پژوهش های تاریخی
سال:1394 | دوره:51 (دوره جدید) | شماره:2 (پیاپی 26) |تعداد مقالات:7

در دوره هخامنشیان، ساتراپی عیلام و به ویژه پایتخت آن شوش، از جایگاه ممتازی برخوردار بود و در متون کهن بیش از تخت جمشید به شوش به عنوان تختگاه پارسیان اشاره شده است. به علاوه، شوش یکی از چهار پایتخت مهم پارسی ها بود که به موازات تخت جمشید، بناهای مهمی از جمله آپادانا در آنجا ساخته شد. در این مقاله کوشش شده است تا با استناد به کتیبه های دوران هخامنشی، به ویژه کتیبه های شوش، الواح باروی تخت جمشید به زبان عیلامی، کتب عهد عتیق و نوشته های مورخان یونانی و حجاری ها و نقوش برجسته به جای مانده از این دوره، جایگاه و اهمیت شوش در مقایسه با تخت جمشید در دوره هخامنشی بررسی شود. برای این منظور، در ابتدا به آغاز فعالیت های عمرانی در شوش اشاره خواهیم کرد، سپس به جایگاه شوش در مقایسه با پارس و تخت جمشید در متون عبری و آثار مورخان یونانی خواهیم پرداخت.

خوابنامه ها، یکی از انواع متون ادبی هستند که گاه در قالب تعبیر خواب و زمانی به صورت شرح یک خواب نگاشته شده اند. یکی از دوره های تاریخی در خورتوجه از بعد خوابنامه نویسی، عصر قاجاریه است. خوابنامه های عصر قاجار، مضامین انتقادی، سیاسی و اجتماعی را در خود جای داده اند. در میان این خوابنامه ها می توان به آثاری چون خلسه اعتماد السطنه، رویای صادقه سید جمال الدین واعظ اصفهانی، رویای صادقه محمد حسن تاجر کاشانی و خواب شگفت از ملافتحعلی اصفهانی اشاره کرد. مقاله حاضر که بر مبنای پژوهش های تاریخی ساماندهی شده و به شیوه توصیفی-تحلیلی به پرسش های پژوهش که دلایل رویکرد نویسندگان به قالب خوابنامه نویسی و وجوه اشتراک و تمایز خوابنامه هاست، پاسخ دهد. دستاورد های این بررسی نشان می دهد که به رغم وجود برخی تفاوت ها و اختلاف نظر های جزئی نویسندگان خوابنامه ها، صبغه انتقادی داشته و ضمن به چالش کشیدن نظم سیاسی- اجتماعی عصر خویش، مروج افکار نوگرایانه بوده اند. این نویسندگان برای مصونیت از فضای استبدادی، نظرهای انتقادی خویش را در قالب خواب مطرح نموده اند.

سقوط اصفهان در سال 1135 ﻫ. ق /1722م زمینه ساز پایان عمر سیاسی صفویان شد. در این شرایط، افراد مختلفی تلاش کردند با فراهم نمودن زمینه های اجتماعی لازم، قدرت را به دست گیرند. این عده تلاش می کردند ضمن بهره‎برداری از مشروعیت صفویه برای خود، مقبولیت صفویان را در جامعه از بین ببرند. در این میان، نادر با تلاش های نظامی و سیاسی خویش، موفقیت بیشتری برای آماده سازی زمینه های اجتماعی مشروعیت یابی خود به دست آورد. تلاش های نادر در این راستا، جریان به هم پیوسته ای بود که مهمترین تغییر اجتماعی نیمه اول قرن دوازدهم هجری، یعنی حذف صفویان را در پی داشت. بی گمان بستر اجتماعی این تغییر، فعالیت های نادر در جامعه ای بود که رنج شدیدی را در روزهای پایانی دولت صفویه و در سال های پس از سقوط اصفهان متحمل شده بود.این پژوهش از نوع مطالعات تاریخ اجتماعی و تلاشی در راستای تبیین تلاش های نادر برای تدارک زمینه های اجتماعی و جریان شناسی مشروعیت یابی او برای پادشاهی اوست که به روش توصیفی- تحلیلی به این موضوع می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد هر چند نادر توانست با استفاده از موفقیت های نظامی و تشکیل شورای دشت مغان و بهره بردن از عناصر اجتماعی همراه با خود در جامعه و حاکم کردن جریان های متعدد بر این شورا، قدرت را به دست آورد، اما نتوانست حکومتی پایدار تشکیل دهد، لذا اقدامات او در حد یک تغییر اجتماعی بود و تحولی در جامعه ایران، به ویژه در موضوع مبانی مشروعیت حکومت ها ایجاد نکرد.

شیخ الاسلام یکی از مقام های مهم دینی در عصر صفوی است که به منظور رسمیت و گسترش فقه و عقاید شیعه دوازده امامی در دربار و مراکز ایالت ها وجود داشت. ظاهرا نحوه انتصاب افراد به این مقام در ایالت کرمان از سوی شاه و صدر به صورت موروثی بود که علاوه بر احراز شایستگی های علمی و مقبولیت های عمومی از پدر به پسر به ارث می رسید. شیخ الاسلام ها در حل و عقد و نظم امور و در عزل و نصب های سیاسی و امور حکومتی و نظامی و تشکیلات دینی و حقوقی و قضایی و عقود و وقفنامه ها و انجام فعالیت های اقتصادی و عمرانی و رفاهی و رفع بحران های اجتماعی ایالت کرمان و حتی تشکیلات دینی دربار نظارت و دخالت داشتند. نیز برخی از شیخ الاسلام ها با تصاحب اراضی مزروعی گسترده در برخی از نواحی، نقش موثری در تعیین نرخ برخی از محصولات کشاورزی داشتند و از پرداخت مالیات به دولت مرکزی خودداری می کردند. شیخ الاسلام ها به عنوان نمایندگان دولت صفوی، تنها به حفظ موقعیت شان در جامعه کرمان بسنده نمی کردند، بلکه به منظور ارتقای جایگاهشان در دربار، به دسیسه و توطئه چینی علیه دیگر مقامات دینی و دولتی دربار می پرداختند و اسباب اغتشاش و نابسامانی را در پایتخت صفوی نیز فراهم می کردند.این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای درصدد است تا کارکردهای سیاسی و اجتماعی شیخ الاسلام های کرمان در دوره متاخر صفوی را بررسی و واکاوی نماید.

رسول خدا (ص) در مدینه در زمینه های اقتصادی- دینی، سیاست های کلانی در جهت اعتلای تجارت اسلامی، توسعه اقتصادی و همچنین، بازسازی بازار اتخاذ کرد. با اقدامات اصلاحی و بنیادی، امور تجاری- بازرگانی در درازمدت از انحصار یهودیان خارج شد و با تشویق مسلمانان به تجارت داخلی و خارجی، دریافت مالیات از بازار مسلمانان ممنوع شد. همچنین تجار به منزله مجاهدان راه خدا تلقی شدند و تجارت داخلی و خارجی بر پایه قوانین اسلام نیز در بین قبایل و کشورهای همجوار گسترش یافت. همچنین، با تداوم این سیاست ها و اهتمام ویژه پیامبر (ص) در تدوین برنامه ای منطقی و عملی، احتکار، رباخواری و خرید و فروش برخی کالاها (شراب) نهی شد و غش در معاملات حرام اعلام گردید که مجموعه این عوامل باعث شد نظم و انضباط خاصی بر بازار مسلمانان حاکم شود. این مطالب، انگیزه ای برای بررسی سیاست های اقتصادی و تجاری رسول اله (ص) در مدینه در این مقاله شد.

روند تاسیس مدارس به شیوه نوین در اواخر دوره قاجار شتاب فزاینده ای به خود گرفت. این مدارس توسط تجار، شخصیت- های سیاسی و فرهنگی تاسیس و اداره می شد. دردوره پهلوی اول تلاش گسترده ای برای دگرگون ساختن نهادهای فرهنگی کشور انجام شد. دگرگونی فرهنگی با رشد سریع نهادهای جدید و با هدف از هم پاشیدن نهادهای سنتی به وسیله دولت مواجه شد. از میان نهادهای فرهنگی بسیاری که در این دوره تاسیس شد، مدارس ایرانیان خارج از کشور بود. یکی از مهمترین آنها مدارس ایرانیان بین النهرین (عراق) بود. این مقاله درصدد است با تکیه بر اسناد و با روش توصیفی- تحلیلی به پرسش های زیر پاسخ دهد: 1 - دلایل و عوامل تاسیس مدارس ایرانیان مقیم عراق چه بوده است؟ و چه تاثیری در ترویج زبان و ادبیات فارسی داشته اند؟ فرضیه پژوهش بر آن است که وجود مدارس ایرانی در عراق می توانست در ترویج زبان و ادبیات فارسی نقش موثری داشته باشد.

نوشتار حاضر به بررسی نظام مالیاتی دوران ساسانی و یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ اجتماعی و اقتصادی تاریخ ایران می پردازد. در نظام مالیاتی ساسانی، مالیات بر زمین و مالیات سرانه مهمترین منبع درآمدی پادشاهی را تشکیل می داد. نوسان در درآمدهای مالیاتی، نبود نظام منظم و ثابت، دشواری در مدیریت بودجه و اندوخته مالی و ستم نسبت به کشاورزان، کواد را برانگیخت تا سیاست تغییر شیوه پرداخت مالیات را اجرا نماید. این خسرو بود که این سیاست را به کار گرفت و شیوه دریافت مالیات را از مقاسمه به پیمایش تغییر داد. تغییر در شیوه پرداخت، پیوند تنگاتنگی با احیای کشاورزی، اصلاح شبکه آبیاری و وضعیت زمین های پادشاهی داشت و نسبت به شیوه کهن مزایای قابل توجهی را برای دستگاه شاهی به همراه داشت. این نوشتار بر آن است تا به تحلیل این مساله بپردازد که نظام مالیاتی پادشاهی ساسانی پیش از خسرو، از چه شیوه پرداختی بهره می برد و شیوه جدید چه مزایایی برای کشاورزان و پادشاهی داشت.