مطالعات هنر اسلامی
سال:1388 | دوره:5 | شماره:10 |تعداد مقالات:14

واژه "اژدها" در فارسی به صورت "اژدر" و "اژدرها" بکار می رود. این موجود افسانه ای در بسیاری از داستان ها، ادبیات عامیانه و فولکلوریک فارسی به عنوان مظهر شر حضور یافته و طی یک نبرد، تقریبا در همه موارد مقهور قهرمان داستان می شود. اژدها در نگارگری ایرانی، بیشتر تحت تاثیر همتای چینی خود بوده است ولی با این وجود نمونه هایی هم از اژدهای متاثر از اژدهای غربی وجود دارد.بیشتری بررسی ها و تحقیقات صورت گرفته در خصوص اژدها، بر روی مفاهیم نمادین و داستان های اسطوره ای و مذهبی است. به نظر می رسد که شکل و توانایی های مار عامل بسیار مهمی در خلق این موجود افسانه ای در نگاره های مختلف باشد.اهداف مقاله:-1 بررسی سیر تحول اژدها فرمی و مفهومی -2 طبقه بندی ساختار فیزیک اژدها براساس نگاره های ایرانی. روش انجام تحقیق، به صورت تحلیلی و مقایسه ای با توجه به تعداد قابل تامل نگاره هایی که اژدها را تصویر کرده اند، نمونه هایی مناسب انتخاب و مقایسه آنها به لحاظ شکل ظاهری صورت می پذیرد. سوالات موردنظر: -1 ساختار فیزیکی و تنوع اشکال ازدهایان تصویر شده در نگارگری ایرانی بر مبنای چیست؟-2 چگونه می توان تصاویر گوناگون ارایه شده از اژدها را طبقه بندی نمود؟ براساس تصاویر و طرح های اژدها در نگارگری، پنج گروه اصلی در این پژوهش مورد شامل: -1 "اژدها- مار" -2"اژدها- مار" دوپا -3"اژدها- ما" دوپای بالدار -4 "اژدها- مار" چهارپا -5"اژدها- مار" چند سر. درهمه این گروه ها، اژدها خصلت مار بودن خود را حفظ نموده است.

موضوع بحث این مقاله پیرامون پای پوش های ایران دوران اسلامی در نگاره های ادوار ایلخانان مغول، تیموری و صفویه است. آثار هنری و تاریخی م به این دوران بهترین گنجینه برای آگاهی یافتن از چگونگی طرح پای پوش ها است. کتبی نظیر تاریخ لباس و تاریخ هنر نگارگری نیز از منابع مناسب جهت مطالعه و بررسی این مقاله محسوب می شوند. زیرا که با داشتن دقت نظر لازم در آن ها می توان به ویژگی ها و جزییات جالب توجهی در خصوص پای پوش های هر دوره پی برد. روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تاریخی است. در این راستا مطالب به طریق اسنادی و کتابخانه ای گردآوری شده است. اهداف مقاله: 1) بررسی سیر تحول پای پوش ها از دوره ایلخانان تا آخر صفویه. 2) یافتن تاثیر و تاثرات متقابل پای پوش های نگارگری این دوران بر یکدیگر. سوالات موردنظر: 1) آیا پای پوش ها در نگارگری ایرانی دچار تغییر و تحول گشته اند؟ 2) چه اشتراکات و افتراقاتی میان پای پوش های ادوار نگارگری ایرانی وجود دارد؟ نتیجه حاصله از این نوشتار آشنایی و درک بهتر از جایگاه طراحی پای پوش در سرزمین تاریخی ایران است. از جهانی دیگر با انجام چنین پژوهش هایی می توان به مقوله طراحی لباس آن دوران با دیدی تخصصی تر نگریست که بخشی از پوشاک را به طور خاص مورد بررسی قرار می دهد.

در تاریخ سرزمین ایران، حماسه پهلوانان و قهرمانان بسیار چه در اساطیر کهن و چه در وقایع تاریخی، نقش بسته است. حماسه ها که توصیفگر تاریخ، فرهنگ و آیین سرزمین ایران است خود سراسر صحنه ی دلاوریها، رزمها، شادی ها و غمهای مردانی است که هر کدام نمونه، نماد و سمبلی از ویژگیهای برتر هستند. در وجهی دیگر ایران در طول تاریخ 1400 ساله از صدر اسلام، محل و ماوایی برای دوستداران پیامبر (ص) و اهلبیت ایشان بوده است. این مهر و علاقه، مردم ایران را بر آن داشت تا در کنار قهرمانان اسطوره ای خود، برترین پهلوان نامدار عالم، یار و یاور پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی مرتضی (ع)، و دلاور سپاه اسلام را هرگز فراموش نکنند. وجه مشترک قهرمانان کهن ایران و دلاوران مسلمان، پاک کردن این سرزمین از پلیدی، بدی و اهریمن است. این عناصر در اشعار ابنحسام خوسفی در مثنوی خاوران نامه به زیبایی قابل مشاهده است. این مثنوی و نسخه مصور آن که به لحاظ ادبی و هنری، مشهورترین مثنوی شیعی است و به زندگانی و دلاوری های حضرت علی (ع) می پردازد، متعلق به مکتب شیراز در دوران ترکمنان در سده پانزدهم/ نهم است. این نسخه دارای 155 قطعه نقاشی است که اینک 115 قطعه آن در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می شود. اهداف مقاله: 1- تطبیق و مقایسه تا نمادها و جلوه های حماسی، ملی و مذهبی موجود در نگاره های خاوران نامه با نمونه های مشابه در شاهنامه فردوسی 2- شناخت ویژگی های هم سان مضمونی در دو نسخه خاوران نامه و شاهنامه فردوسی14 نگاره از نسخه خطی خاوران نامه انتخاب شده اند. این مقاله به روش تاریخی، تحلیلی و توصیفی با استفاده از اطلاعات منابع کتابخانه ای گرد آوری شده است. سوالات موردنظر : 1- جلوه های حماسی، ملی و مذهبی نسخه خطی خاوران نامه کدام است؟2- وجوه اشتراکی عناصر حماسی، ملی و مذهبی این نسخه یا شاهنامه فردوسی چیست؟

مکتب نگارگری بغداد، از ابتدای حکومت خلفای عباسی به عنوان یکی از قدیمی ترین مکاتب نگارگری اسلامی به مصور سازی کتبی با موضوع های علمی و فنی پرداخته است، چرا که در ابتدا به جهت منع مذهبی تصویرنگاری در این دوره، هنرمندان از ترسیم تصاویر انسانی خودداری می کردند. این مکتب در دوره های بعد از شهر بغداد تحت حاکمیت سلسله های مختلیی چون آل جلایر، صفوی و عثمانی قرار گرفت، شکل، سمت و سویی دیگر پیدا کرد. در دوران آل جلایر و حکومت عثمانی، هنرمندان به ترتیب به مصور کردن نسخه های ادبی، همچون دیوان خواجوی کرمانی و سلطان احمد جلایر و در زمان حاکمیت عثمانی به مصورسازی و نسخه های عرفانی مذهبی روی آوردند. در مکتب بغداد عثمانی شاهد مصورسازی کتبی با مضامین شیعی تحت تاثیر افکار و اندیشه های هنری هنرمندان و حامیان شیعی مذهب صفویان هستیم که در آن ها داستان ها و مضامینی از زندگی پیامبر (ص)، حضرت علی (ع) و اهل بیت (ع) تصویر شده است. این مقاله سعی دارد با توجه به روند و سیر تحول نسخ مصور مکتب بغداد، نگاره هایی از نسخه های مذهبی سیر النبی، حدیقه الشهدا، نفحات الانس، مقتل آل الرسول و ثواقب مناقب را در زمان حاکمیت عثمانی را برری کند.اهداف مقاله: 1- شناخت ویژگی های مکتب نگار گری بغداد 2- دستیابی به مضامین شیعی مکاتب نگارگری آل جلایر و عثمانی سوالاتموردنظر: 1- مضامین شیعی در نگاره های نسخه های مصوربغداد کدام است؟2- در کدام یک از دوره های مکتب بغداد، نگارگران از مضامین شیعی بیشتری استفاده برده اند؟3- نسخ مصور مضامین شیعی مکتب نگارگری بغداد، دارای چه ویژگی هایی تصویری و هنری هستند؟

مصورسازی کتب ادبی، علمی و تاریخی به ویژه مذهبی، تحولات بزرگ و منحصر به فردی در هنر تصویر آرایی اسلامی ایجاد کرده است. یکی از همین دوره ها که به نوعی آغازگر بسیاری از تحولات در عرصه هنر تصویر سازی ایرانی بوده، دوره ایلخانی است که در آن برای اولین بار توجه ویژه ای به مضامین مذهبی کتب آسمانی یهودی، مسیحی، بودایی و از همه مهمتر اسلام شده و دارای ممنوعیت مذهبی نیز بوده است. توجه به این گروه مضامین و قرارگیری نشانه ها و نمادهای مذهبی و ادیان مختلف در کنار هم، به خوبی در نسخه جامع التواریخ رشید الدین فضل اله، وزیر غازان خان، مشاهده می شود. این مقاله نگاره های مذهبی و داستان پیامبران از حضرت آدم تا زندگانی پیامبر اسلام (ص) را در نسخه خطی جامع التواریخ مورد بررسی قرار می دهد. اهداف مقاله: 1- بررسی نگاره های مذهبی نسخه جامع التواریخ از حیث زیباشناسی و مضمون. 2- شناسایی نسخه های باقی مانده جامع التواریخ در موزه ها و کتابخانه های داخل وخارج. سوالات موردنظر: 1- حضور ایلخانان مغول چه تاثیری بر فرهنگ و هنر ایرانی به ویژه نگارگری داشته است؟ 2- نگارگری دوره ایلخانی از هنر چه دوره ها و فرهنگ هایی متاثر بوده است؟3- مضامین مذهبی در نگارگری دوره ایلخانی چه جایگاه و ویژگلی هایی است؟

بشر از ابتدا به دنبال یافتن راه هایی جهت انتقال مفاهیم گسترده اجتماعی، فرهنگی، قومی و مذهبی خود به دیگران بوده است. یکی از بهترین راه ها و مسیرها، بویژه در انتقال مفاهیم مذهبی به غیر از نوشتن، تصاویر و یا آراستن متون نسخه ها می باشد. در نتیجه هنر کتابت و کتاب آرایی مذهبی، از پیش از اسلام اعتبار و اهمیت ویژه ای در نزد همگان داشت. این  جایگاه و اهمیت پس از ورود اسلام به ایران، در کتابت و کتاب آرایی صفحات قرآن، باقی ماند. از جمله هنرهای مورد توجه دوره تیموری، کتابت قرآن کریم بود. در نتیجه کتابت و خوشنویسی از جمله هنرهای با ارزش به حساب می آمد، چه در این دوره، عروس خطوط ایرانی، نستعلیق توسط میرعلی تبریزی، ابداع شد و بسیاری از خوشنویسان این زمان، تبحر بسیاری در نوشتن انواع خطوط از جمله اقلام سته داشتند. خطوط نسخ، ثلث، توقیع و رقاع و در مواردی نستعلیق جهت ترجمه آیات و کوفی در سر سوره ها، در کتابت قرآن های خطی مورد استفاده بود. وجود نسخه های ارزشمند ونفیس قرانی شمار قابل توجه از هنرمندان این زمان، به  خصوص شاهزادگان و حاکمان تیموری چون بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان، توجه بسیاری از محققان را به هنر کتاب آرایی دوران تیموری جلب کرده است. از این روی در این مقاله تا کوشش می شود پس از بررسی شاخصه های هنر کتاب آرایی تیموریان، با در نظر گرفتن مشکلات دسترسی به نسخ قرآنی، نسخ خطی نفیس قرآنی تیموری در مجموعه های داخل و خارج، اعم از کتابخانه ها و موزه ها مورد بررسی قرار می گیرد. اهداف: 1- شناسایی قرآن های تیموری موزه ها و مجموعه های داخلی و خارجی 2- بررسی کتابت، تذهیب و ویژگیهای شاخص قرآن های تیموری سوالات: 1- شمار قرآن های خطی مجموعه های داخلی و خارج دوران تیموری کدام است؟2- ویژگی های شاخص هنر کتاب آرایی و کتابت قرآن دوران تیموری چیست؟

«آزمون آتش سیاوش» که عموما با عنوان «گذر سیاوش از آتش» شناخته می شود، بیشترین شمار نگاره های تاریخ نقاشی ایران را به خود اختصاص داده است؛ قریب دویست تصویر به جا مانده از این مجلس، دلیلی بر این مدعاست. موضوعی که هرچند بیش از هر مکتب، در شیراز تصویر می گردد، اما در تمامی اعصار حضوری پررنگ دارد. وجود این تعداد نگاره، آن هم با موضوع یکسان، این امکان را فراهم می آورد که با تطبیق تعداد متنابهی از نمونه های یاد شده، چگونگی ارتباط و تعامل نقش مایه های تصویری و ویژگی های هنری مکاتب گوناگون نگارگری، مورد مطالعه قرار گیرد. زیرا این منظومه، نه تنها در تمامی ادوار، بلکه به کرات درهر دوره و زمان، تصویر شده است. از این رو مقاله ی تحقیقی حاضر سعی دارد با رویکردی توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، تعدادی از نگاره های «گذر سیاوش بر آتش» را هم زمان با مطالعه ثقل صور و عناصر تصویری در مکاتب و اعصار گوناگون بررسی کند. چرا که مسلما ویژگی های هنری هر سبک، موضوع اولیه را تحت الشعاع قرار داده و الزام استفاده از نقش مایه ها، رنگ ها و ترکیب بندی های خاصی را اعمال می کرده است. اهداف مقاله: 1- بررسی تاثیر علایق زیبایی شناسانه ی از منه ی گوناگون در پرداخت موضوعی یگانه در ادوار متفاوت. 2- ارزیابی میزان پایبندی نقاشان مکاتب متفاوت به متون توصیفگر و استفاده از نقش مایه های نمادین. 3- معرفی شماری چند از نگاره های مهجور گذر سیاوش بر آتش. سوالات موردنظر: 1-  اصول و علایق مکاتب متفاوت نگارگری در پرداخت مضمونی خاص، همچون گذر سیاوش از آتش، چه تاثیراتی را داشته است؟