پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1394 | دوره:11 | شماره:19 |تعداد مقالات:8

بهمن نامه متنی حماسی در سرگذشت بهمن پسر اسفندیار است. دکتر عفیفی مصحح این منظومه نام شاعر آن را ایران شاه بن ابی الخیر ضبط کرده است و دکتر متینی مصحح کوش نامه - منظومه ای دیگر از این شاعر - نام او را با دلایلی ایران شان بن ابی الخیر درست دانسته است. تاریخ دقیق نظم بهمن نامه نیز روشن نیست و پژوهش گران گفته اند که در قرن پنجم - اواخر قرن پنجم و یا اوایل قرن ششم - به نظم درآمده است. بنابراین هنوز درباره نام درست شاعر و زمان دقیق نظم بهمن نامه شک و تردیدهایی وجود دارد. در این مقاله پس از وارسی حوادثی که گوینده بهمن نامه در دیباچه منظومه از آن ها یاد کرده است و نیز با نگریستن به دست نویس های مجمل التواریخ و القصص که نخستین بار از گوینده منظومه در آن ذکری رفته، با دلایلی اثبات شده است که نظم بهمن نامه کمی پیش از 10 ذی حجه 495 به پایان رسیده بوده است و پس از گرشاسب نامه کهن ترین متن حماسی ملی ایران بشمار می رود. نام ایران شان هم به رغم غرابت آن از اصالت برخوردار است و آن گاه درباره فقه اللغه و معنای ایران شان و نمونه هایی دیگر از نام های مشابه آن بحث شده است.

ضحاک محوری ترین موجود اهریمنی شاهنامه و معادل اژی دهاک اوستایی و اژدهای سه سر هند و ایرانی است که یکی از بارزترین موجودات زیان کار در نوشته های مزدیسنا بشمار می رود. تفسیرهایی متعدد از اسطوره ضحاک انجام شده است که با توجه به تازی بودن ضحاک در شاهنامه و یک سان پنداشتن دشت سواران نیزه گذار با صحاری عربستان، برخی از تفسیرها اسطوره ضحاک را یادمانی از پیکارهای مهاجران با تیره های سامی نژاد چون آشوری ها، سومری ها و بابلی ها دانسته اند. در این جستار، ضمن نقد تفسیرهای دیگر، نشان داده شده که اسطوره ضحاک می تواند با اسطوره خدای ماردوش زیر زمین در فرهنگ های بومی فلات ایران و سرزمین های مجاور مربوط باشد. مطابق این اسطوره، بهترین جوانان، قربانی خدای مالک دوزخ (قعر زمین) می شدند و اسطوره اژدهاکشی، نه یادمانی از یک نبرد تاریخی، که نمادی برای پایان این سنت خونین پیشاتاریخی بوده است.

پژوهندگان شاهنامه پیش از این اغلب به تشیع فردوسی، از گونه زیدی و دوازده امامی و اسماعیلی اشاره کرده اند. نگارنده نیز نظر اخیر را به حقیقت نزدیک تر می بیند زیرا 1- میان اسماعیلیان و دهقانان ایران دوست، پیوندهای بسیار نزدیک وجود داشته است و اهل تسنن پیوسته اسماعیلیه را به داشتن باورهای کهن ایرانی متهم می کردند؛ 2- فردوسی مانند ناصرخسرو اسماعیلی و اسماعیلیان، هم راهی تشبیه و تنزیه را در شناخت خداوند سودمند می داند؛ 3- در مصراعی از دیباچه، خداوند «نگارنده برشده گوهر» دانسته می شود که بر بنیان سخنان ناصرخسرو اسماعیلی، می توان «برشده» را جوهر (در مقابل عرض) عقل و نفس کلی پنداشت که مایه همه آفرینش است؛ 4- فردوسی چون ناصرخسرو، بر بنیان حکمت اسماعیلی، دیگران را به ژرف نگری در کلام خداوند فرامی خواند که دست آورد آن می تواند دریافت بطن سخن خداوند باشد؛ 5- وصف روند آفرینش در دیباچه، بدان چه اسماعیلیان و ناصرخسرو معتقدند، نزدیک است؛ 6- فردوسی چون ناصرخسرو اسماعیلی، از خداوند تنزیل (ناطق) سخن می گوید که خداوند تاویل (وصی) باید رمز سخنان او را بگشاید؛ 7- فردوسی هم چون ناصرخسرو در ستایش خاندان پیامبر، از تعبیر «اهل بیت» استفاده می کند و برخلاف بسیاری از مورخان و جغرافی دانان سنی مذهب که چون از شهر توس سخن می گویند، یادی هم از امام رضا (ع) می کنند، اشاره ای به این امام نمی کند که در نزدیکی او مدفون است. اگر چنین می کرد، دلیلی بر دوازده امامی بودن او می شد.

شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی و نیز سایر منظومه های پهلوانی ایران زمین، پیوسته مورد توجه سرایندگان کردزبان بوده است. یکی از این داستان های پهلوانی که در شاهنامه فرزانه توس باختصار آمده و بعدها در ادبیات فارسی و نیز کردی به صورت منظومه ای مستقل سروده شده، ماجرای به تخت نشستن بهمن و نبرد و درگیری او با خاندان رستم است. شاعر توانای کرد، سیدنوشاد ابوالوفایی نیز نبرد بهمن و فرامرز را به فارسی (بحر متقارب) منظوم ساخته است. نگارندگان در این جستار می کوشند ابتدا داستان به تخت نشستن بهمن و حمله به سیستان در شاهنامه فردوسی را بیان کنند، سپس منظومه بهمن و فرامرز سروده سیدنوشاد ابوالوفایی را از جهت روایت، محتوا و وقایع داستان بررسی کنند.

نقش مایه های نگاشته شده در نگاره های شاهنامه، از سویی در پیوند با نظام نشانه های متنی است و از سوی دیگر از تبار نظام نشانه های تصویری. نمونه ای از این نظام دوگانه تصویری - متنی، در مفهوم مینوی فر و نقش مایه های تصویری آن بچشم می خورد. در نظام متنی، فره کیانی نشان دهنده مشروعیت شاه است. در پژوهش های انجام شده درباره فر، پژوهش گران عموما به توصیف مفهوم فر و چگونگی کاربرد آن در شاهنامه و متون کهن پرداخته اند. تاکید این آثار، بیش تر بر جنبه معنایی فر است. نویسندگان در پژوهش حاضر سعی دارند تا از روی کردی دیگر، بر بررسی مفهوم فره بپردازند. آنان مفهوم فر را در میان نقش ها و نگاره ها جست و جو می کنند تا دریابند تصویرگران چگونه این مفهوم را به نقش کشیده اند؟ نویسندگان این جستار در جست و جوی نمادهای تصویری فر از لا به لای نگاره های شاهنامه، سنگ نگاره ها و نقش درفش ها هستند. به این منظور، علاوه بر منابع متنی، از نگاره ها نیز به مثابه منابع تصویری بهره می گیرند. بررسی نگاره ها نشان می دهد که فر، در قالب سه نقش مایه نور، پرنده و سریر نمود یافته است. این سه نقش مایه هر یک نمودهایی مختلف دارند که در این پژوهش به بررسی آن ها خواهیم پرداخت. هدف در این جستار، یافتن نمادهای فره از طریق کندوکاو در منابع تصویری است.

بر اساس دیدگاه اسطوره شناسی ساختاری، اسطوره ها از طریق عناصر میانجیی که ارائه می کند، می کوشد تضادی را از میان بردارد که میان جفت های متقابل برقرار است. عناصر میانجی مزبور در مسیر این تقابل، پیوسته در رفت و آمد است و می کوشد از طریق مبارزه و یا آمیختگی با یک سو یا هر دو سوی تقابل، راه وحدتی بیابد تا تضاد موجود را خنثی یا دست کم کم رنگ تر کند. در این نوشته به معرفی نظریه ساختاری لوی استروس در تحلیل اسطوره خواهیم پرداخت و با تحلیل نمونه وار داستان جمشید، میزان کاربرد نظریه را در بررسی اسطوره های ایرانی نشان خواهیم داد. بر این اساس، یمه / جم اسطوره ای است که برای بیان کوشش ذهن هندوایرانی در رفع تقابل مرگ و زندگی شکل گرفته است و پس از رفت و برگشت در دو سوی تقابل؛ یعنی تعارض میان اصل میرایی انسان و آرزوی دست یابی به زندگانی جاویدان، اگرچه نمی تواند تناقض موجود را بتمامی از میان بردارد، در نهایت به تجسمی آمیخته از هر دو مفهوم مرگ و زندگی بدل می شود که آن را «مرگ زنده» نامیده ایم.

در میان کهن الگوهای اساطیری - با وجود تمام پیچیدگی ها و گوناگونی - نوعی هم خوانی و نزدیکی در بن مایه های اصلی دیده می شود که بررسی تطبیقی این روایات را ممکن می کند. در میان این کهن الگوها، موضوع پرورش برخی از شخصیت های اساطیری توسط حیوانات و موجودات اسطوره ای، جایگاه و اهمیتی ویژه دارد. بررسی دقیق روایات اساطیری، مشخص می سازد که در آغاز، انسان و حیوانات با هم و چون هم می زیستند و چه بسا بسیاری از خدایان نخستین، سرشتی انسانی - حیوانی داشته اند. در این میان، در بسیاری از روایات، انسان ها و پرسوناژهای اسطوره ای، توسط برخی حیوانات برگزیده، پرورش یافته اند و در اثر همین پرورندگی، سرشت نیک یا بد آن حیوانات، در زندگی مادی پرورش یافتگان آن ها، ظهور و بروز کرده است. گستردگی این روایات تا به حدی است که تشابهات آن را از اساطیر شرق دور تا اسطوره های غربی شاهد هستیم. در این میان تکوین شخصیت افراد به واسطه تاثیر پردامنه حیوانات پراهمیت است.موضوع مقاله حاضر اگرچه به شکل محدود، در کتاب هایی هم چون «فرهنگ اساطیر یونان و رم» در ذیل مداخل «پاریس» و «روملوس»، «شاهنامه» در داستان فریدون و زال، «فرهنگ اساطیر یونانی» در داستان پرورش اسکندر و نظایر آن ها، بازتاب یافته و به نقش حیوانات در پرورش این شخصیت ها اشاره شده است، اما با احصایی که نگارنده بعمل آورد، اثری دیده نشد که به شکلی مستقل، جوانب مختلف پرورش شخصیت های اساطیری توسط حیوانات را در اساطیر ملل مختلف بررسی کند. پژوهش حاضر، با درک چنین ضرورتی، در پی آن است تا با نگرشی تطبیقی، این روایات اسطوره ای را بررسی کند.