زمین شناسی ایران
سال:1389 | دوره:4 | شماره:15 |تعداد مقالات:9

حجم عمده ای از ذخایر هیدروکربنی ایران در نفت گیرهای تاقدیسی زاگرس، به ویژه در ناحیه فروافتاده دزفول واقع شده است. اگرچه روند کلی این ساختارها، شمال باختر-جنوب خاور، یعنی به موازات راندگی اصلی زاگرس است، اما بسیاری از آن ها در امتداد خود تغییر روندهایی را نشان می دهند و چین ها، سیمای زیگموییدال باز پیدا کرده اند. این انحنای محور، در تاقدیس های طویل تر بیشتر به چشم می خورد. افزایش میزان انحنای طولی تاقدیس، باعث افزایش تراکم شکستگی های کششی باز در کمان بیرونی این انحناها می شود. این شکستگی ها نقش عمده ای در افزایش میزان تولید و بهره دهی مخازن هیدروکربنی دارند. از این رو، در این پژوهش، به بررسی عوامل موثر بر انحنای طولی تاقدیس زیرسطحی بی بی حکیمه، واقع در ناحیه فروافتاده دزفول پرداخته شده است. بر این اساس، رشد و گسترش تاقدیس های مجزا و به هم آمیختن آن ها، نقش اصلی و اولیه را در ایجاد انحنای طولی تاقدیس بی بی حکیمه داشته است و هم زمان و یا بعد از آن، زون برشی حاصل از عمل کرد گسل های پی سنگی به همراه عمل کرد عوامل مکمل و کنترل کننده انحنای ناشی از فعالیت این گسل ها، در ایجاد انحنای طولی تاقدیس موثر بوده اند. تغییر روند و آهنگ لغزش متفاوت در راندگی بی بی-حکیمه و تاثیر تاقدیس های مجاور، از دیگر عوامل موثر در ایجاد این پدیده هستند. در این پژوهش همچنین، مدلی سه بعدی از پی سنگ ناحیه فروافتاده دزفول، با نگرشی ویژه بر نحوه عمل کرد گسل های پی سنگی موجود در محدوده میدان نفتی بی بی حکیمه ارائه شده است.

کمربند مس ایران عمدتا منطبق با کمربند ولکانوپلوتونیکی ارومیه-دختر می باشد و با بیش از 2000 کیلومتر طول و 40 کیلومتر عرض از شمال غرب تا جنوب شرق ایران گسترده شده است و شامل سنگ های آتشفشانی، آذرآواری و نفوذی با خصوصیات کالک آلکالن می باشد. این کمربند میزبان تعداد زیادی از ذخایر پورفیری مس-مولیبدن است که از آن جمله به دو ذخیره بزرگ سرچشمه ( با 1200 میلیون تن ذخیره، با 0.7% مس و متوسط 250 ppm مولیبدن) در جنوب شرق و سونگون (با بیش از 500 میلیون تن ذخیره، با 0.69% مس و متوسط 300 ppm مولیبدن) در شمال غرب ایران می توان اشاره نمود.شواهدی وجود دارد که نشان می دهد زون ارسباران در شمال غرب ایران و در بخش جنوبی قفقاز کوچک، دارای خصوصیاتی متفاوت از کمربند ارومیه-دختر است و از لحاظ ساختاری با آن متفاوت می باشد. این زون، با جهت شمال غرب-جنوب شرق از منطقه اهر در ایران تا ارمنستان گسترش یافته است. این کمربند به غیر از سونگون و هفت چشمه در این سوی مرز، میزبان تعداد دیگری از ذخایر مس پورفیری از جمله ذخایر کاجران و داستاکرت در ارمنستان می باشد. ذخیره مس-مولیبدن پورفیری هفت چشمه یک سوئیت ماگمایی است. توده های نفوذی موجود در این منطقه، ترکیب متغیر از گابرو تا گرانودیوریت دارند. در این منطقه، توده نفوذی با ترکیب گرانودیوریتی در داخل توده سنگ درونگیر، با ترکیب گابرویی، نفوذ کرده است. با توجه به حفاری های اکتشافی انجام گرفته، محدوده کانی سازی هفت چشمه، به صورت یک توده بیضوی شکل با ابعاد 700×500 متر با حداقل عمق 700 متر می باشد. این ذخیره، دارای زون بندی شاخص سیستم های پورفیری (آلتراسیون های فیلیک، پتاسیک، آرژیلیک و پروپلیتیک) می باشد. کانی سازی به دو شکل افشان و رگه-رگچه ای در داخل هر دو توده گرانودیوریتی و گابرویی دیده می شود. انواع رگچه های سیلیسی تیپ های D و A را می توان در ذخیره هفت چشمه پورفیری مشاهده کرد. ذخیره هفت چشمه، بدلیل داشتن توده پورفیری بارور و فلسیک با ترکیب گرانودیوریت، وجود کانی سازی مس-مولیبدن، رخداد دگرسانی های تیپیک ذخایر مس پورفیری، حضور کانی های سولفیدی مس و همراهی آن با مولیبدن، وجود رگه-رگچه های سیلیسی فراوان و تشکیل در موقعیت زمین شناسی فرورانشی، یک کانسار تیپیک پورفیری معرفی می شود.

افق بازماندی جوانمرد در 25 کیلومتری شمال خاور بوکان، استان آذربایجان غربی واقع است. این افق به شکل چینه سان در مرز بین سازند کربناتی روته (پرمین میانی-بالایی) و الیکا (تریاس) توسعه یافته و شامل 3 واحد سنگ شناختی است: 1) لاتریت آهن دار، 2) بوکسیت سیلیسی و 3) رس بوکسیتی. عملکرد فرایندهای هوازدگی در طی تشکیل این افق بازماندی سبب شستشوی Si, NA, Mg, Mn, P, Ca, Sr, Hf، و HREEs، غنی شدگی Al, Ti, V, Cr, Ni, Y, Nb, Zr, U وTh ، و شستشو-تثبیت Fe, K, Rb, Ba, Co و LREEs شده است. یافته های ژئوشیمیایی نشان می دهد که سنگ بستر کربناتی نقش دوگانه ای در توزیع عناصر داشته است. کربنات ها از راه خنثی سازی محلول های هوازده کننده اسیدی، سبب رسوب گذاری Fe به شکل کانی های هماتیت و گوتیت شده اند. این کانی ها، خود، به وسیله فرایندهای جذب سطحی و روبش، منجر به تمرکز نسبتا بالای V, Cr, Ni, Co, LREEs و Th در لاتریت آهن دار شده اند. این سنگ ها، با تشکیل کمپلکس های یونی پایدار کربناتی با HREEs، سبب خروج این عناصر از افق بازماندی شده اند. افزون بر این، تغییرات pH محلول های هوازده کننده، کنترل کانیایی، و حضور اسیدهای هومیک و کربنیک، نقش ارزنده ای در الگوی توزیع عناصر در این افق دارند.

هندسه و الگوی چین، بخش مهمی از دانش مورد نیاز در اکتشاف ذخایر هیدروکربنی است. تاقدیس میش با گسترش در فرادیواره گسل پیشانی کوهستان و جایگیری بر روی این راندگی، در دسته چین های مرتبط با راندگی در نظر گرفته می شود. این تاقدیس با حضور دو کوهان و زین بین آنها در طول، با رخنمون متفاوت سازندی در ناحیه دوگنبدان جای دارد. هندسه جعبه ای با پهلوی پیشانی برگشته، ارتفاع و فرسایش زیاد این تاقدیس شبیه دیگر تاقدیس های پهنه ایذه جنوبی است. تهیه برش های ساختاری از این تاقدیس و استخراج داده های مورد نیاز از آنها، بر روی نمودارهای چین های مرتبط با راندگی و انطباق هندسه چین با مدل های هندسی موجود، هندسه چین های گسترش گسلی حمل شده با انتقال از محور ناودیسی را برای تاقدیس میش نشان می دهد.

شناخت هندسه چین خوردگی میدان های نفتی، به منظور برداشت بهینه از ذخایر آنها اهمیت ویژه ای دارد. در بررسی هندسه چین خوردگی میدان پارسی، از تفسیر برش های ژئوفیزیکی سه بعدی و برش های عرضی آخرین نقشه منحنی خطوط تراز زیرزمینی استفاده شده است. بر پایه رسم خطوط هم شیب و رده بندی رمزی، می توان لایه های پرقوام سازندهای آهکی آسماری، ایلام و سروک را در رده1B  و لایه های کم قوام سازندهای پابده و گورپی را در رده1C, 1A  رده بندی کرد. این الگوی چین خوردگی تنها در کوهانه شمالی و جنوبی میدان مشاهده می شود. در بخش میانی میدان، هندسه ساختاری به شکل چین جعبه ای است که به علت چرخش محور تاقدیس، هندسه آن با سایر نقاط متفاوت است. با توجه به برش های تهیه شده، میدان پارسی از جمله چین های وابسته به گسلش است که بر پایه الگوی رده بندی رمزی از نوع چین خوردگی پیشروی گسل و بر پایه رده بندی مک کلی و پوبلت چین خوردگی پیشروی گسلی، مدل سوم (شیب یال متغیر و طول یال متغیر) را شامل می شود. به طور کلی گسل های رانده ای که باعث تشکیل این گونه چین ها می شوند از لایه های کم قوام زیرین سرچشمه می گیرند که در این ارتباط، سازند تبخیری دشتک برای انشعاب گسل های رانده میدان پارسی معرفی می شود.

سازند سروک یک واحد سنگ چینه ای کربناتی ضخیم از گروه بنگستان با سن کرتاسه میانی است که در منطقه زاگرس و بخشهای جنوب باختر ایران گسترش وسیعی دارد. برای مطالعه ویژگی های رخساره ای و وضعیت محیط رسوبی این سازند در کبیرکوه، دو برش سطحی چنارباشی 754 m) ضخامت کل) و کرحال 680 m) ضخامت قابل دسترس) انتخاب و بررسی شدند. در این دو برش، سازند سروک به دو بخش ضخیم لایه در پایین و نازک لایه در بالا قابل تفکیک است. بخش ضخیم لایه از آهک و دولومیت حاوی گرهک ها و نوارهای چرت تشکیل شده است. بخش نازک لایه را آهک ها و شیل های آهکی تشکیل داده اند. از نظر مورفولوژی منطقه، بخش ضخیم لایه (نریتیک) ارتفاعات و بخش نازک لایه (پلاژیک) مناطق کم ارتفاع و پست را شامل می شوند. بررسی ها در بیرون زدگی های برش گرو در 4 کیلومتری شمال باختر برش چنارباشی نشان می دهد که مرز به صورت هم شیب و تدریجی بدون ناپیوستگی فرسایشی و آثار خشکی زایی است. سازند سروک با داشتن قابلیت های مخزنی مناسب و به دلیل قرارگیری بین دو سازند شیلی گرو و سورگاه که به عنوان سنگ منشا عمل کرده اند، بستر مناسبی برای تجمع مواد هیدروکربنی است.در مطالعات صحرایی و آزمایشگاهی 9 میکروفاسیس از وکستون تا پکستون و گرینستون شناسایی شدند که در چهار گروه محیطی کولابی، سد، جلو سدی و دریای باز قرار می گیرند. عمیق تر بودن محیط تشکیل برش چنارباشی باعث شده تا بخش پلاژیک در برش چنارباشی توسعه بیشتری داشته باشد و رخساره های کولابی و سدی دورتر از آن در مناطق جنوبی تر مثل برش کرحال تشکیل شوند.مطالعه تغییرات بافتی و فرایندهای دیاژنزی در رسوبات سازند سروک، تاثیر سه محیط دیاژنزی دریایی، دفنی و جوی را نشان می دهد.پس از رسم ستون توالی ریزرخساره ها و منحنی تغییرات نسبی عمقی، دو چرخه بزرگ پسرونده (رده سوم و چهارم) و بخشی از یک چرخه سوم که احتمالا در زمان تشکیل سازند سورگاه نیز ادامه داشته است، تشخیص داده شد. محیط رسوبی سازند سروک بر اساس شواهد موجود، یک سکوی کربناتی از نوع دریای فلات قاره حاشیه دار بوده است.

به منظور زون بندی زیستی سازند پابده بر مبنای فرامینیفرهای پلانکتونی و زون بندی های زیستی جدید، یک برش چینه شناسی در شمال امامزاده سلطان ابراهیم واقع در تاقدیس کمستان مطالعه شد. ضخامت سازند پابده در این برش 548 متر و از نظر سنگ شناسی به 4 واحد شیلی (133 متر)، مارنی-آهکی (113 متر)، آهکی (106 متر) و آهکی-مارنی (196 متر) تقسیم شده است که واحد آهکی حاوی فرامنیفرهای بنتک و 3 واحد دیگر حاوی فرامینیفرهای پلانکتونی است. در مطالعات زیست چینه نگاری ضمن تشخیص 146 گونه فرامینیفر متعلق به 45 جنس که 95 گونه از 19 جنس آن به فرامینیفرهای پلانکتونی و 51 گونه از 26 جنس آن به فرامینیفرهای بنتیک تعلق دارد، 9 زون زیستی از فرامینیفرهای پلانکتونی شناسایی و معرفی شد که 1 زون زیستی آن به رأس سازند گورپی و 8 زون زیستی آن به سازند پابده تعلق دارد. همچنین 1 زون زیستی نیز بر اساس فرامینیفرهای بنتیک و منطبق با زون زیستی 44 وایند در واحد آهکی از سازند پابده تعریف شده است. بر مبنای فرامینیفرها و زون های زیستی معرفی شده، سن سازند پابده در برش مورد مطالعه پالئوسن پسین (سلاندین) – ائوسن میانی (لوتسین – بارتونین) تعیین شده است.

مطالعه همزمان رسوب شناسی، محتوای فسیلی و ساختارهای رسوبی در رسوبات سخت نشده بستر دریای خزر باعث فهم بهتر شرایط محیطی و نقش آنها در توزیع جانداران و آثار زیستی می شود. در این مطالعه با بررسی این پارامترها در داده های مغزه ها، شرایط محیطی در یکی از محیط های عهد حاضر مورد ارزیابی قرار می گیرد. این مطالعه برای نخستین بار در ایران نتایج حاصل از روش سی تی اسکن در مطالعات رسوب شناسی را در بازسازی محیط رسوبی در طول مغزه های به دست آمده از بخش دور از ساحل دریای خزر در سواحل لنگرود، مورد استفاده قرار می دهد. نتایج به دست آمده از این مطالعه، منجر به شناسایی سه رخساره رسوبی و یک ایکنورخساره در رسوبات بستر دریای خزر شده که تناوبی از شرایط پر انرژی (جریان های توربیدیتی با چگالی پایین) و شرایط آرام را نشان می دهند. شرایط مذکور منجر به گسترش نهشته های همی پلاژیک همراه با میان لایه های گل سیلتی در آنها شده است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد که فرآیندهای رسوب گذاری تاثیر قابل توجهی بر روی شرایط محیطی، توزیع جانداران و آثار زیستی دارند.