پژوهش های تاریخی
سال:1389 | دوره:46 (دوره جدید) | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:7

مقاله حاضر، به چند نکته مهم در زمینه تشکیل حکومت صفوی می پردازد. ابتدا علل ورود اسماعیل میرزای صفوی به گیلان و انتخاب این منطقه به عنوان پناهگاهی برای رهایی از دست آق قوینلوها بررسی می شود. سپس به سیاست حاکم محلی گیلان؛ یعنی میرزا علی کیا در حمایت از اسماعیل میرزا و همراهانش پرداخته می شود. سرانجام، علل قیام و خروج اسماعیل میرزا از گیلان بررسی و تحلیل می گردد. در این پژوهش با استناد به منابع عصر صفوی به نکات مذکور پرداخته و سعی شده است به وسیله تطبیق داده ها با نوشته های کتب مطالعاتی جدید، نقش گیلان در شکل گیری حکومت صفوی برای صفویه شناسان روشن گردد.

به رغم تحریم نقاشی در میان مسلمانان- دست کم اهل سنت- این هنر هیچ گاه در جهان اسلام فرو نمرد. نگاره های قصور، صفحات نخستین کتب عربی و تصاویر حک شده بر سکه های اسلامی، از جمله مظاهر تداوم نقاشی در قرون اولیه اسلامی به شمار می رود. رواج عمومی تر سکه در میان مردم تاثیری بسزا در تداول نقاشی اسلامی به جا گذاشت. سکه های اسلامی مصور به دست آمده، مانند سکه های المقتدر بالله عباسی (حک 320-295 ه) از نشانه های آغاز این جریان است که سرانجام در مکتب نقاشی بغداد به ثمر نشست.

این پژوهش در پی یافته هایی برای این پرسش هاست که اولا شورش محمدخان بلوچ، از نخبگان سیاسی و نظامی دوران پایانی صفویه، که از حمایت قومی بلوچ ها و مساعدت سنی مذهبان جنوب ایران برخوردار شد، از چه عواملی نشات می گرفت و اهداف آن چه بود؟ ثانیا این شورش چه سرنوشتی پیدا کرد و چرا؟ و ثالثا پیامدهای آن چه بود؟این شورش که از سنخ کشمکشهای نخبگان سیاسی و مذهبی بر سر قدرت سیاسی و هویت طلبی مذهبی تسنن گرایانه بود، در فاصله سالهای 1042 ه. ق. تا 1146 ه. ق. در دوره بعد از سقوط اصفهان به دست افاغنه و در زمان کوششهای نادر (طهماسب قلی) برای اخراج افغانان، به وقوع پیوست. محمدخان بلوچ ابتدا به افغانان پیوست و از جانب آنان به سفارت عثمانی گسیل شد. پس بعد از بازگشت به ایران و سقوط افغان ها، از فرماندهان سپاه نادر (طهماسب قلی)، و اندکی بعد از جانب وی حکومت کهگیلویه و بهبهان یافت. شکست اولیه نادر در جنگ با عثمانی؛ و نارضایتی عمومی از فشار محصلان مالیاتی نادر؛ و همراهی مردم سنی مذهب جنوب ایران؛ و بویژه برخورداری از پشتوانه قومیتی بلوچ ها، زمینه را برای شورش قدرت طلبانه محمدخان بلوچ فراهم ساخت. نکته این است که دامنه این شورش ایالتهای کهگیلویه، فارس و مناطق بلوچ نشین را در بر گرفت و مشکلات مذهبی در مناطق سنی نشین، و پیامدهای قومیتی در بخش های بلوچ نشین را به دنبال داشت. این مقاله، شورش محمدخان بلوچ را در آستانه تغییر سلسله از صفویه به افشاریه، از بعد عوامل موثر در پیدایش این شورش و پیامدهای آن برای تحولات مذهبی و سیاسی دوران پایانی صفویه، تجزیه و تحلیل می کند.

با روی کارآمدن ایلخانان در ایران، ایرانیان و دستگاه دیوانسالاری آنان دست اندرکار بازسازی سنت ها و روشهای گذشته شدند. سکه های دوره ایلخانی نشان دهنده تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی است که با بررسی آنها می توان به برخی از تحولات آن دوره پی برد.این سکه ها، از سوی ایلخانانی چون غازان خان، اولجایتو و ابوسعید در میانه سالهای 1296 /696 و 1336 /737 ضرب شده اند. برخی از آنها، شاهکارهایی از خطوط منقور هستند که پیام سکه ای اسلامی دارند. مغولان دارای تسامح و تساهل مذهبی بودند و این امر در مورد سکه های آنان نیز آشکار است. اولین حاکمان مغول با اینکه دارای مذهب دیگری بودند، اما نقوش اسلامی در سکه های آنان وجود دارد. برای مثال، هولاکو مذهب بودایی داشت و همسرانش مسیحی بودند، اما در سکه هایش شعارهای اسلامی وجود دارد. از زمان تشکیل حکومت ایلخانان، با اینکه برخی از آنان اسلام آوردند و پیام های اسلامی در سکه ها وارد شد، اما نام و القاب ایغوری نیز بر سکه ها نقر می شد. از زمان سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) به خاطر تغییر مذهب وی از تسنن به تشیع، سکه ها دارای عبارات شیعی بخصوص علی ولی الله و نام دوازده امام شد. این عبارات، از سال 710 هجری در سکه ها رسمیت یافت و در نهایت، در دوره همین ایلخان نامهای خلفای راشدین برای اولین بار در سکه های مغولان نمایان شد. اطلاعات استخراج شده از روی سکه ها، نشان می دهد در ابتدا ایلخانان تعصبی نداشتند و برخی علامتهای مربوط به مسیحیان، یهودیان و اویغورها در سکه های آنان وجود داشت. همچنین از خطوط فارسی، عربی و اویغوری استفاده می کردند، اما در اواخر حکومت ایلخانان گرایشهای سیاسی و مذهبی باعث ظهور و حذف برخی از شعارهای مذهبی گردید.

نوین گرایی آموزشی از جنبه های کوشش ایرانیان برای رسیدن به وحدت ملّی شمرده می شود. این تکاپوها که اندکی پیش از مشروطه آغاز شد، برای شالوده ریزی جامعه ای مبتنی بر «هویت ایرانی» بود و آشنایی با تاریخ ایران را زمینه ساز رسیدن به وحدت ملّی قلمداد می کرد.هدف این نوشتار، بازشناسی مفهوم هویت ایرانی در شماری از کتابهای درسی تاریخ بوده است. این آثار از آغاز تا پایان دوره رضاشاه بررسی شده اند. پژوهشگر همچنین کوشیده است تا با مطالعه روندی  (trend study)چگونگی تکوین کتاب های درسی تاریخ و بازتاب مفهوم هویت ایرانی در آن ها را توصیف تاریخی نماید. این بررسی نشان داد که درس تاریخ سهم والایی را در تعلیم مفهوم هویت ایرانی به دانش آموختگان داشته است.

مساله جانشینی و ولیعهدی شاهان قاجار، یکی از مشکلات اساسی در ساختار سیاسی آن دولت به شمار می رفت که در مقاطعی دولت و کشور را با بحران و جنگ داخلی مواجه ساخت. قاجارها بر اساس وصیت آقامحمدخان و نیز سنن ایلی، قاعده ای برای ولیعهدی و جانشینی ترتیب دادند که هیچ گاه به عنوان یک قانون مورد پذیرش عمومی در بخش هایی از ساختار سیاسی و اداری دولت و طیفی از طبقات ممتاز در این ساختار قرار نگرفت. این قاعده که در اصل در راستای تداوم و تثبیت سلطنت در طایفه قوانلو به عنوان طایفه موسس دولت طراحی شده بود، اختلاف و ستیز بین شاهزادگان، گروه بندی در میان درباریان، دیوانسالاران، نظامیان و دخالت آشکار روس و انگلیس به عنوان عوامل موثر در این مساله را به دنبال آورد و در مقاطعی با تردید در شیوه انتخاب ولیعهد و جانشین، باعث تشدید بحران و نیز جنگ داخلی گردید. علاوه بر این، با پایه ریزی الگوی مداخله خارجی در این مساله، موقعیت دولت قاجار در داخل و نیز سیاست خارجی آن تضعیف گردید.

به هنگام فروپاشی نظام سیاسی- اجتماعی صفویان، خاندانهای متعددی از ایرانیان به هند گریختند. بسیاری از آنان وارد امور مربوط به کمپانی هند شرقی انگلیس شدند و برخی مستقیما در مصدر امور مربوط به حکومتهای وابسته به انگلستان در هند قرار گرفتند و خدمات آنان به عنوان نیروی غیر انگلیسی و غیر بومی و عمدتا به عنوان نیروی مسلمان بسیار موثر واقع گردید. میر عبداللطیف شوشتری، نوه سید نعمت الله جزایری، روحانی برجسته عصر صفوی، از خاندان سادات نوری شوشتر-  که بیش از بیست سال در ایران به آموختن علوم دینی همت گماشته بود- در دوران پر از آشوب و هرج و مرج ایران بعد از صفویه، ناگهان سر از هند در آورد. اگرچه او قریب شش سال در شهرهای بوشهر، بصره و بغداد امور تجاری برادرش را به عهده داشت، اما در هند مدتی بی آنکه ذکر کند، به تجارت پرداخت. سپس مشاوره و گاهی خدمت انگلیسی ها را عهده دار بود. او از همکاری تنی چند از برادران، پسر عموها و سایر ایرانیان با انگلیسی ها یاد کرده و حتی از برخی ایرانیان که علیه انگلستان با تیپوسلطان همراهی کردند، سخن به میان می آورد. این همکاری و تعامل از اولین برخوردهای ایرانیان با انگلیسی ها در دوران سالهای آغازین استعمار بوده است. دکتر حایری آنان را نسبت به اهداف استعماری انگلستان ناآگاه دانسته، تنها آشنایی آنان به جنبه های کارشناسی را بیان می کند. این پژوهش بنا دارد از آگاهی آنان، بویژه میر عبداللطیف، نسبت به مسایل استعمار پاسخ دیگرگونه ای ارایه نماید.