقانی و نیز شاعران معاصر عرب چون نازک الملائکه، محمود درویش، بدرالشاکر السیاب و عبدالوهاب البیاتی علاقه ای وافر به سرگذشت این پیامبر داشته است، بلکه سبب به وجود آمدن نگرشی نو و فتح بابی در ادب معاصر شده است.شاملو، به طور کلی، در آثار خویش به دو گونه داستان را دستمایه کرده است: نخست آنکه از این تعابیر و اصطلاحات متناسب با سخن خویش به عنوان شاهد و الگویی برای کلام و مضمون اصلی خویش استفاده می کند، در جایگاه دوم، با آفرینش تصویرهایی هنری، متنوع، نو و بی اندازه دقیق، ضمن تعریف و تصویر داستان زندگی حضرت عیسی (ع) نمایش نامه ای منظوم می آفریند.

آزادی از واژگان و اصطلاحاتی است که پس از انقلاب مشروطه در معنای سیاسی به کار رفته است. در شعر نو این واژه، هم بار سیاسی و اجتماعی و هم بار انسانی دارد. در بعد سیاسی به آرمان مبارزان و روشفکران احزاب مختلف در راه براندازی حکومت پهلوی مربوط می شود و در بعد اجتماعی معادل شریف ترین و مهم ترین جنبه انسانیت انسان قلمداد شده است. شاملو، کسرایی و ابتهاج در شعر خود ابعاد گوناگونی به آن بخشیده اند. در مقاله حاضر با پژوهش در اشعار این سه شاعر، آزادی و معانی و مفاهیم وابسته به آن، نیز مفاهیمی که در تقابل با آن قرار دارد، بررسی شده است.

سیمین بهبهانی در حوزه شعر زنان، بعد از پروین اعتصامی و فروغ فرخزاد از شاعران موفق زن معاصر به حساب می آید. شعر سیمین، هم به لحاظ مضمون هم به لحاظ فرم، در ادبیات معاصر ایران، جایگاه ویژه ای دارد. غزل، که سنتی ترین قالب شعر شاعران ایران است، دست مایه اصلی هنر شاعری سیمین است. او در این زمینه به کامیابی فوق العاده ای رسیده است که او را، به حق، نماینده غزل نو معاصر می شناسند. این نوع غزل تحت تاثیر شعر نو به وجود آمده است و از امکانات شعر نو، چه از نظر زبان و چه از نظر مضمون، استفاده کرده است.سیمین، به جای استفاده از مضامین تکراری و نازک خیالی های مستی آفرین، تصاویر نگارخانه اندیشه خویش را دست مایه اصلی غزل ساخته و، از این رهگذر، به رستاخیز واژه ها - که سبب امتیاز شعر از زبان روزمره است - دست یافته است. او اجزای پدیدآورنده شعر را، چه از نظر گروه موسیقیایی و چه از نظر گروه زبان شناختی، می شناسد و بلکه، برای جلوه دادن شیوه ای تازه در غزل با کمال هوشیاری، می کوشد نوآوری گوش نواز و خیال انگیزی در سروده های خویش عرضه کند، که البته در غزل فارسی بسیار کم سابقه است.در این مقاله با مروری بر دیوان شاعر، نوآوری ها و خلاقیت های هنری و شاعرانه این بانوی غزل نیمایی، به اختصار و موجز بیان شده و صورخیال و عروض و قافیه و، سرانجام، تعهد شعری ایشان در ایجاد غزل سیاسی بحث و بررسی شده است.

هدف از این تحقیق بررسی چگونگی اجرای برنامه های زبان انگلیسی برای اهداف ویژه فرهنگی در ایران است. به طور خاص، بررسی روی مشکلات و راهکارها در این باب و در رابطه با لزوم اعمال نیازسنجی است. برای ارائه تصویر واضح تر، تاریخچه چگونگی اجرای برنامه های زبان انگلیسی برای اهداف ویژه فرهنگی در ایران، در طی بیست سال گذشته، بررسی و ارائه شده است. علاوه بر این، نظرات هشت سیاست گذار زبان انگلیسی و ده نگارنده مطالب انگلیسی در پیرامون اهداف ویژه فرهنگی و برخی از مشکلات و راهکارهای احتمالی، از طریق مصاحبـــه، جـمع آوری شـده است. سپـس، پاسـخ های مصاحبـه شوندگان ضبط و تحلیل شده است. براین اساس است که برخی از مشکلات و راهکارهای ارائه شده در باب زبان انگلیسی برای اهداف ویژه فرهنگی و نیازسنجی مطرح شده و، در پایان، کاربردهای عملی و آموزشی این تحقیق، به همراه چند سوال تحقیقی جدید، در راستای تحقیق انجام شده، ارائه شده است.