پیک نور- علوم انسانی
سال:1389 | دوره:8 | شماره:3 (فلسفه و معارف اسلامی) |تعداد مقالات:11

در زمانی که مکاتب اخلاقی مختلف و متنوعی در غرب ظهور کرده بود، مکتب اخلاقی ایمانوئل کانت (1724-1804)، فیلسوف نامور و برجسته آلمانی پا به عرصه گذاشت و با نگرشی نو، انقلابی را در عالم فکر و در حوزه اخلاق به وجود آورد که آن را به انقلاب کپرنیک در عالم افلاک تشبیه کرده اند. وی با پی ریزی فلسفه ای واقع گرایانه (مابعدالطبیعی) و آموزه مطلق گرایی و وظیفه گرایانه در حوزه اخلاق، فعل اخلاقی را در انجام عمل به نیت و ادای تکلیف وجدان معرفی کرد و معتقد بود، از آن جایی که عقل یک موهبت همگانی است، دستورات و قوانین آن نیز باید همگانی باشد. اما مهم این است که بدانیم قواعد و قوانین عقل کدام ها هستند و چگونه به دست می آیند. کانت فراتر از ارزیابی عقل و کنش و واکنش خرد انسان ها، در باب حق، قانون، و روابط اجتماعی نیز اندیشمندانه سخن سنجی کرده است. او حق و قانون را پس از نقد و بررسی خرد و تفکر انسان استوار و قابل شناخت دانسته؛ از این نگاه، بر این باور رفته است که انسان غایت ساز، غایت خویش است و یک نوع ارزش ذاتی دارد که بدون تردید آن را از سایر موجودات متمایز می سازد.نگارنده بر آن است که با بیان اجمالی دیدگاه های فلسفی کانت در حوزه اخلاق و نیز چگونگی وصول انسان به کمال و سعادت واقعی در سایه عقل عملی، به قدر میسور، به نقد و تحلیل برخی ایده های اخلاقی این فیلسوف بزرگ بپردازد.

آشنایی غربیان با فرهنگ شرقی، به ویژه فرهنگ اسلامی، سابقه ای دیرین دارد و می توان نخستین گام های آن را به قرون اولیه رساند؛ چنان که مرحله پیشرفته اش به پس از جنگ های صلیبی برمی گردد. یکی از حوزه های مطالعاتی مستشرقان، که عمدتا با طرح شبهه و ایراد همراه بوده، حوزه مطالعات حدیثی است. در این میان، به نظر می رسد که بیشترین تاثیرگذاری را در مطالعات حدیثی گلدزیهر دارد. تاثیر افکار و پیگیری آرای او در آثار مستشرقان بعدی به خوبی نمایان است. امروزه، در عصر اطلاعات، بی توجهی پژوهشگران مسلمان به این مقوله قطعا آثار زیانباری بر عقاید و باورهای مسلمانان و سست کردن بنیان های دینی خواهد داشت.در این مقاله سعی شده است که، در ابتدا، تعریفی از واژه استشراق و اینکه چرا افرادی مانند گلدزیهر مستشرق نامیده می شود بحث شود؛ سپس آغاز و سیر تحول شکل گیری مطالعات خاورشناسان در حوزه حدیث و، پس از ارائه مختصری از زندگی نامه علمی گلدزیهر، چهار نظریه او در حدیث نقد و بررسی شده است. در نقد و بررسی نظرات او سعی شده از منابع اصلی و موثق استفاده شود. سخنان دیگر مستشرقان و خاورشناسان که با پاره ای از نظرات او مخالفت کرده اند نقل شده و در استناد به منابع اسلامی، از منابع کهن استفاده شده است.

قرآن برای بیان حقایق از ساختارها و قالب های گوناگونی استفاده کرده است. یکی از این قالب ها گفتگو است. با استفاده از محاورات گوناگون، قرآن به بیان حقایقی درباب قیامت می پردازد و با ترسیم تصاویری گویا تفاوت دنیا و آخرت را به خوبی بیان می کند.از سوی دیگر، علل مختلف دوزخی شدن و عوامل گوناگون پیوستن به اهل فردوس در خلال این گفتگوها بیان شده است. آیات بی شماری از قرآن عهده دار بیان حقیقت رستاخیز و کیفیت وقوع آن است و همه این آیات حاوی پیامی مشترک است و آن هشدار به آدمیان که مبدا و معاد خود را فراموش نکرده و خدای رحمان را پرستش کنند و از اقتدار و قوانین او غافل نگردند.

آیا ورای بدن من و شما چیزی وجود دارد که اعمال خاصی از ما را انجام دهد؟ این سوالی است که در تاریخ تفکر بشری سابقه دیرینه دارد. نفس، روح، ذهن، مغز و غیره پاسخی است که در تاریخ علم و فلسفه به این سوال داده شده است. اما اینکه ماهیت اینها چیست؟ مساله ای است که همیشه مورد بحث بوده است. امروزه بخشی از فلسفه که به فلسفه ذهن معروف است به این مساله می پردازد. هر چند آن در واقع مساله جدیدی در فلسفه نیست، به عنوان بخشی مجزا از فلسفه عمری طولانی ندارد. آنچه امروزه بر آن تاکید می شود تبیین مادی موضوع مورد بحث است. سه نظریه رفتارگرایی، یکی بودن ذهن و مغز و کارکردگرایی در این زمینه درخور توجه است. این مقاله به دنبال تبیین این نظریات و نقد و بررسی آنهاست.

تاریخ فلسفه اخلاق قدمتی به دیرینگی اندیشه بشریت دارد و تاثیر اندیشه های فلاسفه بزرگی چون افلاطون بر اندیشه بشری مورد اتفاق و اذعان جمهور اهل فلسفه است.افلاطون برای تحقق مدینه فاضله، بر ارتباط متقابل فرد و جامعه تاکید می کند و، با توجه به اینکه حکیم حاکم یا فلیسوفشاه را رکن اصلی مدینه می داند، به اخلاق حاکمان توجه ویژه ای دارد. بنابراین، در این مقاله به فلسفه اخلاق افلاطون و اخلاق حاکمان از دیدگاه او می پردازیم.

رودلف بولتمن متکلم و متخصص متن عهد جدید است. وی نشان داد که تنها راه شناخت و درک پیام بشارت مسیحی رجوع به متون مقدسی است که این پیام بواسطه آنها به ما انتقال یافته است. دلیل اصلی شهرت وی اسطوره زدایی از بشارت مسیحی است، به نحوی که برای انسان قرن بیستم قابل درک و فهم گردد. او به مدد فلسفه اگزیستانسیالیستی مارتین هیدگر به هدف خود دست یافت و اطمینان داد که وام گیری او از این فلسفه، از ارزش بشارت در پیام مسیحی نمی کاهد. هیدگر مفاهیمی را مطرح کرد که در الهیات اگزیستانسیالیستی بولتمن به کار آمد؛ اما بولتمن، پیش از آن، نکاتی را نیز از سنت لوتری، که از آن آمده بود، فرا گرفته بود و معتقد بود که ایمان تنها به مفهوم پدیداری وجودی قابل درک است و باید درگیر واقعیت غایی، که خداوند نام دارد، باشد. او با نشان دادن مشابهت های اندیشه نویسندگان عهد جدید، و مفاهیم کلیدی تفکر مارتین هیدگر، درصدد توجیه بهره گیری گسترده خود از نظام فلسفی اوست و اظهار می کند که تفاوت تنها در الفاظی است که آنها برای بیان مقصود خویش به کار برده اند. بدیهی است که در معدود مواردی که نمی توان بیانات انجیل را با الفاظ متناظر آنها در فلسفه مارتین هیدگر تطبیق داد، بولتمن یک اگزیستانسیالیست تمام عیار است، نه یک متکلم مدافع اندیشه های عهد جدید.

پس از علم ارسطویی چهار گفتمان عمده در تاریخ علم به وجود آمده است: 1. گفتمان پوزیتیویسم و استقرارگرایی؛ 2. گفتمان ابطال گرایی کارل پوپر و برنامه پژوهشی لاکتوش؛ 3. گفتمان ساختارگرایی و نسبت گرایی تامس کوهن؛ 4. گفتمان هرمنوتیک. هدف اصلی این مقاله، ارائه تصویر کوتاه و گویا از گفتمان دوم در تاریخ علم است که پوپر معرف و نماینده برجسته آن می باشد.

نظر غالب بر این است که حکمت و فلسفه از یونان با تالس آغاز شد؛ اما متفکرین و فلاسفه اسلامی معتقدند که خاستگاه حکمت و فلسفه ادریس (هرمس) نبی است. این نظریه شواهد و قرائن تاریخی بسیار دارد. در فرهنگ ها و تمدن های باستانی و نیز در کتاب های مقدس آنان هرمس اسامی مختلفی دارد و هر کدام از آنها بر این شخص نام خاصی اطلاق کرده اند: در یونان به هرمس، در مصر به تات، در عهدین به اخنوخ، و در متون اسلامی به ادریس نبی مشهور و معروف بوده است. هرمس از نوادگان شیث فرزند حضرت آدم (ع) است و پس از آن دو اولین فردی است که به نبوت رسید. او بنیانگذار بسیاری از علوم مانند: خط، طبابت، کیمیا، نجوم، حکومت و حکمت است. از این لحاظ در یونان وی را تریس می جی توس و در منابع اسلامی المثلث بالحکمه نامیده اند. آثار هرمسی بیشتر به زبان های مهم باستانی نگارش یافته اند. متون هرمسی در باب بسیاری از مباحث فکری مانند: خدا، انسان و جهان سخن گفته اند که بسیار منسجم، هدفمند و فلسفی تر از متون یونانی اند.

قاعده امکان اشرف که منتج از قاعده الواحد است از قواعد و اصول بنیادی اشراقیین به شمار می رود. مفاد قاعده امکان اشرف آن است که هر زمان یک ممکن اخس تحصل یابد، می بایست ممکن اشرفی قبل آن وجود داشته باشد که علت آن باشد. با کمی دقت متوجه می شویم که موجودات جسمانی فراوانی پیرامون ما وجود دارند، حال اگر بگوییم که این موجودات طبیعی بدون واسطه از ذات حق صادر شده اند، بر مبنای اصولی همچون لزوم سنخیت میان علت و معلول اشکالاتی رخ می دهد. با توجه به این اشکالات، امور جسمانی نمی تواند از ذات حق بدون واسطه صادر گردد. از طرف دیگر، ما موجودات طبیعی فراوانی پیرامون خود داریم؛ این در حالی است که امور متکثر از واحد بالذات صادر نمی شود. بنابراین، از وجود ممکنات اخس به حکم قاعده امکان اشرف پی به وجود موجودات متوسطه مانند عقول و نفوس طولیه می بریم که آنها وسائط و علل موجودات جسمانی هستند. پذیرش قاعده امکان اشرف مبتنی بر پذیرش موجود مطلق و مجردی است که به سبب برخورداری از بساطت، صدور بی واسطه کثرت از او محال است. این قاعده بر مباحث فلسفی مانند علیت، جعل و افعال ذات حق تاثیر گذاشته است و نظراتی همچون مثل افلاطونی، معاد جسمانی، ترتیب در نظام وجود و نفس ناطقه و بقای آن مبتنی بر این قاعده است.

یکی از دغدغه های متالهان مسلمان در مبحث گفتگوی اسلام و مسیحیت، اعتقاد و باور به آموزه هایی است که در کلام مسیحیت و کلیسا پذیرفته شده است؛ همچون تثلیث اقدس، فداء، ذنب ازلی که در الهیات اسلام پوشاندن حقیقت یا شرک نام گرفته است. آن اعتقادات و آموزه ها را شاید مسیحیان، در قرون گذشته، به طور مطلق و بی چون و چرا پذیرفته بودند؛ اما در قرون اخیر، متالهان و اندیشمندان مسیحیت این باورها را واکاوی و نقد کرده اند عده ای آنها را رد و عده ای توجیه، تفسیر و تاویل رمزگونه کرده اند. از سوی دیگر، متالهان مسلمان، که به نحوی معتقد به تقریب ادیان و مذهب هستند، با رویکرد تفسیر و تاویل در این گفتگو وارد شده اند.در این نوشتار، با طرح دیدگاه ها و نظرات دو طرف، چند نمونه از آیات شریفه سوره مریم (ع) تصویرسازی شده است. شاید این شیوه راه جدیدی در شناخت شخصیت واقعی مسیح (ع) باشد. او پسر مریم، پیامبری بود مانند بقیه پیامبران با ویژگی های بسیار خاص و تولد اخص، اما نه پسر خداوند یا خدای پسر.