پژوهشنامه ادب حماسی
سال:1392 | دوره:9 | شماره:15 |تعداد مقالات:9

موجب بسی خوش وقتی است که با توفیق الاهی و به مدد فرهیختگان و پژوهش گران عرصه شاهنامه پژوهی و اسطوره شناختی، دومین شماره «پژوهشنامه ادب حماسی» فرصت نشر یافته، در دست رس صاحب نظران قرار می گیرد.این دو شماره - چهاردهم و پانزدهم-در حقیقت استمرار نشریه پیشین «پژوهشنامه فرهنگ و ادب» است که به پیشنهاد موجه وزارت محترم علوم، تحقیقات و فناوری و به منظور تحدید موضوع و تخصصی کردن نشریه های دانش گاهی، تغییر عنوان یافت و «پژوهشنامه ادب حماسی» نام گرفت.دانشکده ادبیات فارسی و زبان های خارجی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد رودهن در خلال هشت سال تلاش مستمر توفیق یافته بود 13 شماره (هر دو فصل یک شماره) با عنوان نخستین، در زمینه های ادب غنایی، حماسی و تعلیمی منتشر سازد. تیراژ هر شماره در آن سال ها 1200 نسخه بود.

در این مقاله کوشش شده است تا مبتنی بر رویکردی تحلیلی- مقایسه ای اختلاف صورت نگاشته های دو واژه «رخش» و «دخش»در فعل مرکب «رخش/ دخش کردن به معنای «تیره و سیاه کردن» در چهار بیت شاهنامه فردوسی واکاوی، مقایسه و شرح شود. بنابراین، در مسیر شرح و پردازش مباحث نوشتار، به بررسی جایگاه صرفی و معنایی این واژگان، در چارچوب رویکرد مقایسه ای به نسخه های مورد بررسی شاهنامه پرداخته ایم. نتایج پژوهش از جمله گویای آن است که «رخش» و «رخش کردن» در فرهنگ ها و متون فارسی به معنای «سیاه و تیره کردن» دیده نمی شود و اشتقاق واژه نیز دقیقا متضاد این معناست، اما ریشه شناسی های پیشنهاد شده برای «دخش» معنای «سیاهی» را برای آن تایید می کند.

شالوده قصه های حماسی را در میان اقوام مختلف بشری، سرودها و روایت های شفاهی پراکنده ای دانسته اند که توسط راویان و سرایندگان دوره گرد، سینه به سینه نقل شده است. این روایت ها گاهی همراه با موسیقی و حرکت های نمایشی و آیینی برای مردم و اشراف بوده که در حین روایت دستخوش دگرگونی های بنیادین نیز می شده است. در این جستار، ابتدا به نظریات پژوهشگران درباره سرودهای شفاهی و راویان آنها در میان ملل مختلف جهان و نقش این اشعار در شکل گیری آثار حماسی بزرگ پرداخته شده، سپس شواهدی درباره پیشینه شفاهی این روایت ها در ایران باستان و نقش اجتماعی و هنری گوسان های پارتی که اصلی ترین سهم را در تحقق این جریان عهده دار بودند، ارائه شده است. در نهایت سنت کتابت این روایت های شفاهی که در عصر ساسانی اوج گرفته، مورد بررسی قرار گرفته است، جریانی که تداوم آن در عصر اسلامی، در قالب ترجمه این آثار به عربی و فارسی و بازآفرینی شاعرانه آنها توسط شاعران ایرانی، نهضت شاهنامه سرایی در ایران خاوری و متعاقبا گنجینه غنی ادبیات حماسی فارسی را تشکیل داده است.

در این نوشتار ساختار رمزگذاری امر مقدس در یسنه ها مورد بررسی قرار گرفته و مفاهیم هم ریشه آن در منابع ودایی بررسی شده است. آن گاه به چگونگی آرایش و سازماندهی گرانی گاه های معنایی نشانگر امر قدسی اشاره شده و نظامی پنج گانی پیشنهاد شده که از سویی با نیروهای تشکیل دهنده روان و روح انسان و از سوی دیگر با عناصر گیتیانه تشکیل دهنده گیتی پیوند برقرار می کنند و به این ترتیب گیتی و مینو و عالم اکبر و عالم اصغر را به هم متصل می سازند.بر مبنای این پژوهش، دو لایه متفاوت از صورتبندی امر قدسی در یسنه قابل تشخیص است. در یک لایه، پنج نیروی گیتیانه و پنج عامل مینویی مشخص شده اند که با پنچ گاه شبان روز و پنج نیروی روانی انسان تناظر دارند. در لایه ای دیگر، این پیکربندی بر مبنای رمزگان نجومی و مفهوم هفت اختر و هفت فلک به هفت نیرو دگردیسی یافته و به این ترتیب کل نظام نشانه های منسوب به ایزدان را پیچیده ساخته است. این دستگاه دو لایه ای، مفهومی نو از انسان را تعیین می کند و سوژه «من» را بر جایگاهی نو در کائنات می نشانند.خلاصه سخن آن که رمزگذاری امر قدسی در یسنه، از نظام سی و سه خدایی کهن هند و ایرانی شروع شده و به دو سیستم موازی پنج و هفت نیرویی منتهی شده است، و این همه بستری برای بازتعریف مفهوم من در بافت دینی یکتاپرستانه فراهم آورده اند.

برخی شاهنامه را به دلیل منظوم یا حماسی بودن و یا وجود بخش های اسطوره ای، متنی تاریخی ندانسته یا دست کم ارزش تاریخیش را کم رنگ انگاشته اند. این جستار به دنبال یافتن پاسخ پرسش هایی درباره سبک و شیوه تاریخ نویسی شاهنامه، شناخت ویژگی های تاریخ نگارانه آن و نشان دادن ارزش و جایگاه آن در روند تاریخ نویسی ایرانی است. در این مقاله پس از نگاهی به تاریخ نویسی ایران باستان و سده های نخستین اسلامی، ویژگی های سبک تاریخ نویسی شاهنامه بررسی شده است و می توان آن را ادامه دهنده راهی کهن در تاریخ نویسی دانست. روش کار چنین است که پس از واکاوی عناصر و درون مایه های تاریخ نگارانه متن، دلایل و نشانه های اهداف و انگیزه های تاریخ نگارانه فردوسی با آوردن گواه هایی از متن شاهنامه در 6 دسته بخش بندی شده است. سویه های شاعرانه، داستانی و اسطوره ای متن، و نیز اهداف اخلاقی و خویشکاری ملی/ هویتی فردوسی، لطمه ای به سویه تاریخی رخ دادها و اعتبار آنها وارد نساخته است. بر اساس این یافته ها می توان دریافت که شاهنامه افزون بر دارا بودن ویژگی های تاریخ نویسی ایران باستان و نوزایی آن، این شیوه را به اوج نیرومندی و کارایی رسانده و از این رو تاثیری بسیار بر تاریخ های پس از خود نیز داشته است.

هوم یا هئومه که در فرهنگ ودائی سئوما نام دارد، گیاهی پررمز و راز است که خود را در جایگاه خدایان و ایزدان در پهنه اساطیر هند و ایرانی جای داده است. ردپای این ایزدگیاه، در کهن ترین آثار مکتوب نظیر وداها و نیز اوستا، تا ادبیات دوره میانه و سپس شاه نامه فردوسی بچشم می خورد. هم اکنون نیز جایگاه این گیاه و افشره مقدس آن در آیین های دینی زرتشتیان، یادگاری از پیشینه درخشان و فراتاریخی آن است. این پژوهش به بررسی ریشه های فرهنگی این گیاه از اعصار دور تا زمان حاضر می پردازد و نشان می دهد که چگونه در یک انتقال از قلمرو اسطوره به حماسه، دگرگونی هایی جالب توجه یافته است.

این مقاله به بررسی چگونگی استفاده از شاهنامه برای کودکان امروز بر پایه تفکر نظری «شاهنامه در گذر از اسطوره به قصه» می پردازد. بنیاد شاهنامه که دوره ای از تاریخ اساطیری ایران را دربردارد، بر بستری از اسطوره های ایرانی فراهم آمده است. این اسطوره ها با گذشت روزگار به تمثیل هایی در شاهنامه دگرگون شده و ویژگی های مثبت و منفی خود را در رمزها، رازها، نمادها و پیام های داستان ها بجا گذاشته است که برخی از این آموزه های اسطوره ای، با دنیای کودکان همخوانی ندارد. بنابراین بهتر است برای انتقال شاهنامه به کودکان ویژگی های منفی اسطوره را از نقطه نظر فرهنگ کودک، از داستان های این کتاب کنار گذاشته، آن را با ویژگی های مثبت قصه جایگزین نمود و برش های داستانی را در ساختار داستان کوتاه به شیوه ای هنری و ادبی با زبانی ساده و گویا به کودکان عرضه کرد.

داستان سفر گشتاسب به روم و ازدواجش با کتایون قیصر در شاهنامه فردوسی، یکی از داستان هایی است که با قوت بسیار در فرهنگ شفاهی ایرانیان به حیات ادبی خویش ادامه داده است.بدرستی روشن نیست که فردوسی این داستان را از کدام مآخذ نقل کرده است، ولی تقریبا در تمام کتاب های تاریخ عمومی که پس از شاهنامه به زبان فارسی نوشته شده، به این داستان اشاره شده است. آنچه که امروزه با روایت های گوناگون میان اقوام ایرانی در این خصوص وجود دارد، داستانی است که با نام کره دریایی مشهور است و در فهرست تیپ های بین المللی قصه ها با تیپ 314 طبقه بندی شده است. این قصه گرچه تفاوت هایی با روایت شاهنامه فردوسی دارد، بسیاری از ویژگی های ساختاری و معنایی آن را در خود حفظ کرده است. از آنجا که قدیم ترین روایت های مکتوب بین المللی این قصه به قرن دوازدهم میلادی باز می گردد، روایت فردوسی را باید مقدم بر آنها دانست.

هنوز با وجود اینکه صدها دست نویس شاهنامه حکیم توس مورد بررسی و تحقیق صاحب نظران قرار گرفته است، باز گه گاه و از روی اتفاق پرده از رخسار حجله نشینانی تنها مانده و فراموش شده برداشته می شود و مشتاقان هنر و دوست داران و ادیبان یا هنرمندانی را که انتظار ندارند چنین اتفاقی رخ دهد، در حیرت فرو می برد.یکی از این دست آثار، شاهنامه ای کامل، مصور و مذهب با خوش نویسی بسیار زیباست که در سال 1044 هجری قمری در دارالسلطنه قزوین به دست توانای خوش نویسی به نام عبدالرزاق قزوینی و با هنرمندی نگارگرانی چیره دست فراهم آمده که تا کنون کسی از آن آگاهی نداشته است. این دست نویس ارزشمند و گران قدر اکنون در آرشیو ملی کابل افغانستان نگه داری می شود و تا کنون به جامعه ادبی و هنری معرفی نشده است. در این نوشته کوشش می شود که تا حد مقدور به معرفی این اثر هنری برای نخستین بار پرداخته شود.