پیک نور- علوم انسانی
سال:1384 | دوره:3 | شماره:1 (ویژه تاریخ) |تعداد مقالات:13

آبراه «خلیج فارس» به عنوان مهمترین منطقه گذرگاهی خاورمیانه از دیرباز مورد توجه قدرتهای جهانی قرار داشته است. ورود انگلستان به صحنه سیاسی منطقه که از قرن نوزدهم میلادی دارای جنبه های قوی توسعه طلبانه و استعماری شد، شرایط جدیدی را برای سواحل و پس کرانه های خلیج فارس به وجود آورد. ایران به عنوان بزرگترین کشور منطقه حاشیه خلیج فارس برای حفظ حاکمیت خود در این آبراه اقدامات گوناگونی را به عمل می آورد و از این رو، مساله خلیج فارس طی قرون نوزدهم و بیستم به عنوان اصلی ترین مساله روابط سیاسی ایران و انگلیس مورد توجه هر دو کشور قرار گرفت. دوره پهلوی اول یکی از مهمترین ادوار فعالیت ایران در خلیج فارس است. در این مقاله اصول سیاست گذاری ایران در خلیج فارس و نحوه عکس العمل دولت بریتانیا در قبال آن مورد بررسی قرار می گیرد.

در این مقاله شرح مطرح شدن ضرورت تاسیس اولین دانشگاه در ایران، یعنی دانشگاه تهران و تربیت جوانان کشور در دانشگاه ملی و تاریخچه بنای دانشگاه تهران از آغاز تا افتتاح آن آمده است. اهمیت این مقاله، علاوه بر اینکه به طرح آغاز آموزش عالی در ایران می پردازد، نقلِ حوادث از یادداشتهای علی اصغر حکمت، وزیر معارف وقت است که این یادداشتها امروزه، در زمره اسناد تاریخی دست اول به شمار می روند.

در این مقاله، چند سند تاریخی در خصوص مناسبات شاهزادگان دوره قاجار ارایه شده است. این اسناد از آن رو که اطلاعاتی را در خصوص مناسبات سیاسی شاهزادگان با اتباع خارجی در ایران نشان می دهند حایز اهمیت اند.

میرزا صالح کلانتر باغمیشه ای ملقب به آصف الدوله در دوران حیات خود به حکمرانی مناطق مختلفی چون تهران، گیلان، قزوین و قراچه داغ رسید. با ظهور جنبش مشروطه به طرفداری از آن نهضت برخاست. در دوران حکمرانی اش در قزوین مصدر خدمات مهمی گردید. اولین مدرسه بر اساس تعلیمات نوین را با نام امید در قزوین تاسیس کرد. مقاله حاضر ابتدا به شرح حال وی، سپس به تاریخچه تاسیس مدرسه امید قزوین پرداخته و در پایان اسنادی از این مدرسه ارایه شده است.

مرداویج بن زیار بن مردان شاه بن گیلی، سردار ایرانی، با از میان برداشتن اسفار بن شیرویه، سردار دیلمی کشورداری را آغاز کرد. چگونگی به قدرت رسیدن مرداویج و نوع برخورد او با آیینهای ایرانی، از جمله جشن سده، توجه مرداویج به ایران باستان و جایگاه او در تاریخ ایران و، سرانجام، روایات تاریخی در خصوص کشته شدن مرداویج از اهم موضوعاتی است که در این مقاله به آنها پرداخته می شود.

سیره نویسی پایه تاریخ نگاری اسلامی است. شخصیت عظیم الشان پیامبر (ص) و علاقه پیروانش به آن حضرت باعث شد تا نخستین جوانه های تاریخ نگاری اسلامی از سیره نویسی و مغازه نگاری آغاز شود.افراد زیادی در این زمینه تلاش خستگی ناپذیری را آغاز کردند، از جمله محمدبن اسحاق که نام او با عنوان «سیره» قرین است.محمدبن اسحاق و راویان متعدد او در شهرهای مختلف، به نحو گسترده، به انتشار روایات سیره و مغازی همت گماشتند. تاثیر نفوذ ابن اسحاق و شاگردان او به نحوی است که هیچ اثری را نمی توان در باب زندگی حضرت رسول (ص) خارج از حیطه روایات آنها دانست. بنابراین، ابن اسحاق از اولین حلقه های تاریخ نگاری اسلامی است و نقش مهمی در روند آن داشته است. شایسته است روایات وی، به طور کامل، جمع و ضبط گردد.

بدون شک یکی از علل مهم گسترش اسلام، دیپلماسی فعال و کارآمد پیامبر اسلام (ص) بوده است. سوال این است که پیامبر اکرم (ص) در روابط بین المللی از چه استراتژیهایی بهره گرفته اند تا توانستند دیپلماسی کارآمدی را به صحنه ظهور برسانند؟ فرض اساسی مقاله این است که بین دیپلماسی فعال و کارآمد پیامبر اسلام و استراتژیهای اتخاذ شده از سوی آن حضرت در روابط دیپلماتیک رابطه معناداری وجود دارد. با لحاظ استراتژیهای پیامبر اسلام در روابط خارجی به عنوان متغیر مستقل و کارآمد بودن دیپلماسی پیامبر اکرم (ص) به عنوان متغیر وابسته و با استفاده از روش هرمنوتیک و فن تحقیق تاریخی تحلیلی به تبیین استراتژیهای پیامبر اکرم در روابط دیپلماتیک (دعوت، صلح و جهاد) می پردازیم.

در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران دوران رضاشاه تحولاتی در نظام اداری و مالی و، همچنین، ارتش ایران پدید آمد که منجر به دگرگونیهایی در عرصه اجتماع و سیاست و فرهنگ شده است. طبقه متوسط جدید طیفی است که بیشترین تاثیر و تاثر را در این فرآیند نوسازی داشته است و از اولویتهای نوسازی دولت رضاشاه در امر آموزش و تعلیم و تربیت بوده است. با رشد طبقه متوسط جدید و سپس گسترش آن این گروه توانستند در هیات حاکمه وارد شده و با پشتیبانی از رضاشاه و حمایت از وی به اقداماتی دست بزنند و تغییراتی در جامعه به وجود آورند. طبقه متوسط جدید در آغاز، نه تنها خارج از مسیر ساختار قدرت حرکت نمی کرد، بلکه آن را تقویت نیز می کرد. سرانجام همین طبقه متوسط جدید که در به قدرت رساندن رضاشاه و سپس گسترش دولت او نقش اساسی ایفا کرده بود، به صف مخالفین او پیوست و عملا نقش دوگانه ای را ایفا نمود. گروهی در جهت حفظ و تداوم دولت او می کوشیدند و گروهی دیگر درصدد برانداختن آن بودند.

نیاز به شناخت تحولات و پیشرفتهای جهانی و تربیت معلمان و فرهیختگان در داخل کشور، وجود اولین مدرسه ایرانی، یعنی دارالفنون را ایجاب می کرد. تاسیس مدرسه دارالفنون با پدیده نوظهور دیگری در ایران مقارن بوده که آن هم «نهضت ترجمه» است. در این مقاله به تاسیس و تاریخچه مدرسه دارالفنون و نهضت ترجمه و رابطه میان این دو پدیده اثرگذار فرهنگی در تاریخ ایران پرداخته می شود.

به نظر می رسد که یکی از تاثیرات اساسی و بارز اندیشه های اقبال، گشودن باب نقد معرفت شناختی از فلسفه غرب (و نیز فلسفه و کلام شرق در سیر فلسفه در ایران) است. در این مسیرِ نقد فلاسفه و نحله های معرفت شناختی ایشان، به طور کلی، جهت و پرتوی روشن بر منظر کسانی انداخته می شود که می خواهند در جهت اندیشه های اقبال گام بزنند. هگل و نیچه که به طور مختصر در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند، نمونه دو جریان فلسفی فکری غرب اند که یکی کلامی و ایده آلیستی می اندیشد و دیگری اصطلاحا ضد کلامی و اخلاقی؛ و اقبال هر دو آنها را دچار ضعفها و کاستیهای فکری فراوان می داند.اقبال بر آن است که عمق تفکر و معرفت دینی شرق به خصوص اسلام مولفه های پویا و متحرکی دارد که از انحطاط، بدبینی و رجعت باز می دارد؛ خوش بینی، تبیین امیدوارکننده و تفسیر معنوی مبتنی بر قرآن بر جهان انسانی عرضه می کند.اقبال لاهوری نقد و تبیین معرفت دینی را روح و اصالت و شکوه و موضوعیتی نوین بخشید. ارتفاع و گستردگی این نقد و تبیین چنان بارز و پایا شده است که در هیچ نقطه ای از جهان، پژوهنده و متفکر و روشنفکر دین پژوه و دین اندیش خود را از آن بی نیاز نخواهد یافت.

در میان حوادث شگرف تاریخی جهان، جنبش مشروطیت ایران در 1324ق موقعیت برجسته ای دارد. این نهضت را باید نقطه تحول واقعی در حیات ملت ایران تلقی کرد که در جریان آن ملت ما بر استبداد قرون وسطایی خودکامگان فائق آمد.گروه زیادی از مردم در این جنبش به پاخاستند و تلاش کردند؛ ولی به علت ناآگاهی از سیر تحولات بین المللی و نداشتن تشکیلات دقیق و منسجم و عدم توجه به عقاید و سنن مذهبی، رشته نهضت از هم گسیخت و انقلاب از جاده و مسیر اصلی منحرف شد و نتایج لازم استخراج نگردید. انقلاب مشروطیت ایران، از لحاظ ماهیت، یک انقلاب بورژوازی توام با علایق مذهبی بود .انجمنها و تشکیلات مخفی با فعالیت سیاسی از طریق وحدت و همکاری در عصر مشروطه شکل می گرفت. بسیاری از این تشکیلات توسط شخصیتهای مختلف مانند ملکم، سید محمد طباطبایی، رسول زاده، با عناوین متفاوت فعالیت خود را آغاز کردند. شایان توجه است که تا قبل از پیروزی مشروطیت تشکلها و انجمنهایی را که فعالیتهای سیاسی و زیرزمینی داشتند انجمنهای مخفی می نامیدند. زمان پیدایش این انجمنها و نحوه فعالیت آنها و همچنین صعود و سقوط هر یک در عصر مشروطه در این مقاله تجزیه و تحلیل شده است .

همایش انجمن آسیای مرکزی روز سه شنبه هشتم فوریه 1923 در محل موسسه اس دبلیو، انجمن سلطنتی سرویس متحد برگزار گردید. در این همایش سرلشگر جی. ای. داگلاس به همراه سی. ام. جی و سی. آی. ایی، سخنرانی خود را با عنوان «راه بوشهر شیراز در سالهای 19-1918» ارایه دادند. سرتیپ سرداموند بارو ریاست جلسه را برعهده داشتند.