پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1388 | دوره:5 | شماره:8 |تعداد مقالات:14

نریوسنگ یکی از ایزدان کهن ایرانی است که در جهان زرتشتی به عنوان فرشته ای نیرومند قد برافراشت و در اساطیر مانوی نیز موقعیت مرکزی خویش را تثبیت کرد.زوال شهرت و اهمیت یک ایزد یا درخشیدن و اهمیت یافتنش معمولا با دگردیسی هایی در نظام فرهنگی هم راه است و به تحولی در ساختار و روابط جفت های متضاد معنایی (جم) مرکزی تعیین کننده آن نظام فرهنگی باز می گردد.این مقاله بر آن است تا مسیر تحول ایزد نریوسنگ را در مقاطع مختلف زمانی در ایران و در سایر فرهنگ های همسایه ایران زمین مانند یونانیان و رومیان بررسی و تحلیل نماید

تاکنون پیرامون شخیصت افراسیاب سردار نامدار تورانی که در آثار حماسی این سرزمین در جرگه پراهمیت ترین شخصیت های اهریمنی بشمار می رود، سخن بسیار رفته است.این پژوهش تلاش دارد تا ضمن بررسی آثار مذهبی کهن، متون میانه و متون دوره اسلامی بر اساس ترتیب تاریخی به ریشه یابی اسطوره ای این شخصیت دست یابد و را که گفته بود افراسیاب احتمالا تالی دیو benevenist حدس دانش مند فرانسوی خشک سالی (اپه ئوشا) است، با بدست دادن شواهدی متنوع از متون فوق اثبات کند. دراین مسیر تلاش شده است تا ژرف ساخت اسطوره آرش نیز که با آب و باران مرتبط است مورد بررسی و ریشه شناسی قرار گیرد و نقش او را در عقب نشینی افراسیاب روشن سازد.

نمایشنامه پرده خانه از آثار نمایشی بهر ام بیضایی است که در آن، زن از نقشی محوری برخوردار است . این اثر بازگوکننده زندگی زنانی است که در چنبره نظامی خشن و مستبد گرفتار آمده اند. در این اثر، افزون بر تحلیل شماری از ویژگی های شخصیتی زنان در نظام مردسالار، نقش های گوناگون زن در چنین نظامی برجسته شده است. با وجود تلاش های گسترده نظام مردسالار برای مسخ هویت زنان، کشتن اندیشه های ایشان و تاراج جسم و روح آنان، زنان در پرتو آگاهی، خرد و سیاست مداری بر چنین نظامی پیروز می شوند و آزادی و دیگر حقوق از دست رفته خویش را باز سانی تن به تاویل می دهد؛ زن در این نمایش نامه، می یابند. همچنین این نمایش نامه، افزون بر بازی کردن نقش واقعی و طبیعی خود در نظام مردسالار، شماری از خویشکاری های آناهیتا، الهه اسطوره ای را نیز به وام گرفته است. در این مقاله، تلاش شده تا نقش، جایگاه و کنش و واکنش های زن در چنین نظامی تحلیل و بررسی شود.

هرچند خواجه حافظ در کاربرد اغلب صناعات ادبی استاد مسلم است، ولی بالاترین هنر و ویژگی شعری او در ایهام تجلی می کند و دامنه این صنعت معنوی در اشعارش ـ بخصوص با ظهور دو نوع ایهام نویافته ـ آن چنان گستردگی می یابد که از مرزبندی کتاب های کلاسیک بدیع تعلیمی فراتر می رود و «گلستان خیال» او را هر چه «پرنقش و نگار»تر جلوه می دهد. از آن جا که در کتاب های علم بدیع، سخنی از آن دو ایهام ـ که شرحش خواهد آمد ـ بمیان نیامده، و یا اگر آمده نگارنده از آن بی خبر است، سعی بر آن شد که در این مقال، ضمن نگرشی بر انواع ایهام در شعر حافظ، دو نوع نویافته، با ذکر شواهدی بیان و معرفی شود.

از کمال الدین ملاعبدالرزاق اسحاق کاشی (کاشانی) در مدرسه عالی سپه سالار (شهید مطهری) یک نسخه خطی در 505 صفحه موجود است که مجموعه ای است از رسایل او در باب حکمت، عرفان، مظاهر وجود حضرت باری، علم استدلالی و علم شهودی.از صفحه 100 تا 126 این رساله اختصاص دارد به رساله عرفانی و کلامی ملاعبدالرزاق کاشی (در گذشته 730 هـ.ق) در باب مظاهر وجود حضرت باری علم استدلالی و شهودی، به زبان عربی. به دلیل اهمیت موضوع و شخصیت مولف، لازم آمد به تصحیح این نسخه اقدام شود. در این رهگذر چه بسا نکته هایی یافت شود که در نقد و تحلیل صاحب نظران مفید افتد.

واقعه یا حادثه (incident)، یکی از عناصر ساختاری رمان است که هم راه با عناصری هم چون گره افکنی، کشمکش، هول و ولا، بحران، نقطه اوج و گره گشایی، اجزای تنه اصلی پی رنگ (plot) در داستان را شکل می دهد. این عنصر در کتاب «واژه نامه هنر داستان نویسی» این گونه تعریف شده است: «حادثه از برخورد دست کم دو چیز و یا دو نیرو با هم بوجود می آید، حادثه از اجزای ترکیب کننده پیرنگ است و برای آشکار کردن خصوصیت های شخصیت، پی رنگ را به پیش می برد».1 حادثه در داستان به منزله پلی است که از یک سو هیجان را در خواننده بر می انگیزد و از سویی دیگر حالت انتظار، و در نهایت نقطه اوج را پدید می آورد. نگارندگان در این مقاله کوشیده اند، ضمن تحلیل و بررسی حوادث رمان «جای خالی سلوچ» کیفیت و عمق این حوادث و هم چنین ارتباط آن را با دیگر عناصر تشکیل دهنده تنه اصلی داستان، نمایان سازند.

سخن از صفیر سفیر عالم معرفت، شهید طریق غربت، سیمرغ قاف الفت، شهاب ثاقب افق آسمان حکمت، شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی است.جان کلام، جای گاه و مقام «صفیر سیمرغ» اوست. بررسی و تحلیل اندیشه ای سترگ در اثری بزرگ، که به ظاهر رساله ای محمل در عرفان و بیان مدارج سلوک و اسرار معرفت است. که حکم کتابی مفصل دارد که گویا به ضرورت تعلیم به صورت کوتاه و موجز درآمده است.

جامعه شناسی در ادبیات، دانشی است که مطالعات خود را روی محتوای هر اثر ادبی و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل ادبیات و جامعه متمرکز می سازد و به معرفی نقش جامعه در شکل گیری اثر هنری و ادبی می پردازد.ادبیات بارقه ای از حیات معنوی اجتماع و بخشی از فرهنگ جامعه است، چه منشأ تصاویر و ایماژهای ادبی، هم ریشه در احساسات فردی صاحب اثر دارد و هم ریشه در واقعیت های بیرونی و اجتماعی.آفریننده اثر ادبی با ذهن حساس و به مدد ادراک عاطفی، واسطه ای است میان اثر ادبی و آن چه در ورای آن می گذرد و تعهد شاعر، نویسنده یا هنرمند هر اندازه بیش تر باشد، بازتاب شرایط محیط در آن ها گسترده تر می گردد. کلیات کلیم کاشانی همانند دیگر آثار هنری بازتاب دهنده محیطی است که در آن آفریده شده است.هدف نگارنده در این مقاله عبارت است از:1- بررسی اجمالی تاثیر جامعه شناسی در ادبیات فارسی 2- نگاهی به اوضاع اجتماعی، سیاسی و ادبی عصر صفوی 3- معرفی کلیم کاشانی و شعر او به کوتاهی 4- بررسی نهادهای اجتماعی از دیدگاه جامعه شناسان 5- سنجش عناصر اجتماعی شعر کلیم با نهادهای اجتماعی و تصویر نقش آن عناصر در معرفی گوشه هایی از جامعه عصر او.

در این گفتار پس از ذکر مقدمه ای در باب هنر سخن وری و چگونگی تاثیر آن در نفوس و اذهان مخاطب و جای گاه او در حسن قبول و ماندگاری شعر و نیز تعهد و رسالتی که نویسنده و شاعر در قبال جامعه و مخاطبان فردی و اجتماعی خود دارد، راه های افزایش تاثیر در مخاطبان از طریق بکارگرفتن نکات ظریف بلاغی و در نظر گرفتن نوع مخاطب یا مخاطبان از جهات گوناگون و رعایت اقتضای حال و زمان و مکان و شرایط مورد برری قرار می گیرد و در هر باب از موارد بلاغی از جمله انواع پرسش ها، جمله های امری، تعجبی، تکرار، تاکید، نفی و غیره نمونه هایی از شعر شاعران بلند پایه از دوران های گوناگون به عنوان شاهد ارایه می شود.

از همان آغاز چاپ اولین مجموعه شعر در سال 1331 تا پایان زندگی 32 ساله در سال 1345 فرحزاد با زبان و ابزار بیانی خاص خود شعر گفت. با کلام، لغات و ترکیبات خاصی که توانست به کمک آن ها دنیای متفاوتی را در جامعه کهنه گرا و مرد محور ادبیات ایران به ت صویر بکشد.در نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی، اندک نوشته های محتاطانه زنان را می بینیم که بازگو کننده محدودیت سنتی و ممنوعیت بیانی آنها باشد چرا که نظام قراردادی دیرینه مرد را قوی، منطقی، حاکم و سخندان، و زن را مطیع، غیرمنطقی و ساکت می خواست. نماد زن خوب، «فرشته خانه» بود. فرمانبردار و بردبار که تمام وجود خود را در خانه نثار کند. شاعر شعر «تنها صداست که می ماند» جای زنان خلاق و اندیشمند را در عرصه فرهنگ و هنر خالی می بیند و با ادعای «چرا توقف کنم» به مبارزه می پردازد. مسلم است که جامعه مردگرای آن چنان زمان پذیرای راه غیرمرسوم، هنجارشکنی زبانی، صراحت بیانی، صداقت کلام از جانب زن نبود اما در فضای جدید شعری فرحزاد، زن ایرانی خود را در دنیای دیگری فات که می توانست در مقابل سنت های قراردادی و کهنه جامعه مقاومت کرده و برای بیان هویت مستقل خود مبارزه کند.

نادر نادرپور، شاعر بزرگ معاصر ایران است، در حالی که پژوهش هایی اندک درباره کلام وی بانجام رسیده است. این پژوهش، تحت عنوان موسیقی بیرونی (وزن) در شعرا نادرپور، به بررسی جلوه ای از موسیقی در شعر او می پردازد.برای انجام این مهم، پس از مقدماتی در باب شعر و موسیقی، ابتدا بحثی پیرامون موسیقی بیرونی طرح شده، سپس تمام بحرهایی که نادرپور در آن ها شعر سروده است با ذکر یک یا دو نمونه معرفی گشته است. پس از آن در یک جدول، تمام شعرها، اعم از سنتی، چهارپاره و آزاد، دسته بندی شده، و در نهایت تحلیلی از نتایج بدست آمده انجام گرفته است.هدف از انجام این پژوهش، تاثیر و جای گاه موسیقی بیرونی در اشعار نادرپور است که ذکر نمونه ها و بحرهایی که نادرپور از آن ها استفاده کرده است، برای نتیجه گیری ضروری می نماید.

شخصیت ارنواز و شهرناز، خواهران رشک برانگیز جمشید در شاه نامه فردوسی ریشه هایی کهن و اساطیری در کتاب بزرگ دینی ایران باستان ـ اوستا ـ دارد. هر چند پنج نسک باقی مانده از بیست و یک نسک پیشین، اطلاعاتی اندک را درباره این دو شاه بانوی اصیل و نژاده عرضه می دارد اما با در کنار هم نهادن آن چه در اوستا و ترجمه های عربی از متون میانه در دست است و نیز اشارات کوتاه اما پر رمز و راز فردوسی حکیم می توان تصویری روشن تر از آنان و نقش موثر هر یک در بنیادگذاری نسل هایی متفاوت بدست داد. این مقاله تلاش دارد ضمن پرتوافکندن بر این تصویر، گذری نیز بر نقش کلیدی زن در شاه نامه حکیم توس داشته باشد.

گوینده سده دهم هجری قمری که پارسی و تازی، نیک می دانسته، در « طالبی» در قالب مثنوی مبادرت ورزیده و در «شوق نامه محمدی» تاریخ 947 ه .ق، به نظم سال 949 ه .ق آن را در مکه معظمه به پایان رسانده است. استنساخ این نسخه منحصر در سال 950، «ساقی بن سلیمان» به فرد، به خط نستعلیق متوسط با قلم کاتبی به نامه.ق به انجام رسیده است. داستان سفر روحانی بلوقیا پادشاه مصر را به قصد ،«شوق نامه» در «طالبی» زیارت حضرت ختمی مرت بت (ص) در 4941 بیت سروده است . بن مایه این داستان، «آرزومندی» است و «اشتیاق» حدیث ضمن تاثیر بسیار از مثنوی مولانا و گلشن توحید شاهدی، از نظر «شوق نامه» ساختار، شباهت زیادی به مصیبت نامه عطار دارد، هر چند در بیان مسایل دینی و اخلاقی، لحن او همانند سنایی غزنوی، لحنی آموزنده و حکمی است.

تصویرسازی و تخیل از بن مایه های بنیادین شعر بشمار می آید؛ به گونه ای که میتوان آن ها را عامل جداکننده شعر از نثر انگاشت. به سخن دیگر، تخیل، جان مایه شعر است. در این مقاله نگارنده کوشیده است تا پیوندهای آشکار شعر کهن فارسی و شعر معاصر را از دیدگاه های شاعرانه بررسی کند. شاید کسانی باشند که این دو شیوه شاعری را یک سره از هم گسسته معرفی کنند، اما به یاری سنجش هایی از این دست می توان داوری کرد که آیا پیوندی میان این دو سبک وجود دارد یا یکسره از هم بیگانه است. یکی از زمینه هایی که در بررسی سنجش بکار می آید، همانندی هایی است که در تصویرسازی دیده می شود یا کارکرد عناصری است که در تخیل دخالت دارد. این عناصر یا از طبیعت گرفته شده است که در همه زمان ها و مکان ها وجود دارد و پای دار است، اما از دید اقلیمی و جغرافیایی متفاوت است، یا پدیده های پیرامونی و محیطی است که با گذر زمان و دگرگونی در شیوه زندگی تحول می یابد. از این رو بیش ترین پیوند در میان این دو سبک می تواند برپایه عناصر طبیعت و کارکرد آن ها در تصویرسازی پدید آمده باشد.