تاریخ در آینه پژوهش
سال:1390 | دوره:8 | شماره:3 (پیاپی 31) |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:پس از تشکیل اولین دولت شیعی، یعنی علویان طبرستان در ایران در قرن سوم هجری، دولت های بزرگ شیعی دیگری، همچون آل بویه، و فاطمیان و آل حمدان در قرن چهارم هجری شکل گرفت. این دولت ها، در گسترش تعالیم شیعه امامیه، اسماعیلیه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی، به خصوص آشکار کردن مظاهر شیعه در ایران، عراق و شمال افریقا نقش غیرقابل انکاری ایفا کردند. در عین حال، این دولت ها با اینکه معاصر دولت عباسی بودند که در اوج ضعف خود بود، ولی هرگز نتوانستند امپراطوری بزرگ شیعی را به وجود آورند و همواره برای گسترش قلمرو خود با یکدیگر در رقابت و نزاع بودند. گرچه می توان در منابع تاریخی از تعامل اندک آنان سخن راند، این مقاله با رویکرد تحلیل اسنادی، به تفصیل به روابط دولت های شیعی قرن چهارم هجری پرداخته است.   چکیده عربی:بعد تأسیس أول حکومة شیعیة فی القرن الثالث الهجری فی إیران، أی حکومة العلویین فی طبرستان، فقد تأسست حکومات شیعیة کبیرة أخری فی القرن الرابع الهجری، مثل آل بویه والفاطمیین وآل حمدان. ولهذه الحکومات فضل کبیر لا یمکن إنکاره فی نشر تعالیم مذهب الشیعة الإمامیة والإسماعیلیة وترویج ثقافة المسلمین وحضارتهم، ولا سیما ترویج مظاهر التشیع فی إیران والعراق وشمال إفریقیا. وفی نفس الحین فإن هذه الحکومات ورغم معاصرتها للحکومات العباسیة الضعیفة، إلا أنها لم تتمکن أبدا من تأسیس إمبراطوریة شیعیة عظمی وکانت تتنازع دائما فیما بینها لتوسیع نطاق نفوذها، ولکن بعض المصادر التأریخیة تشیر إلی وجود تعامل محدود فیما بینها.ویتمحور البحث فی هذه المقالة حول تحلیل واقع الصلة بین الحکومات الشیعیة فی القرن الرابع الهجری بالتفصیل، وذلک بأسلوب تحلیلی وثائقی.

چکیده فارسی:حضور پدیده اینترنت در دو دهه اخیر در بسیاری از کشورها، تحولات مثبت بسیاری را به همراه داشته و حوزه تحقیقات و پژوهش های علوم انسانی، به ویژه تاریخ را از این تحولات بی نصیب نگذاشته است. به نظر می رسد، استفاده از این پدیده در حوزه های علمی و پژوهشی، با تمامی قابلیت ها و امکاناتش، همانند هر ابزار دیگری، دشواری ها و خطرهای خاص خود را به همراه داشته است. رشته تاریخ و محققان علوم انسانی در آینده ای نه چندان دور، در رویارویی با این پدیده جدید، با تهدید ها و چالش های بسیاری مواجه خواهند بود.این مقاله با رویکرد تحلیلی و بررسی اسنادی به تفصیل پیرامون پیشینه شبکه جهانی اینترنت و تولید اسناد دیجیتال در این شبکه، جنبه های مختلف تاثیر شبکه جهانی اینترنت بر آینده رشته تاریخ و تاریخ نگاری، پیامدهای احتمالی تعامل اینترنت با رشته تاریخ، آینده اسناد دیجیتال، که یکی از دغدغه های مورخان معاصر است، بحث نموده است.   چکیده عربی:إن رواج الإنترنیت فی العقدین الماضیین فی الکثیر من البلدان، کان سببا فی تطورات إیجابیة کثیرة، حیث إن تأثیره ملحوظ أیضا فی مجال الأبحاث العلمیة الإنسانیة، ولا سیما الأبحاث التأریخیة. ویبدو أن الاستفادة من خدمات الإنترنیت فی المجالات العلمیة والأبحاث بأقصی حد ممکن، لا تخلو من مصاعب ومخاطر کبیرة کما هو الحال فی الاستفادة من أیة وسیلة أخری. یذکر أن فرع التأریخ والباحثین فی العلوم الإنسانیة سوف یکونان فی مواجهة مع هذه الظاهرة الجدیدة خلال المستقبل القریب وسیواجهان تحدیات ومخاطر وتهدیدات کبیرة.ویتمحور موضوع البحث فی هذه المقالة حول دراسة تفصیلیة لتأریخ الشبکة العالمیة للإنترنیت ومنتجاتها الوثائقیة الرقمیة التی تعتبر أحد هواجس المؤرخین المعاصرین، حیث یقوم الباحثان ببیان مختلف جوانبها المؤثرة علی مستقبل التأریخ وکیفیة تدوینه، وکذلک یوضحان النتائج المحتملة من خلال تعامل الإنترنیت مع التأریخ ویتوقعان مستقبل الوثائق الرقمیة، وذلک بأسلوب تحلیلی وثائقی.

چکیده فارسی:جایگاه برتر علمی امام علی (ع) نه تنها در باور شیعیان، امری مسلم است، بلکه اهل سنت و بسیاری از اندیشمندان غیرمسلمان و مستشرقان نیز به آن اعتراف دارند. اندیشمندان غیر مسلمان و مستشرقان درباره جایگاه علمی امام علی (ع) دو دیدگاه ارائه کرده اند: از یکسو، بسیاری از ایشان با استفاده از منابع معتبر و نگاهی محققانه، دیدگاهی مثبت ارائه کرده و برجستگی های علمی آن بزرگوار را در حوزه تفسیر، فقه، قضا، ادبیات عرب، خطابه و... تشریح نموده و خدمات علمی ایشان را ارزیابی کرده و به تحسین ایشان پرداخته اند. و از سوی دیگر، عده ای اندک از مستشرقان با اهداف مغرضانه و در مواردی با استفاده از منابع نامعتبر، درخصوص جایگاه علمی آن حضرت، در برخی از عرصه ها تشکیک کرده، دلیل عدم موفقیت ایشان را ناشی از برخی ناتوانی ها دانسته اند. این مقاله با رویکرد اسنادی به بررسی حیات علمی حضرت علی (ع)، از منظر مستشرقان و اندیشمندان غیر مسلمان می پردازد. و درصصد نقد دیدگاه دوم است.   چکیده عربی:إن المکانة العلمیة المرموقة للإمام علی (علیه السلام) هی لیست من معتقدات الشیعة الثابتة فحسب، بل إن أهل السنة والکثیر من العلماء غیر المسلمین والمستشرقین یذعنون بذلک. فالعلماء غیر المسلمین والمستشرقون بالنسبة إلی الإمام علی (علیه السلام) ینقسمون إلی فئتین، فالکثیر منهم ذهبوا إلی مدحه وبیان خدماته العلمیة وذلک اعتمادا علی المصادر المعتبرة واتباع منهج تحقیقی، حیث ذکروا أمورا إیجابیة بشأنه ووضحوا نبوغه العلمی فی مجالات التفسیر والفقه والقضاء والأدب العربی والخطابة، وما إلی ذلک.ولکن هناک عدد قلیل من المستشرقین شککوا بمکانته العلمیة فی بعض المجالات لأسباب مغرضة واعتمادا علی مصادر غیر معتبرة، وادعوا أن سبب عدم نجاحه ناشئ من عجزه. ویتمحور البحث فی هذه المقالة حول دراسة الحیاة العلمیة للإمام علی (علیه السلام) من وجهة نظر المستشرقین والعلماء غیر المسلمین، وذلک بأسلوب وثائقی.

چکیده فارسی:فرجام تاریخ چه خواهد بود؛ آیا بشر به سوی کمال گام برمی دارد، یا اینکه انحطاط را تجربه می کند؟ در این زمینه، دو دیدگاه کلان در فلسفه سیاسی و اجتماعی غرب وجود دارد: یکی، دیدگاه تکامل گرایان، که فرآیند تاریخ را رو به پیشرفت و بهبودی می دانند، همانند هگل، فیلسوف قرن هجدهم و نوزدهم میلادی که نظریه دولت کمال اخلاقی را مطرح می کند. دیگری، دیدگاه ضدتکامل گرایان، که تاریخ بشر را رو به قهقرا می دانند، همانند، ادموند برک، فیلسوف محافظه کار قرن هجدهم میلادی که نظریه بازگشت به سنت را پیشنهاد می کند. فوکویاما در نظریه پایان تاریخ، ادعا می کند که با فروپاشی نظام کمونیسم، آموزه لیبرال دموکراسی عالم گیر خواهد شد.نظریه های تکامل گرایی، فلسفه سیاسی و اجتماعی غرب، یعنی نظریه پایان تاریخ فوکویاما را بررسی و نقد می کند.در این مقاله با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، نظریه پایان تاریخ فوکویاما از منظر یکی از برجسته ترین دیدگاه های تکامل گرایی اسلامی، یعنی آموزه شیعی مهدویت، به چالش کشیده شده و در پایان، چارچوبی بدیل، یعنی نظریه حاکمیت جهانی اسلام، مطرح شده است.   چکیده عربی:یا تری ما هو مصیر التأریخ؟ فهل أن البشر سوف یسیرون نحو الکمال أو أنهم سوف ینقادون نحو الانحطاط؟فی هذا المضمار هناک نظریتان أساسیتان مطروحتان من قبل الفلسفة السیاسیة والاجتماعیة الغربیة، إحداهما تؤکد علی تکامل الإنسان وتثبت أن التأریخ یسیر نحو التطور والتحسن، وقد ذهب إلی هذا الرأی بعض المفکرین من أمثال الفیلسوف هیجل فی القرنین الثامن عشر والتاسع عشر المیلادیین والذی طرح نظریة الکمال الأخلاقی. أما النظریة الأخری فهی تعاکس النظریة التکاملیة وتؤکد علی أن تأریخ البشریة یسیر نحو التقهقر، وقد ذهب إلی هذا الرأی بعض المفکرین من أمثال إدموند بیرغ الفیلسوف الأصولی فی القرن الثامن عشر الهجری المیلادی الذی طرح نظریة العودة إلی التقالید.وقد قام فوکویاما بدراسة ونقد نظریة التکامل للفلسفة السیاسیة والاجتماعیة الغربیة، أی نظریة نهایة التأریخ، حیث ادعی هذا المفکر أنه بعد انهیار النظام الشیوعی فالیبرالیة الدیموقراطیة ستعمان العالم بأسره.ویتطرق الباحث فی هذه المقالة إلی نقد وتحلیل نظریة نهایة التأریخ لفوکویاما وذلک فی إطار أبرز الآراء التکاملیة الإسلامیة، أی النظریة المهدویة الشیعیة، وذلک بأسلوب تحلیل المفهوم الکیفی. وفی ختام البحث، یطرح الباحث بدیلا لها، أی نظریة شمولیة الحکومة الإسلامیة العالمیة.

چکیده فارسی:تقارن تاسیس امارت عربی حیره و سقوط آن با آغاز و پایان کار پادشاهی ساسانی در زمانی نزدیک به چهار قرن را نباید امری تصادفی به شمار آورد، بلکه تداوم کار این امارت در مرزهای جنوب غربی دولت ساسانی را باید در نقش هایی جست وجو کرد که امیران عرب حیره به نفع شاهان ساسانی انجام می دادند. ساسانیان در حمایت و دفاع از امارت عربی حیره، منافع خاصی را مدنظر داشته و تداوم این امارت را به نفع پادشاهی خود می دانستند و در بهره وری از این اهداف، آنچنان موفق عمل کردند که رقیب اصلی ایشان، امپراتوری روم نیز به تقلید از آنها امارت عربی غسانیان را در منطقه شام دایر کرد. امرای عرب حیره در بیشتر دوران حیات خود دولتی وابسته و دست نشانده پادشاهان ساسانی بوده و حفاظت از مرزهای امپراتوری ایران را در برابر هجوم بادیه نشینان عرب و نیز همراهی با سپاهیان ایران را در رویارویی با روم عهده دار بودند.این پژوهش سعی دارد با تکیه بر منابع و اسناد تاریخی، روابط سیاسی امارت عربی حیره را با دولت ساسانیان بررسی کند.   چکیده عربی:إن تقارن تأسیس إمارة الحیرة العربیة وسقوطها مع بدایة ونهایة الدولة الساسانیة فی مدة دامت حوالی أربعة قرون، هو أمر لم یکن نتیجة الصدفة، بل إن استمرار سلطة هذه الإمارة فی الحدود الجنوب غربیة للدولة الساسانیة قد تأثر بدور الإمراء العرب فی الحیرة الذی کان ینصب فی مصلحة الملوک الساسانیین. فالساسانیون کانوا یعتقدون أن لهم مصالح خاصة فی الدفاع عن هذه الإمارة وبقائها، وقد نجحوا فی تحقیق أهدافهم ومطامحهم لدرجة أن غریمهم التقلیدی، أی الروم، قد قلدهم ودعم إمارة الغسانیین فی بلاد الشام. أما الإمراء العرب فی الحیرة فقد کانوا موالین للقوات الإیرانیة فی أغلب الأحیان وساعدوهم فی التصدی للروم. یسعی الباحث فی هذه المقالة إلی دراسة العلاقات السیاسیة بین إمارة الحیرة العربیة والدولة الساسانیة، وذلک استنادا إلی المصادر التأریخیة.

چکیده فارسی:یکی از اقدامات عجیب ابومسلم خراسانی، نابودی داعیان سرشناس و قدیمی عباسی همچون ابوسلمه خلال، سلیمان بن کثیر، ولاهزبن قریظ بود. ابومسلم خراسانی خود صاحب دعوت نامیده می شد. وی در زمان آشکار شدن قیام عباسیان در خراسان، ریاست آن را بر عهده داشت. وی از هوشی فوق العاده برخوردار بود و اقداماتش را با برنامه های حساب شده انجام می داد. این مقاله بر آن است که برنامه ها، انگیزه ها و اهداف ابومسلم خراسانی را از نابودی داعیانی که از خودش سابقه بیشتری در دعوت و نهضت عباسی داشتند، تحلیل و تبیین نماید. برده بودن ابومسلم خراسانی در دوران نوجوانی و خریده شدن وی توسط داعیان و تقدیم نمودن او به امام عباسی، موجب شده بود تا داعیان کهنه کار عباسی، حتی در دوران اوج عظمت و شهرت ابومسلم، وی را مهم ندانند. این مساله موجب کینه ابومسلم و نابودی آنان توسط وی در زمان عزت و اقتدار سردار سیاه جامگان گردید.   چکیده عربی:من الأعمال العجیبة لأبی مسلم الخراسانی، قضاؤه علی الدعاة المعروفین والقدامی للعباسیین، من أمثال أبی سلمة الخلال وسلیمان بن کثیر ولاهز بن قریظ. فقد کان أبو مسلم یسمی صاحب الدعوة، لأنه کان زعیم الحرکة العباسیة التی أعلنت فی خراسان، ویذکر أنه کان ذا ذکاء استثنائی حیث تمکن القیام بما یریده من خلال برامج خاصة. ویتطرق الباحث فی هذه المقالة إلی دراسة وتحلیل برامج أبی مسلم الخراسانی ودوافعه وأهدافه فی القضاء علی الدعاة إلی النهضة العباسیة الذین کان لهم باعا أطول منه فی الدعوة العباسیة، وذلک بأسلوب وثائقی، کما یتطرق إلی بیان شخصیته عندما کان مملوکا فی سن المراهقة وکیف تم شراؤه من قبل هؤلاء الدعاة وإهداؤه إلی إمام العباسیین آنذاک الأمر الذی أدی إلی عدم اکتراثهم به حتی فی ذروة عظمته. فهذا الأمر کان سببا إلی تغلغل الحقد فی نفسه والقضاء علیهم عندما أصبح ذا شأن وقدرة وتزعم ذوی الثیاب السوداء.

چکیده فارسی: امیرنشین عثمانی برای تثبیت و حفظ قدرت خود، تحولات مهمی را پشت سر گذاشت. در این پروسه حفظ قدرت، عواملی چند نقش داشتند که توجه به دراویش و طریقت های صوفی و بهره گیری از نفوذ و قدرت آنان، به ویژه طریقت بکتاشیه، از عوامل مهم بود. طریقت بکتاشیه منسوب به حاج بکتاش ولی، از فرقه های مهم و تاثیر گذار در تاریخ امپراتوری عثمانی است که زمینه های پیدایش آن به قرن هفتم هجری در آسیای صغیر برمی گردد. این طریقت که بر اساس نهضت باباییه در آسیای صغیر پایه گذاری شد، توانست از طریق پیوند با سازمان نظامی ینی چری، نفوذ خود را در سلاطین عثمانی گسترش داده و چندین قرن در تحولات سیاسی مذهبی امپراتوری عثمانی نقش داشته باشد.در این مقاله سعی شده است تا علل توجه سلاطین عثمانی به طریقت های صوفی، به ویژه بکتاشیه، زمینه های پیدایش بکتاشیه و چگونگی ورود و نقش آنان در مناسبات سیاسی - مذهبی امپراتوری عثمانی بررسی شود.   چکیده عربی:إن الإمارة العثمانیة هی إحدی الإمارات التی کانت تابعة للأناضول، حیث شهدت تغییرات هامة فی طریق تحولها إلی إمبراطوریة إسلامیة وفی طریق تثبیت أسسها وحفظ قدرتها. وخلال عملیة التحول وحفظ القدرة، تجدر الإشارة إلی بعض العوامل الهامة التی أدت إلی تثبیت السلاطین العثمانیین وحفظ قدرتهم، والتی منها نفوذ الدراویش وسیطرتهم وکذلک سیطرة الطرق الصوفیة، ولا سیما البکتاشیة. فالطریقة البکتاشیة منسوبة إلی الحاج بکتاش ولی، حیث کان لها تأثیر مشهود فی تأریخ الإمبراطوریة العثمانیة، وتعود جذور نشوئها إلی القرن السابع الهجری فی آسیا الصغری. هذه الطریقة التی تعود فی أصلها إلی الطریقة البابیة التی کانت سائدة فی آسیا الصغری، تمکنت من التغلغل بین السلاطین العثمانیین من خلال ارتباطها بالمؤسسات العسکریة التی کان یطلق علیها (ینیشری)، لدرجة أنها علی مدی عدة قرون تمکنت من لعب دور هام فی المجالین السیاسی والدینی فی الإمبراطوریة العثمانیة. ومحور البحث فی هذه المقالة هو بیان الأسباب التی أدت إلی اهتمام السلاطین العثمانیین بالطرق الصوفیة، لا سیما البکتاشیة، وبیان الخلفیة التی أدت إلی ظهورها وأسباب نفوذ البکتاشیین فی المجالات السیاسیة والدینیة للإمبراطوریة العثمانیة وکیفیة ذلک، وذلک بأسلوب تحلیلی وثائقی.