گیاه و زیست بوم
سال:1391 | دوره:8 | شماره:31-1 (ویژه نامه) |تعداد مقالات:9

مطالعه های فیزیوگرافی و تعیین استعداد اراضی، پایه و اساس کلیه طرح های آبخیزداری، مرتعداری، جنگلداری، کشاورزی و غیره به شمار می رود. منطقه مورد نظر به دلیل تنوع کاربری اراضی و آثار تخریب و فرسایش خاک، نیاز مبرم به انجام این گونه مطالعه ها جهت استفاده صحیح و مناسب دارد. در این طرح به کمک عکس های هوایی و نقشه های توپوگرافی با مقیاس 50000/1 و پس از ورود نقشه ها به محیط نرم افزار GIS، واحدهای فیزیوگرافی و واحدهای همگن تفکیک شده و با تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده نقشه های هیبسومتری، جهت، شیب و در نهایت نقشه استعدادیابی اولیه اراضی بر اساس ویژگی های فیزیوگرافی تهیه گردید. نتایج مطالعه های صحرایی نشان داد که در منطقه مورد مطالعه کاربری های متعددی وجود دارد که بسیاری از آن ها با استعدادیابی انجام شده بر اساس مطالعه های فیزیوگرافی، به خصوص عامل شیب همخوانی ندارد و عدم تطابق کاربری موجود با طبقات مناسب شیب، از مهم ترین دلایل تخریب منابع طبیعی و فرسایش خاک در منطقه می باشد. به طور کلی ارتفاع اراضی منطقه بالاتر از 1700 متر می باشد و اختلاف ارتفاع بین مناطقی دشتی و شیب دار که دارای خاک مناسب بوده و قابلیت رویش گیاه را داشته باشند، زیاد نیست و آب و هوای به طور نسبی همگنی بر منطقه حاکم است. با توجه به دامنه کم تغییرها ارتفاع در منطقه، عامل ارتفاع تاثیر چندانی روی تفاوت در قابلیت استفاده از اراضی ندارد. عدم تفاوت زیاد در عمق خاک شیب های شمالی، شرقی، غربی و جنوبی و همچنین حاکمیت آب و هوای یکسان بر اراضی با جهت های مختلف، باعث شده است که عامل جهت نیز تاثیر چندانی در قابلیت استفاده از اراضی منطقه نداشته باشد. با توجه به شدت تخریب منابع طبیعی و فرسایش خاک در منطقه، باید به عامل درصد شیب به عنوان یک فاکتور بسیار مهم در تعیین استعداد اراضی توجه کرد. با توجه به نقشه بدست آمده از طبقات شیب، تا حد ممکن می بایست اراضی با شیب 12%-0 به زراعت آبی و دیم، اراضی با شیب 40%-12 به مرتعداری و باغداری روی خطوط تراز و اراضی با شیب بیش از 40% به درختچه و درخت کاری، روی خطوط تراز و منطقه حفاظتی اختصاص یابد.

به منظور بررسی تنوع ژنتیکی عملکرد، صفات مورفولوژیکی و خصوصیت های جوانه زنی بذر در جمعیت هایی از دو گونهBromus tomentellus و Bromus inermis تعداد 18 جمعیت در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی مورد ارزیابی قرار گرفتند. صفت های تاریخ ظهور خوشه، ارتفاع بوته، تعداد ساقه در بوته، عملکرد علوفه خشک، عملکرد بذر، وزن هزار دانه، و فاکتورهای درصد جوانه زنی، سرعت جوانه زنی، طول گیاهچه و شاخص بنیه بذر اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که تفاوت بین میانگین دو گونه از نظر کلیه صفت ها بجز درصد جوانه زنی، معنی دار بود. میانگین کل B.tomentellus از لحاظ وزن هزار دانه و صفات درصد جوانه زنی، سرعت جوانه زنی، طول گیاهچه، شاخص بنیه بذر از میانگین B.inermis بیش تر بود. در مقابل، از لحاظ عملکرد بذر و علوفه میانگین B.inermis بیش تر بود. وراثت پذیری عمومی کلیه صفات به نسبت بالا بود و از 42 درصد تا 99 درصد متغیر بود. ضریب همبستگی بین عملکرد علوفه و بذر مثبت و معنی دار و رابطه این دو صفت با سایر صفات مشابه بود بطوری که هر دو صفت با تاریخ ظهور خوشه، ارتفاع بوته، تعداد ساقه و طول خوشه همبستگی مثبت و با وزن هزار دانه همبستگی منفی و معنی دار داشتند. در تجزیه به مولفه های اصلی مقادیر ویژه حاصل از مولفه های 1 تا 3 از یک بیش تر بودند و در مجموع 82 درصد از کل واریانس متغیرها را توجیه نمودند. مقادیر نسبی ضرایب بردارهای ویژه در مولفه اول نشان داد که صفت های عملکرد علوفه و بذر همراه با دیر رسی و پا بلندی و در مولفه دوم، صفات مرتبط با پارامترهای جوانه زنی بذر و در مولفه سوم تراکم ساقه و طول خوشه دارای ضرایب بردارهای ویژه بیش تری بودند. با توجه به نتایج بدست آمده مولفه های اول و دوم و سوم به ترتیب مولفه های عملکرد، جوانه زنی بذر و گل آذین نامگذاری شدند. در تجزیه کلاستر 18 جمعیت در 2 گروه متفاوت قرار گرفتند که بجز یک جمعیت بقیه جمعیت های دو گونه به طور کامل از یکدیگر متمایز شدند و تطابق خوبی بین تجزیه کلاستر و تجزیه به مولفه های اصلی وجود داشت.

علف باغ (Dactylis glomerata) گونه مرتعی خوشخوراکی است که از جنبه های مختلفی مانند تولید علوفه و حفاظت خاک اهمیت زیادی دارد. با توجه به این که شوری یکی از تنش های غیر زنده بوده و سبب کاهش رشد و تولید گیاهان می شود، در این تحقیق اثر تنش شوری بر جوانه زنی دو اکوتیپ (کرج و بیجار) از گونهDactylis glomerata مطالعه شد. تحقیق حاضر در قالب یک طرح آزمایشی به صورت فاکتوریل با پایه طرح کامل تصادفی در 3 تکرار و 5 سطح شوری (400-300-200-100-0) میلی مولار کلرید سدیم انجام شد. نتایج آنالیز آماری نشان داد که از نظر جوانه زنی بین دو اکوتیپ اختلاف معنی داری وجود دارد ((P<0.001 بین سطوح مختلف شوری از نظر جوانه زنی، طول ریشه چه، طول ساقه چه و سرعت جوانه زنی اختلاف معنی داری وجود دارد (P<0.001). با افزایش شوری درصد جوانه زنی، سرعت جوانه زنی، طول ریشه چه و طول ساقه چه کاهش یافت. نسبت طول ریشه چه به ساقه چه (ضریب آلومتری) در اکوتیپ کرج و بیجار به ترتیب در شوری 100 و شاهد حداکثر بوده است. به طور کلی بذر اکوتیپ کرج مقاومت به شوری بیش تری نسبت به بذر اکوتیپ بیجار از خود نشان داد.

ارایه روشی دقیق، سریع و کم هزینه برای تعیین تولید گیاهان مرتعی یکی از اهداف بوم شناسان به ویژه مرتعداران است که همیشه علاقه مند به دانستن میزان تغییرات این ویژگی گیاهی هستند. به طور معمول اندازه گیری پوشش آسان ولی اندازه گیری تولید دشوار می باشد. هدف اصلی این تحقیق، تعیین روابطی بین متغیرهای پوشش با تولید گیاهان بوته ای مهم و غالب در مراتع خشک منطقه سرخ ده دامغان استان بود. بدین منظور ابتدا به طور تصادفی سی پایه از هر یک از سه گونه درمنه کوهی (Artemisia aucheri)، قراقان (Salsola dendroides) و قلیا (Salicornia herbacea) انتخاب و متغیرهای قطر کوچک، قطر بزرگ و ارتفاع محاسبه و تولید جاری هر یک از پایه ها به روش قطع و توزین اندازه گیری شدند. رابطه رگرسیون بین متغیرهای مستقل ارتفاع، سطح تاج پوشش و حجم بوته ها با متغیر وابسته تولید آن ها تعیین و وجود یا عدم وجود ارتباط معنی دار بین آن ها مشخص شد. تجزیه رگرسیون نشان داد که بین متغیرهای مستقل موجود با متغیر وابسته تولید همه گونه ها رابطه خطی معنی داری وجود دارد. نتایج حاصل با توجه به اطلاعات بدست آمده از مدل های حاصله و ضرایب تبیین نشان داد که متغیرهای پوشش گیاهی دو گونه Salsola dendroides و Salicornia herbacea به خوبی می توانند تولید گونه را برآورد نمایند و مدل های موجود از آن را می توان در منطقه مورد مطالعه توسعه داد ولی اطلاعات حاصل از مدل های گونه Artemisia aucheri نمی توانند برآورد خوبی از تولید ارایه نمایند.

گیاهان شور به عنوان منبع اصلی تغذیه دام های (بز، شتر و گوسفند) ساکن مناطق شور محسوب می شوند. لذا با برنامه ریزی و مدیریت این گیاهان، می توان تا حد زیادی از مشکل های ساکنان محروم این مناطق را مرتفع ساخت. این پژوهش برای تعیین ارزش غذایی گونه شور Halocnemum strobilaceum در سه مرحله فنولوژیکی رشد رویشی، گلدهی و بذر دهی در سه رویشگاه متفاوت قم، یزد و ارومیه انجام گرفت. پس از نمونه برداری به صورت به طور کامل تصادفی، شاخص های دیواره سلولزی عاری از همی سلولز ((ADF، پروتیین خام (CP)، میزان خاکستر، چربی خام (Ee)، انرژی متابولیسمی (ME)، هضم پذیری ماده خشک ((DMD و درصد رطوبت در آزمایشگاه با روش های استاندارد تعیین شدند. برای آنالیز داده ها از تجزیه واریانس در قالب طرح فاکتوریل استفاده شد. نتایج نشان داد که تمام فاکتورهای اندازه گیری شده در مراحل و رویشگاه های مختلف دارای تغییرهای معنی داری می باشد. نتایج همچنین نشان داد که شاخص های کیفیت در H.strobilaceum در مرحله گلدهی و در منطقه قم بیش ترین ارزش غذایی را دارا می باشد و با افزایش سن گونه در سه رویشگاه میزان الیاف خام و خاکستر افزایش یافته است. در مجموع، گونه مورد نظر با توجه به قرار گرفتن در شرایط سخت اکولوژیکی، دارای ارزش علوفه ای خوبی بوده و می تواند برای برنامه ریزی و دیدگاه های توسعه پایدار در مناطق شور مورد توجه قرار گیرند.

آللوکمیکال های گونه های بستر مناطق بحرانی اکوسیستم های مرتعی، که اسپند مهم ترین آن هاست، ممکن است اثر منفی بر جوانه زنی و رشد گونه های اصلاح مراتع در پروژه های مرتع کاری داشته باشند. با توجه به حساسیت نسبی گونه های گیاهی به این مواد به عنوان افقی امید بخش در این زمینه، تحقیق حاضر به منظور تعیین توان آللوپاتی گیاه اسپند (Peganum harmala L.) بر گونه مهم اصلاح مرتعی چاودار کوهی (Secale montanum)، انجام شد. اثر نسبت های پودری مخلوط با ماسه شسته در واحد آزمایشی گلدان (در پنج سطح 0، 5، 10 ،15 و 20 درصد) از دو اندام (هوایی و زیرزمینی) و سه مرحله فنولوژی (رویشی، گل دهی و بذردهی) اسپند بر شاخص های جوانه زنی (سرعت و درصد) و رشد (طول ریشه و ساقه) چاودار کوهی در قالب طرح آماری فاکتوریل با طرح پایه کامل تصادفی با سه تکرار بررسی شد. همچنن آزمایش دیگری (از دیدگاه اکوسیستمی) جهت مشاهده اثر خاک محیط رویشگاه، بر متغیر های وابسته گونه اصلاحی، در قالب طرح آماری کامل تصادفی با سه تکرار انجام شد. نتایج نشان داد که اثر بازدارندگی مرحله گل دهی و رویشی گیاه اسپند بر سرعت جوانه زنی، درصد جوانه زنی و رشد ساقه بیش تر از مرحله بذردهی آن بود و تفاوتی معنی دار در اثرگذاری مواد آللوکمیکال این دو مرحله بر رشد ریشه با یکدیگر مشاهده نشد. اثر بازدارندگی مواد اندام هوایی بر همه متغیر ها در مقایسه با اندام زیرزمینی آن قوی بود و اختلاف در نیروی بازدارندگی این دو اندام با افزایش نسبت های پودری برای متغیرهای مذکور ملموس تر شد. با توجه به حساس بودن متغیر سرعت جوانه زنی علی رغم سایر متغیر های مورد بررسی از نتایج خاک محیط رویشگاه تحقیق حاضر، کشت پاییزه چاودار کوهی در پروژه های اصلاح و احیا اسپند زارها، در مناطق با زمستان های سرد و بهارهای نامساعد به منظور رفع تاخیر در جوانه زنی، پیشنهاد می شود.

بررسی شایستگی مرتع از اهداف مهم در امر آنالیز و ارزیابی مراتع است و شناخت عوامل موثر بر آن خود از اهمیت ویژه ای برخوردار است. از آن جایی که به طور تقریبی تمامی اجزای اکوسیستم مرتعی بر روی شایستگی اثر می گذارند و بررسی همه این عوامل به دلیل کثرت و پیچیدگی ارتباطات امکان پذیر نیست، لذا در این تحقیق دو عامل فیزیکی و پوشش گیاهی از بین عوامل موثر در اکوسیستم مرتعی در تعیین شایستگی مراتع مورد استفاده قرار گرفتند. سه مدل تولید علوفه، منابع آب و حساسیت به فرسایش اجزای مدل اصلی را تشکیل می دهند. این تحقیق با استفاده از مدل فائو در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS در منطقه ای با وسعت 11781.22 هکتار انجام شده است.نتایج حاصل از مدل شایستگی مرتع نشان می دهد که از میان خصوصیت های فیزیکی، شیب، فاصله از منابع آب و حساسیت سنگ و خاک به فرسایش و از میان خصوصیت های پوشش گیاهی، تولید علوفه، حد بهره برداری مجاز، گرایش و وضعیت مرتع در تعیین شایستگی مراتع نقش داشتند. محدود کننده ترین عوامل در تعیین شایستگی مراتع منطقه، شیب زیاد، تبدیل مراتع به دیم زارها، وجود سنگ های حساس به فرسایش، کم بودن تولید علوفه و کم بودن درصد پوشش گیاهی اند.

عوامل محیطی تاثیر مهمی در پراکنش گونه های گیاهی داشته و موجب استقرار آن ها در زیستگاه های متفاوت می گردند. لذا به منظور تاثیر عوامل زمین شناختی نقطه ای و برخی از خصوصیت های شیمیایی خاک بر پراکنش گیاهFrankenia hirsuta L. ، این مطالعه در مرتع اینچه شوره زار در استان گلستان انجام شد. این منطقه دارای خاک شور با سفره آب زیرزمینی بالا است و گیاهان شورپسند در آن رویش دارند. برای تعیین برخی از خصوصیت های شیمیایی خاک، نمونه برداری در مرحله گلدهی و از عمق صفر تا 30 سانتی متری از سه محدوده تحت چرای دام، قرق و همجوار (بدون حضور گونه Frankenia hirsute) صورت گرفت. برای تعیین عوامل زمین شناختی (پستی و بلندی های خرد)، از متر استفاده شد. تجزیه آماری و مقایسه میانگین داده های خصوصیت های شیمیایی خاک با استفاده از نرم افزار SPSS نشان داد که اختلاف معنی داری بین Ec،ESP  و SAR بین محدوده حضور این گونه و محدوده همجوار (بدون حضور این گونه) وجود دارد به طوری که پراکنش آن به میزان قابل توجهی وابسته به این سه عامل، به خصوص شوری خاک است. تجزیه آماری و مقایسه میانگین داده ها عوامل زمین شناختی با آزمون t-test نشان داد که در دو محدوده قرق و تحت چرای دام اختلاف معنی داری در عوامل زمین شناختی سطح خاک وجود نداشت. نتایج کلی نشان داد، در مرتع اینچه شوره زار گونه مذکور به طور معمول در مکان هایی که از رطوبت بیش تر و شوری کم تری برخوردار است، پراکنش دارد.

مطالعه های بوم شناسی فردی که به مطالعه ارتباط یک گونه با محیط اطراف مربوط می شود، اطلاعات پایه ای برای مدیریت اکوسیستم های مرتعی ارایه می کند. هدف از این تحقیق مطالعه خصوصیت های بوم شناسی فردی Capparis spinosa در منطقه سیستان می باشد. پس از تعیین رویشگاه های این گونه، ویژگی های اقلیمی و ادافیکی رویشگاه های مربوطه، سیستم ریشه گیاه، مراحل فنولوژی، وزن هزار دانه و تعداد غنچه در هر پایه تعیین شد. نتایج نشان داد که رویشگاه های این گونه به طورگسسته در بخش های شرقی و غربی منطقه قرار دارند. خاک رویشگاه های این گونه اغلب دارای بافت شنی لومی و لوم رسی شنی، اسیدیته 8 تا 8.6 و شوری خاک 1.3 تا 58.7 دسی زیمنس بر متر بود. متوسط پوشش تاجی گیاه 9 تا 17.5 درصد در رویشگاه های مربوطه بدست آمد و ریشه دوانی این گونه حداکثر تا عمق دو متر مشاهده گردید. همچنین مطالعه مراحل فنولوژیک گونه نشان داد که رشد رویشی آن از اوایل اسفند آغاز و در اوایل تیر گیاهان به گلدهی کامل می رسند. بذردهی آن از اواسط تیر آغاز و تا اواسط مرداد ادامه می یابد. تعداد غنچه در هر پایه حدود 30 عدد و وزن هزار دانه 4.2 گرم می باشد. با توجه به مقاومت زیاد این گونه در برابر شرایط نامساعد طبیعی منطقه مانند گرمای شدید، رطوبت کم و طوفان شن، می تواند در برنامه های اصلاحی و احیای مراتع دشت سیستان استفاده شود.