متن شناسی ادب فارسی (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان)
سال:1388 | دوره:45 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

مشروطه و ادبیات آن، تحولی در ادبیات فارسی پدید آورد که از لحاظ مخاطب، کارکرد، تنوع و زبان، تفاوت چشمگیری با ادوار گذشته ادبیات ایران دارد. در خلال تحولی عظیم، نثر به سلطه  طولانی شعر پایان بخشید، اما مهمترین تحول را می توان در زبان و عناصر آن مشاهده کرد. زبان، نقاب فرهیختگی و ادبیات را کنار می زند و همراه با جریان زمان و مکان آزادانه نفس می کشد. یکی از مهمترین تحولات زبانی و ادبی ایـن دوره، گرایش به طنز پردازی است. در این مقاله، سعی شده است با توجه به ادبیات جامعه گرای مشروطه، نخست مفهوم طنز و عناصر اصلی آن و سپس تئوری و کارکرد های طنز از دیدگاه اجتماعی بررسی گردد. حاصل این پژوهش ارایه تئوری نوینی به نام «طنز و گسل اجتماعی» است. این تئوری، طنز را حاصل شکاف اجتماعی بین گروه ها و طبقات اجتماعی یک جامعه با هم و یا در سطح جهانی، شکاف فکری جوامع با یکدیگر می داند و به بررسی جوانب مختلف آن می پردازد.

این مقاله به مطالعه تطبیقی «ققنوس» و «آلباتروس» دو شعر از نیما و بودلر می پردازد. ابتدا سعی شده است به سمبولیسم این دو شاعر اشاره شود و بعد به تحلیل تطبیقی دو شعر مذکور از ابعاد مضمونی و ساختاری پرداخته می شود و بالاخره با بیان شباهت ها و تفاوت های موجود در دو شعر تاثیرپذیری نیما از بودلر نشان داده می شود.

عشق از موضوع های اساسی عرفان اسلامی و رکن رکین منظومه فکری عین القضاه است، از همین رو صوفیه از وی با تعابیری از قبیل: شیخ العاشقین، سلطان العشّاق و ... یاد کرده اند.قاضی همدان عشق را مذهب مشترک بین خدا و انسان و طرفه عالمی می داند که در آن دشمنی ها به دوستی ها بدل می شود، اما هرکس طاقت آن را ندارد. همچنین وی عشق را کامل ترین پیری می داند که در راه رسیدن به حق، تعالی، عاشقان راستین را راهبری می نماید. طبق دیدگاه وی، عشق که جز به راز، نمی توان از آن سخن گفت، برسه نوع است: عشق کبیر ( محبت خدا نسبت به بندگان)، عشق صغیر ( عشق بندگان نسبت به حق، تعالی،) و عشق میانه ( محبت خدا به خود ). عشق مجازی نیز در نظام فکری او،همچون بسیاری دیگر از عرفا، اهمیت خاصی دارد. در سخنان قاضی، بیشتر، مرحله دوم عشق ( استغراق کامل عاشق در معشوق) و نیز مرحله سوم ( کمال عشق عاشق و شدت احتیاج معشوق نسبت به این عشق) جریان دارند و به مرحله ابتدایی عشق و عرفان، چندان بهایی داده نمی شود.  در این مقاله سعی بر آن بوده است که پس از ذکر مقدماتی در موضوع عشق، بحث های گوناگون قاضی (رابطه عشق، عاشق و معشوق، انواع عشق، عالم وصال و فراق، چیرگی سلطان عشق بر عقال عقل، اوصاف عشق، پیر عشق و غیرت عشق، معشوق و عاشق)، همراه پاره ای از اندیشه های استاد وی، احمد غزالی، طرح و بررسی گردد.

پژوهش های کهن درباره موسیقی، آن را متعلق به طبیعت و عناصر دانسته اند و این علم را منشعب از اصوات طبیعت بخصوص آوای پرندگان خوش آهنگ فرض کرده اند.با جستجو در روایات کهن اساطیری، همچنین متون ادبی می توان رابطه پرندگان خوش نوا را با موسیقی بررسی کرد، پرندگانی چون  قو، قمری و...،پرندگان اسطوره ای چون ققنوس، سیمرغ، سانگ سانگ و... و پرندگانی مقدس، مانند کرشیپ ته.

لیلی و مجنون نظامی (تالیف 584ق) از جمله شاهکارهای منظومه پردازی عاشقانه در اب فارسی است که 86 تن از نظریه پردازان به استقبال آن رفته اند. ما در این مقاله، از میان این نظریه ها سه روایت امیرخسرو دهلوی (تالیف 698ق) عبدالرحمن جامی (تایف 889ق) و مکتبی شیرازی (تالیف 895ق) را که نزدیکترین روایت ها به نظامی است، برگزیده، ضمن گزارش داستان هریک، شباهت ها، و تفاوت های داستانی آن ها را به کمک 29 نقش مایه داستانی، در جدولی به اجمال و سپس به همراه مقایسه و تحلیل و به تفصیل با روایت نظامی نشان می دهیم. هدف این مقاله، بررسی عناصر روایت در چهار روابت لیلی و مجنون است.این بررسی ها نشان می دهد که مقلدان پس از نظامی، چندان به اصل روایت پایبند نبوده و ضمن نشان دادن هنر زبانی خود، در اصل داستان نیز تغیراتی داده اند. این تغیرات در روایت جامی و سپس امیر خسرو بیشتر است. مکتبی شیرازی ضمن حفظ تمامی کنش های داستان های نظامی چند صحنه تازه نیز به داستان افزوده است.

خواجه حافظ چنان که از اشعارش پیداست به حسین بن منصور حلاج، عارف بلند آوازه قرن سوم دلبستگی وافر، و با سرگذشت تحسین برانگیزش آشنایی کامل داشته است. همین علاقه وافر سبب شده که خواجه، اگر نه همه آثار، دست کم بعضی از آنها، از جمله «طواسین» و «دیوان» اش را مطالعه کند و در نتیجه، تحت تاثیر اندیشه های بلند عرفانی او قرار گیرد.از آنجا که درباره تاثیرپذیری های حافظ از «طواسین» و «دیوان» حلاج تاکنون تحقیقی صورت نگرفته و یا نگارنده از آن بی خبر است، در این مقاله کوشش شده است که نخست این دو اثر حلاج به اجمال معرفی شود، و سپس تعریفی از شطح که پایه سخنان حلاج در این دو کتاب بر آن است ارایه شود و آنگاه هر یک از وجوه تاثیرپذیری های حافظ از حلاج به طور تطبیقی بیان گردد، بدان امید که طرح این موضوع خود انگیزه ای باشد بر این که اهل قلم، در این زمینه دست به تحقیقات بیشتری بزنند.البته، در دیوان حافظ ابیات دیگری نیز در ارتباط با «دایره» و «نقطه» هست که نشانی از تاثیرپذیری از «طواسین» و «دیوان» حلاج در آنها به چشم نمی خورد، بلکه خواجه در سرودن آنها به شکل هندسی و مفاهیم متداولشان نظر داشته است، با این حال، ما برای فزونی فایده این گفتار، نظری اجمالی به این قبیل موارد نیز خواهیم داشت.

تاریخ بیهقی شاهکار نثر قرن پنجم هجری و سرمشق تاریخ نویسی اخلاف او و نمونه نثر استادانه و گنجینه ای از شواهد ادبی و قراین اوضاع اجتماعی و سیاسی آن دوران است. بیهقی بر لغت و ادب عرب احاطه داشته که شرط لازم منصب دبیری در آن زمان بوده است. با توجه به اینکه نثر تاریخ بیهقی بینابین است و با نثر دوره اول متفاوت است، در میان شواهد آن، اشعار عربی زیاد نیست. در این اشعار، بیهقی نام شاعر را نیز در کنار اثرش ذکر می کند. بعضی از اشعار به واقعه ای تاریخی مربوط می شود که بیهقی آن را برای تایید مدعا می آورد و ربطی به اصل تاریخ ندارد و شماری از آنها برای پند و اندرز ذکر شده است، اما سرایندگان اشعار از دوره های مختلف ادبیات عرب «جاهلی، مخضرم، صدر اسلام، اموی و عباسی»، همچون متنبی و ابوالعتاهیه و غیره انتخاب شده اند. بعضی از این سرایندگان ناشناخته مانده اند، چنانکه بیتی منسوب به حضرت علی (ع) است که به آن اشاره نشده است. نیز نسبت بعضی از اشعار به سراینده نادرست می نماید و سهوهایی نیز در نگارش آنها دیده می شود. به نظر می رسد بعضی از ابیات را خود بیهقی تغییر داده باشد که این امر در مقالات مربوط به متن، یادآوری نشده است، بنابراین، در این مقاله سعی بر این است که تحلیل و نقدی صوری و محتوایی از ابیات عربی و نکات ناب دستوری و بلاغی و مضامین مشترک با فارسی در آنها ارایه شود.

تعزیه به عنوان مهمترین شیوه نمایش مذهبی و آیینی در ایران، از قابلیت های بسیاری برخوردار است، که می تواند در اشکال گوناگون تصویر پردازی نوین امروز مورد استفاده قرار گیرد. در این میان، شاید تنها عنصر بسیار مهمی که تاکنون به آن توجه شده، کارکرد فاصله گذاری در شیوه اجرایی آن است. اما با بررسی نسخ موجود از مجالس تعزیه، عناصر دیگری نیز قابل باز شناسی و استفاده هستند که مورد توجه و بررسی علمی قرار نگرفته اند.رابطه تعزیه و نمایش مذهبی در شکل عام آن، و همچنین مضامین اصلی مطرح شده در تعزیه ها، به شناخت هر چه بیشتر این عناصر و قابلیت های آن کمک می کند، ضمن آن که وجود موسیقی به عنوان عامل بیانی و عنصری اجرایی، زمینه ای را فراهم می آورد که در یافتن نوعی لحن در آثار تصویری،دراماتیک، (همچون موسیقی تصویری (Music Video می تواند مورد استفاده قرار گیرد.بررسی این عناصر مانند درهم ریزی زمانی، درهم ریزی مکانی، جابه جایی شخصیت ها، کارکرد موسیقی، و نیز چگونگی تاثیرگذاری بر مخاطب، نشان می دهد که تعزیه قابلیت های ویژه ای در عرصه تصویرپردازی رسانه ای دارد. این مقاله با مطرح کردن یک نمونه (مجلس درویش بیابانی و موسی (ع)) و بررسی دو نسخه از آن می کوشد این قابلیت ها را بازشناسی کرده، تواناییهای آنها را برای استفاده در تصویرپردازی نوین و امروزی تبیین نماید.