نگره
سال:1391 | دوره:7 | شماره:21 |تعداد مقالات:7

شاهنامه رشیدا، یکی از نسخ خطی مصور دوره صفویه متعلق به سده یازدهم ه.ق، و کتابت آن منسوب به عبدالرشید دیلمی است، به همین دلیل هم به شاهنامه رشیدا معروف است. معتمدالدوله، رئیس کتابخانه فتح علی شاه قاجار در صفحه آستر بدرقه کتاب این انتساب را مرسوم کرد. در حالی که تطبیق شیوه رسم الخط شاهنامه رشیدا با آثار خوشنویسی عبدالرشید دیلمی مانند چهل کلمه و تحفه العراقین، تفاوت رسم الخط این آثار را از یکدیگر نشان می دهد. از سوی دیگر شواهد تاریخی نیز بر عدم صحت فرض پیشین تاکید دارد. از این رو هدف این مقاله بررسی سوابق تاریخی زندگی عبدالرشید دیلمی و آثار خوشنویسی وی و تطبیق رسم الخط و شیوه خوشنویسی او در شاهنامه منسوب به وی با سایر آثارش بوده است. این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی انجام گرفته و نتایج تحقیق نشان می دهد رسم الخط شاهنامه رشیدا متعلق به عبدالرشید دیلمی نمی باشد.

پارچه بافی ازجنبه کاربردهای فراوانی که در میان تمامی اقشار جامعه دارد، یکی از پیشروترین و گسترده ترین صنایع در بین کشورهای مسلمان، از جمله ایران و هند به شمار می رود. به همین دلیل سده های نهم تا یازدهم هجری قمری - پانزدهم تا هفدهم میلادی از نظر پیشرفت و گسترش هنر پارچه بافی صفوی و گورکانی با اهمیت است. این دو با داشتن ارتباط فرهنگی و هنری در سده های پیشین، به ویژه در زمان حکومت صفویه، تاثیرات بسیاری در هنرهای مختلف، به ویژه هنر پارچه بافی بر یکدیگر داشته اند. در این پژوهش با مطالعه هنر پارچه بافی ایران عهد صفوی، تاثیرگذاری و یا تاثیرپذیری آن با یکی از تمدن های هم عصرش یعنی تمدن مغولی هند (گورکانی)، به صورت تطبیقی بررسی می گردد. محور اصلی این پژوهش، طرح ها و نقش های بافته شده در پارچه های صفوی و گورکانی است، بر همین اساس، ابتدا ویژگی ها و شیوه های پارچه بافی صفوی و گورکانی بررسی و سپس با دسته بندی طرح ها و نقوش بافته شده به سه گروه نقوش گیاهی، انسانی، حیوانی و نقوش خط نگاره نمونه های به دست آمده از پارچه های هر دوره به صورت تطبیقی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است.

نقاشی رنسانس، علاوه بر موضوعات و مضامین گوناگون، شامل اشکال و عناصر متعددی نیز می شود که در این میان، تصاویر فرش - به ویژه انواع اسلامی آن - از بخش های مهم وقابل توجه در ترکیب بندی این نقاشی ها است. هدف این پژوهش بررسی جایگاه این گونه فرش ها در آثار نقاشی غرب و مطالعه خاستگاه و منشاء اولیه آن ها، در کنار بازشناسی سایر موارد مانند طرح ها و نقوش مورد استفاده است. در این راستا، انتساب فرش های یاد شده در نقاشی ها به منطقه یا مناطقی خاص (به عنوان مثال آناتولی و یا سایر حوزه ها) و همچنین زمینه های پیدایش و ظهور این قالی ها در آثار نقاشی، که موضوع با اهمیتی است، مورد بررسی قرار گرفته است. روش گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه ای به شیوه اسنادی - تاریخی و تحلیل محتوا بوده و نتایج پژوهش نشان می دهد تعاملات شرق و غرب پس از دوران قرون وسطی، زمینه ظهور منسوجات اسلامی شرق در حوزه نقاشی غرب (به ویژه از دوره رنسانس به بعد) را فراهم نموده است. البته باید توجه داشت با وجود اظهار نظر محققان غربی مبنی بر انتساب خاستگاه (تصاویر) قالی های مورد اشاره به بخش آسیای صغیر (ترک)، می توان این دامنه محدود را حتی وسیع تر از این در نظر گرفت. آن چنان که می شود این طرح ها و نقوش را علاوه بر قالی های ترک به جا مانده از سده های گذشته، در سایر نواحی (مانند اران و قفقاز) هم مشاهده کرد که در این میان، نمونه های مشابه در مصر دوره مملوک، شمال آفریقا و اسپانیا و حتی تاثیرات و پشتوانه های ایرانی (سلجوقیان) را نیز باید مورد توجه قرارداد.

نقوش حیوانی از دیرباز در هنر ایرانی قابل مشاهده است. این نقوش حیوانی گاه به سبب کاربردشان از جنبه کشاورزی و تغذیه، به عنوان نمادی از خدایان، سلطنت و یا عناصری از کائنات به شمار آمده اند. در میان نقوش حیوانی، نگاره بزکوهی از اهمیت بسیار برخوردار است. این نقش در دوران باستان کارکردی بیش از یک نقش تزئینی داشته، و نماد طلب باران و برکت بوده است. از عصرساسانی و سپس دوران اسلامی که اعتقادات و گرایش های هنر و فرهنگ تغییرات اساسی داشته، نگاره بزکوهی نیز به حاشیه رفت و بیش ترین کارکرد خود را در دست بافته های روستایی و عشایری حفظ نمود. هدف مقاله پیش رو جست و جوی علت تداوم و حفظ این نقش در هنر باستان و سپس دوام آن در هنر گلیم است. این تحقیق با توجه به - نگاره های در دسترس از دوران پیش از تاریخ تاکنون، با روش مقایسه اسناد به جا مانده در دوران مختلف و روش توصیفی - تحلیلی، ردپای حضور بزکوهی و معنای آن را در هنر ایران مورد بررسی قرار داده است. روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای است. به نظر می رسد این نقش از دیرباز بر سنگ نگاره ها وجود داشته و با توجه به عقاید و آیین مردمان گذشته به عنوان نماد باران، باروری و فراوانی شکل گرفته و از نسلی به نسل دیگر در هنر باستان انتقال یافته و در دست بافته های عشایری که از آسیب تغییرات روز در امان بود، محفوظ مانده است. نزدیکی این نقش با زندگی، معاش و محیط زیست و آرزوهای بافنده و انتقال سنتی آن طی قرن ها، موجب حفظ آن در میان بافته های عشایری تا به امروز است. بی آن که بافنده امروز بر معنای دقیق این نقش آگاه باشد حافظ آن است و به این ترتیب گلیم محمل یک نگاره و آرمان باستانی گشته است.

نجوم و ابزار نجومی در دوران بعد از اسلام به دلیل وجود ضرورت ها و نیازهای مختلف در زندگی مسلمانان نظیر آگاهی از زمان طلوع و غروب خورشید جهت اقامه نماز و نیز مسائل جغرافیایی و به ویژه دریانوردی و پدیده طالع بینی، سعد و نحس بودن روزها، شب ها و ساعات مختلف، به یکی از مهم ترین پدیده های علمی تبدیل شد. در این میان هنرمندان فلزکار ایرانی آن روزگار که خود جزئی از جامعه بودند از اهمیت و جایگاه نجوم و مسائل نجومی غافل نماندند و سعی کردند تا مفاهیم و مضامین نجومی را به عنوان تزئینات، در کنار تولید آثار نجومی همچون انواع اسطرلاب ها (تخت، کروی) و ساعت آفتابی، بر روی آثار فلزی بازتاب دهند. این پژوهش ضمن بررسی نجوم و ابزارهای نجومی، هنر فلزکاری سلجوقی و مکتب فلزکاری خراسان و به ویژه هرات، موضوع تزئین و انواع آن را در آثار فلزی دوره سلجوقی پی گرفته و با بررسی مفاهیم نجومی همچون صور فلکی، منطقه البروج و برج های دوازده گانه بر روی آبریز برنجی دوره سلجوقی ساخت هرات، کوشیده جایگاه نجوم و موضوعات وابسته به آن را بر سطح آثار فلزی این دوره معرفی و اثبات نماید. سوال مطرح این است که آیا نجوم و مفاهیم نجومی به عنوان نقش و تزئین، بر سطح آثار فلزی دوره سلجوقی به کار رفته است؟ شیوه مطالعه این مقاله نوع توصیفی - تحلیلی بوده و به صورت کتابخانه ای و میدانی (جست و جو در موزه) نگاشته شده است.

در گذار از مرحله کوچ نشینی به یکجانشینی و اقامت دائم در یک محل، «آب» با خاصیت حیات بخشی خودبه عنوان یک رکن اساسی، نقش مهمی را ایفا کرد. سهولت دسترسی به آب، تضمینی برای ادامه زندگی و سکونت محسوب می شد. ارتزاق انسان به این ماده وابسته بود و از جهتی مسیرهای آبی، ارتباط دهنده افراد و اقوام با یکدیگر بودند. به تعبیری، تصور زندگی بدون وجود آب، غیر ممکن به نظر می رسید. از آن جایی که انسان باستانی برای عوامل تاثیرگذار در جریان زندگی خود، خدایانی در نظر گرفته بود که آن پدیده ها را بر مبنای مشیت و خواست خود، ساماندهی می کردند، ایزد آب ها نیز جایگاه والایی داشت. منطقه باستانی جنوب غرب ایران امروزی، ایلام کهن نیز از این قائده، جدا نبود و با توجه به آثار به دست آمده متعلق به ساکنان آن، به وضوح می توان به اهمیت این موضوع در آن جا پی برد. شباهت های ظاهری انکار ناپذیر میان ایزد آب ایلامی و بین النهرین در برخی موارد تشابه کارکرد را هم به دنبال دارد که این مساله دال بر گستردگی روابط (مسالمت آمیز یا خصمانه) میان آنان است. در این پژوهش نمودهای متفاوت ایزد آب در ایلام (شوش و چغازنبیل) با مد نظر قرار دادن همتای بین النهرینی و نیز شهداد، برای پی بردن به معانی و مفاهیم نهفته در آن ها بر مبنای روش تاریخی و توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای مورد بررسی قرار گرفته است.