پژوهش های جغرافیای طبیعی
سال:1390 | دوره:43 | شماره:77 |تعداد مقالات:9

منطقه مرنجاب، در شمال کاشان و جنوب دریاچه نمک واقع شده است. این منطقه، به علت شرایط ویژه ژئومورفولوژیکی و مناظر طبیعی و بی همتایش که گویای عناصر و اجزای کویر است جاذبه های خاص ژئومورفولوژیکی و ژئوتوریسمی دارد که در صورت مطالعه و شناسایی قابلیت های گردشگری آن و برنامه‏ریزی لازم در این خصوص، توانایی تبدیل شدن به منطقه ای ژئوتوریسمی فوق العاده را دارد. هدف این پژوهش، شناسایی دقیق جاذبه های ژئومورفولوژیکی مناسب برای توسعه ژئوتوریسم و اکوتوریسم در منطقه و معرفی مستعدترین قسمت های منطقه برای تمرکز تاسیسات گردشگری است. به همین دلیل، اطلاعات مورد نیاز در این پژوهش به دو روش کتابخانه ای و مطالعات میدانی گردآوری و با استفاده از نقشه های مورد نیاز، عکس و تصاویر ماهواره ای، وسایل صحرایی و نرم افزارها و همچنین با استفاده از دو مدل دلفی و تحلیل سلسله مراتبی به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شد. در روش کتابخانه ای علاوه بر متون مرتبط با موضوع، برخی از اطلاعات مورد نیاز، به ویژه اطلاعات کمی با مراجعه به کتابخانه ها، اداره ها و سازمان ها جمع آوری شد. در روش مطالعات میدانی، جمع آوری اطلاعات، با مشاهده مستقیم (عکس و فیلم)، مصاحبه و پرسش نامه انجام شد. در این راستا، تعداد 10 پرسش نامه به روش دلفی یا پرسشگری خبره، پر شد و وزن های به دست آمده وارد لایه های GIS شد تا به روش تحلیل سلسله مراتبی یا AHP منجر به تعیین مکان های مناسب شود. نقشه نهایی و نتایج آن نشان داد که از مجموع 32000 هکتار مساحت منطقه مورد مطالعه، حدود 32.1 هکتار پتانسیل بالا، 8.3 هکتار پتانسیل به نسبت بالا، 8.5 هکتار پتانسیل متوسط، 46.1 هکتار پتانسیل به نسبت پایین و 10.7 هکتار نیز پتانسیل پایین دارند. درنتیجه، می توان برای 7.3% از مساحت منطقه که پتانسیل اکوتوریسمی متوسط به بالا دارند، برنامه ریزی کرد.

انسان می تواند با تکنولوژی موجود، طبیعت را مقهور اراده و خواست خود کند، ولی در صورت استفاده نامناسب و مهار نشده از طبیعت، موجب تخریب و بر هم خوردن تعادل اکوسیستم خواهد شد. آنچه به عنوان تخریب محیط زیست از آن یاد می شود، نتیجه برنامه ها و سیاست های نادرست در مدیریت سرزمین است و نمونه بارز این مساله، دریاچه های طشک و بختگان است. با احداث سدهای مخزنی (سدهای درودزن و سیوند) و برداشت بی رویه از آب رودخانه های کر و سیوند برای مصارف کشاورزی، شهری و صنعتی، رژیم آبگیری طبیعی دریاچه های طشک و بختگان دچار اختلال شده و این امر سبب شده این دو دریاچه در فصول مختلف سال، دوره های خشک و بدون آب را سپری کنند. این درحالی است که این دو دریاچه، جزء مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست کشور بوده و طرح هایی که در بالادست برای برداشت آب به اجرا درمی آید، بدون توجه به حفظ حیات دریاچه های طشک و بختگان انجام می شود. در صورت عدم تعلق حقابه زیست محیطی به این دریاچه ها، اکوسیستم منطقه به اکوسیستم کویری تبدیل خواهد شد. این مقاله قصد دارد تا آثار سوء ناشی از احداث سدهای فوق را در تغییر چشم اندازهای جغرافیایی نشان دهد و سپس به بررسی نقش و اهمیت سیستم اطلاعات جغرافیایی، در برآورد نیاز آبی دریاچه ها بپردازد. برای این کار با استفاده از تصویر ماهواره ای ETM+ و ترکیب باند های (7-5-2)، سطح دریاچه با توجه به عمق و با استفاده از تکنیک -C میانگین فازی به هفت طبقه دسته بندی شد. درنهایت با استفاده از تابع Cut/fill در محیط GIS مشخص شد که حجم آب مورد نیاز سالانه برای پرشدن کل سطح دریاچه، 1592 میلیون مترمکعب است.

ژانویه سال های 1964 و 2008، سردترین روزها را در طول تاریخ ثبت داده های هواشناسی در کشور داشته اند. برای تبیین ویژگی های آماری و همدیدی این دو ماه، دمای حداقل همه ایستگاه های کشور از سایت سازمان هواشناسی کشور، برای ژانویه 1964 و 2008 استخراج شد. بررسی نوسان دما در دوره (1964-2005)، نشان داد که بیشینه ناهنجاری منفی دما در طی دوره 50 ساله، در روزهای ژانویه این دو سال رخ داده است. با بررسی نمره استاندارد، تعدادی از روزهای بسیار سرد برای مطالعه علت همدیدی سرما انتخاب شدند. برای بررسی سامانه های همدیدی موثر در سرماهای مذکور، نقشه های میانگین فشار سطح دریا و سطح 500 هکتوپاسکال از سایت NCEP/NCAR دریافت و بررسی شدند. با وارسی نقشه ها، مشخص شد که سامانه غالب در این دو ماه، پدیده بلاکینگ بوده است. این پدیده، شرایط همدید مناسبی را برای فرارفت هوای سرد بر روی کشور فراهم کرده است. از جمله پیامدهای این شرایط، تداوم سرمای شدید بر روی ایران و مناطق همجوار است. مقایسه دو سامانه بلاکینگی مشخص کرد که بلاکینگ ژانویه سال 1694 از نوع امگا و بلاکینگ سال 2008 از نوع دوقطبی بوده است. شاخص شدت بلاکینگ نیز نشان از شدت بیشتر الگوی امگای روزهای 25-21 ژانویه سال 1964، نسبت به الگوی دوقطبی روزهای 20-16 ژانویه سال 2008 دارد. موقعیت قرارگیری سامانه بلاکینگ نیز از مهم ترین عوامل در وقوع سرمای دو ژانویه بوده است. داده های دمای کمینه نیز، بیانگر شدت بیشتر الگوی امگا در طول استقرار خود در ژانویه سال 1964 است که بیشترین افت دما را در سراسر کشور در پی داشته است.

چشمه ها یکی از منابع آبی مهم در سطح کشور شمرده می شوند. در ارتفاعات البرز مرکزی چشمه های کارستی فراوانی گسترش دارند که شناخت وضعیت هیدرولوژیکی آنها در بهره برداری و مدیریت آنها ضرورت دارد. هدف از این پژوهش، بررسی کارایی شبکه عصبی مصنوعی در شبیه سازی آبدهی چشمه های کارستی در استان مازندران است. بدین منظور، 80 چشمه کارستی مورد مطالعه قرار گرفت. تعداد 60 نمونه برای آموزش یا ارائه مدل و تعداد 20 نمونه برای تست یا اعتباریابی استفاده شد. مقادیر کمی عوامل موثر در آبدهی چشمه های کارستی، شامل، درصد تخلخل تشکیلات آبخوان، ارتفاع مکان، شیب زمین، بارش متوسط سالانه و فاصله از منابع آب با به کارگیری داده ها و نقشه ها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS)  برآورد شد. برای ارائه مدل مناسب برای آبدهی چشمه های کارستی از نرم افزار MATLAB شاخهNeural Network  و از شبکه پرسپترون چند لایه استفاده شد. برای فرآیند شبیه سازی، 80 درصد داده ها برای آموزش و 20 درصد مابقی برای تست یا اعتباریابی استفاده شد. عملکرد شبکه عصبی با پارامترهایی چون، جذر میانگین مربع خطا (RMSE) و ضریب همبستگی بین خروجی های حقیقی و دلخواه  (R) سنجیده شد. نتایج پژوهش، نه تنها کارایی شبکه عصبی مصنوعی در شبیه سازی آبدهی چشمه ها را نشان داد، بلکه حاکی از آن است که عوامل فاصله از منابع آب، تخلخل تشکیلات آبخوان و ارتفاع مکان، عوامل اصلی در آبدهی چشمه های کارستی در ارتفاعات البرز مرکزی به شمار می آیند، بنابراین با استفاده از شبکه عصبی مصنوعی، می توان آبدهی چشمه های فاقد آمار را با دقت قابل قبولی برآورد کرد.

در این مقاله، برای تحلیل آماری و همدیدی مه های فرودگاه اردبیل، از آمار پنج ساله (2008-2004) ایستگاه هواشناسی همدید فرودگاه اردبیل، شامل متوسط دمای هوا، دمای نقطه شبنم، رطوبت نسبی، سرعت باد، مقدار ابر و تغییرات بیست و چهار ساعته فشار جو برای روزهای مه آلود با بیست و چهار ساعت قرائت در شبانه روز استفاده شده است. برای مدل بندی پیش بینی مه و بررسی همبستگی آن با دیگر عناصر جوی، از مدل رگرسیون چندگانه و ضریب همبستگی رتبه ای پیرسون و داده های ساعات 03 و 15 گرینویچ استفاده شد که بیشترین وقوع پدیده مه را داشتند و انواع مه از نظر توانایی دید، به رتبه های 2 تا 4 درجه بندی شدند. سپس، نقشه های هم فشار و هم رطوبت سطح زمین، ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال جو و سرعت و جهت بادهای آن تراز برای روزهای همراه با مه استخراج و بررسی شدند. با بررسی نقشه های گفته شده برای 500 روز مه آلود، الگوهای همدید مولد مه، شناسایی و مناسب ترین ساعات پرواز برای ماه های مختلف سال، ارائه شد. در میان عناصر اقلیمی مورد بررسی، رطوبت نسبی، بیشترین همبستگی را با توانایی دید ایستگاه دارد. از کل مه های منطقه، 40.8 درصد تشعشعی، 31.4 درصد جبهه ای و 27.8 درصد فرارفتی هستند. الگوهای همدید موثر در تشکیل مه، نفوذ زبانه های پرفشار شمالی و شمال غربی در سطح زمین و وجود جریان های کاهنده و فزاینده ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال بودند. بهترین زمان برای انجام عملیات پروازی فرودگاه اردبیل در ماه های آوریل، می، سپتامبر و اکتبر از ساعت 08 تا 14 گرینویچ، در ماه های نوامبر، دسامبر، ژانویه، فوریه و مارس از ساعت 09 تا 12 گرینویچ و در ماه های ژوئن، ژوئیه و اوت از نیم روز تا نزدیکی های غروب است.

گفتمان اصلی خرد اقلیم شناسی شهری، طبیعت انسان زده است. بافت فیزیکی شهر در مقایسه با فضای خارج شهر، همانند روستاهای پیرامون، تفاوت های زیادی دارد. مقایسه شاخص های اقلیمی شهر با نواحی پیرامونی، نشانه بارزی از تاثیرپذیری خرد اقلیم شهری از مناطق شهری است. یکی از شاخص های مهم تاثیرپذیر اقلیمی از نواحی شهری، فرایند بارندگی است. گمان می رود به دلیل دگرگونی بافت شهری تهران در دهه پیش، پارامتر بارندگی نیز نسبت به دهه های گذشته، دستخوش تغییر شده باشد. در این مطالعه، نخست داده های بلندمدت بارش روزانه دو ایستگاه مهرآباد (تحت تاثیر خرد اقلیم شهری) و بیلقان (خارج از محدوده تاثیر خرد اقلیم شهری) در ماه های گرم سال (ژوئن تا سپتامبر) جمع آوری شد؛ سپس با استفاده از دو روش آزمون آماری کروسکال والیس و آزمون تاو کندال، وجود روند در داده ها، مورد بررسی قرار گرفت. سرانجام، برای تعیین نوع و زمان تغییر در سری داده ها از روش آماری گرافیکی «من-کندال» استفاده شد. ارزیابی آزمون های آماری روی تمام دوره ها نشان داد که فرض تصادفی بودن داده ها در سطح اطمینان 95 درصد، در ایستگاه مهرآباد به شدت رد شده و روند فزاینده شمار روزهای بارندگی، به ویژه در سال های گذشته معنادار است. این در حالی است که در ایستگاه بیلقان هیچ گونه روند معنا داری در سطح اطمینان 90 و 95 درصد یافت نشد. همچنین، پراکنش روزهای بارشی در طول هفته برای پانزده سال نخست و پانزده سال انتهایی دوره آماری در دو ایستگاه مهرآباد و بیلقان مقایسه شد. نتایج نشان داد که تنها در ایستگاه مهرآباد، تعداد روزهای بارشی در پانزده سال پایانی طی روزهای کاری هفته افزایش و در روزهای پایانی هفته کاهش می یابد که این امر به احتمال، برآمده از تاثیرات خرد اقلیم شهری بر فرایند هواشناختی بارش است.

رویدادهای آب و هوایی حدی، پدیده هایی هستند که از نظر فراوانی، کمیاب و درجه شدت بالا دارند و در هنگام وقوع آنها، بوم سامانه و ساکنان منطقه به دشواری می توانند خود را با تغییرات ایجادشده تطبیق دهند. از آنجا که بستر رخداد رویدادهای آب و هوایی حدی، شرایط دمایی و بارش های حدی است؛ بنابراین،بررسی داده های اقلیمی حدیدر این مورد ضروری به نظر می رسد. یکی از مباحث مهم در شناخت رفتار اقلیمی مناطق مختلف، تعیین مناطق هم رفتار اقلیمی است. منطقه بندی اقلیمی مناطق مختلف بر اساس داده های حدی اقلیمی، می تواند به تصمیم گیرندگان و برنامه ریزاندر امر مدیریت بحران های ناشی از رویدادهای آب و هوایی حدی یاری رسانده و همچنین به درک بیشتر شیوه رفتار مناطق مختلف در شرایط حدی کمک کند. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل طیفی و خوشه بندی، یک منطقه بندی اقلیمی برای 65 ایستگاه سینوپتیک سازمان هواشناسی کشور ارائه شده است. نشانک های اقلیمی مورد استفاده، شامل حداکثر بارش 24 ساعته ماهانه، دمای بیشینه و کمینه ماهانه و همچنین سری زمانی داده های اقلیمی مربوط به دوره زمانی سال های 1986 تا 2005 میلادی هستند. به منظور نیل به منطقه بندی مناسب، نخست با استفاده از روش تحلیل طیفی، مشخصات طیف های اصلی نشانک های اقلیمی، شامل دامنه و بسامد، محاسبه شده سپس خوشه بندی با استفاده از روشی قطعی (K-means) انجام پذیرفته است. نتایج به دست آمده گویای تنوع رفتاری مشخصات حدی در مناطق مختلف اقلیمی است، به گونه ای که لزوما یک سامانه اقلیمی خاص بر مناطق هم رفتار حاکم نیست، در این خصوص تکینه بودن رفتاری ایستگاه های رامسر و کنارک چابهار جالب توجه است.

در این مقاله، برونداد مدل گردش عمومی جو HADAM3P با مدل منطقه ای PRECIS در دوره 1990-1976 ریزمقیاس نمایی دینامیکی شد و داده های بارش ایران در مقیاس های زمانی ماهانه و فصلی در دو حالت با و بدون چرخه سولفور، مورد ارزیابی قرار گرفت. در پژوهش حاضر، مدل PRECIS با تفکیک افقی 0.44 درجه جغرافیایی در شبکه هایی با ابعاد حدود 2500 کیلومترمربع اجرا شد و نتایج حاصل از اجرای مدل به دو روش ناحیه ای و ایستگاهی با داده های واقعی ایستگاه های هواشناسی مقایسه شدند، سپس میانگین های خطا و اریبی بارش ماهانه و انحراف معیار آن برای نواحی مختلف محاسبه شدند. میانگین خطای شبیه سازی حدود 5.3 درصد برآورد شد که بیشترین میانگین خطای شبیه سازی در نواحی بارشی فارسی، هرمزی، خوزی و خزری به ترتیب با 24.9، 16.9، 12.2 و 10.2- درصد و کمترین میانگین خطای شبیه سازی در نواحی بارشی کردی، آذری، میانه شمالی و خراسان شرقی با حدود یک درصد محاسبه شد. اریبی مثبت بارش در نواحی جنوبی کشور ممکن است ناشی از تزریق رطوبت از یاخته های بزرگ مقیاس مدل گردش عمومی به ساختار ریزمدل منطقه ای باشد. همچنین اریبی منفی بارش های خزری می تواند به دلیل ضعف مدل منطقه ای PRECIS در پارامترسازی بارش های همرفتی این منطقه باشد. علاوه بر آن، بیشترین میانگین خطای شبیه سازی ماهانه در ماه های گرم سال دیده شد که در آنها وقوع یک بارش های ناگهانی همرفتی می تواند منجر به خطای کمابیش بزرگی شود. کمترین میانگین اریبی فصلی در بهار با 0.1 میلی متر و بیشترین آن در زمستان با 17.2- میلی متر رخ داده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که مدل منطقه ای PRECIS توانمندی شبیه سازی بارش های کلی کشور را دارد؛ اما توانمندی آن در شبیه سازی بارش های ناحیه ای و همرفتی ضعیف است.