جغرافیا
سال:1390 | دوره:9 | شماره:28 |تعداد مقالات:10

ضرورت شناخت پهنه های مختلف ژئومرفولوژی در ارتباط با نظام استقرار جمعیت وفعالیت عمدتا به دلیل تاثیراتی است که این اشکال در مکانیابی و نظام استقرار و فعالیت دارد. یکی از اصول و ضرورتهای اساسی برنامه ریزی و آمایش سرزمین شناخت بستر محیطی و دخالت آن در برنامه ریزی و مدیریت سرزمین می باشد. واحدهای ژئومورفولوژی همیشه با پویایی و دینامیسم محیط طبیعی در ارتباط است. هرگونه اقدام در راستای توسعه و عمران شهرها و روستاها به نحوی با پویایی و دینامیسم مذکور و در نهایت با پدیده های ژئومورفولوژی تلاقی می نماید. ساماندهی به نظام استقرار جمعیت و فعالیت و تعیین کاربریها صنعتی توریستی کشاورزی جنگلداری شهرسازی تفرج مرتعداری و...) به خصوص در نواحی دارای پتانسیل های محیطی بویژه در سطح ملی و منطقه ای و به موازات رشد جمعیت بیش از پیش اهمیت پیداکرده است. شهرستان خلخال با قرار گرفتن در دامنه های غربی ارتفاعات تالش و توپوگرافی و ژئومرفولوژی خاص و کوهستانی بودن و وجود چشم اندازهای منحصر به فرد طبیعی و آبهای گرم و غار های متعدد و دره های عمیق قزل اوزن و شاهرود و آبشارهای متعدد و گردنه های صعب العبور قابلیت ها و محدودیتهای زیادی جهت اسکان و فعالیت ایجاد نموده است. به توجه به این قابلیت ها و محدودیتها بررسی اثرات ژئومرفولوژی در نظام توزیع و استقرار جمعیت و فعالیت در عرصه های طبیعی و با توجه به اشکال و فرایندهای ژئومرفولوژی به منظوربرنامه ریزی و توسعه ضرورت دارد که در این نوشتار با استفاده از مطالعات میدانی و نقشه های توپوگرافی وبااستفاده از نرم افزار و با رویکرد توسعه ای و از منظر ژئو مرفولوژی کاربردی توزیع و استقرار جمعیت و فعالیت مورد بررسی قرار گرفته است.

هدف این مقاله برنامه ریزی توسعه پایدار شهرهای استان آذربایجان غربی از طریق 50 شاخص (جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی- درمانی، زیربنایی، حمل و نقل و ارتباطات و کالبدی) است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است. از مدلهای کمی برنامه ریزی از جمله تصمیم گیریهای چند معیاره تاپسیس، ضریب آنتروپی، ضریب پراکندگی برای رتبه بندی شهرها استفاده شده است. بررسی ها نشان می دهد شهر ارومیه با دارا بودن 8.33 درصد از جمعیت شهری استان در سطح توسعه خیلی بالا قرار گرفته است. شهرهای میاندوآب، نقده، سلماس، پیرانشهر، سیه چشمه و سردشت با دارا بودن 9.21 درصد از جمعیت شهری استان در سطح توسعه متوسط قرار گرفته اند. گروه چهارم توسعه یعنی توسعه پایین شامل شهرهای ماکو، شاهین دژ، قره ضیاالدین، محمدیار و تکاب، بازرگان، اشنویه و آواجیق است که 2.11 از جمعیت شهری استان را شامل شده اند. اکثر شهرهای استان در سطح توسعه خیلی پایین قرار دارند به گونه ای که از 36 شهر استان 18 شهر با 7.5 درصد از جمعیت شهری استان در این سطح از توسعه قرار گرفته اند. در نتیجه در شاخص های جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی – درمانی، فرهنگی، زیربنایی و حمل و نقل و ارتباطات به ترتیب شهرهای ربط، سردشت، ارومیه، شوط، ارومیه، ارومیه و ارومیه برخوردارترین و شهرهای باروق، گردکشانه، تازه شهر، گردکشانه، سیلوانه، آواجیق و ربط به ترتیب محروم ترین شهرها می باشند. ضریب همبستگی محاسبه شده بین توسعه شاخص های تلفیقی و تعداد جمعیت 974.0 با سطح اطمینان 99 درصد است. بنابراین یافته ها بیانگر توسعه شهرهای بزرگ و عدم توسعه شهرهای کوچک است. این نتایج بیانگر آن است به لحاظ توسعه کلی الگوی فضای ناحیه ای در پهنه استان الگوی مرکز – پیرامون است. یعنی هر چقدر به طرف شهرهای بزرگ به لحاظ جمعیتی، اداری و اقتصادی نزدیک تر شویم شهرها توسعه یافته تر می شوند.

با اینکه بلایای طبیعی از جمله سیل در ایران از پیشینه طولانی برخوردار است اما، خطر سیل در مناطق روستایی در طی دهه های اخیر به طور نگران کننده ای افزایش یافته، شاید علل افزایش این خطر را بتوان ناشی از تغییر دخالت ها و فعالیت های بشری در ساختارهای اکولوژیکی محیط پیرامون، افزایش جمعیت در دشت های سیلابی، جنگل زدایی و. .. دانست. مدیریت کردن این بلایای طبیعی در هر دوره ای با توجه به سطح توسعه یافتگی جوامع، با استفاده از دانش علمی و تجربی انجام شده است. در واقع با استفاده از الگوهای مدیریت برنامه ریزی علمی به ویژه مدیریت مشارکتی توانسته است تا حدودی به تغییر رفتار مدیران و مردم روستایی نسبت به محیط پیرامون خود بپردازد و همچنین با استفاده از توانمندی ها و تجارب آنها در مدیریت سیل بهره جوید. در این میان در مورد پدیده سیل و وقوع آن در دهه های اخیر الگوی جدیدی از این نوع مدیریت تلاش کردن ضمن توجه به مدیریت سازه ای، مدیریت غیرسازه ای نیز مد نظر قرار دهد. روستاهای منطقه مورد مطالعه در حوزه گرگانرود نیز دائما تحت تاثیر سیل می باشد که از طریق پهنه بندی با مدل Hec-GeoRAS در محیط GIS سه پهنه در معرض سیل (کم، متوسط و بالا) شناسایی شد و از هر پهنه 10 روستا و از هر روستا 10 پرسشنامه و در مجموع 300 نمونه به صورت تصادفی تکمیل گردید و در بین مسوولین نیز از بین نهادهای متولی امر مدیریت سیل در استان 50 نفر به عنوان مسوولین انتخاب شدند. بنابراین مقاله حاضر در صدد مطالعه نگرش مردم روستا و مسوولین نسبت به مشارکت و میزان تاثیر و کارآیی آن در کاهش آثار سوء مخاطره ناشی از سیل می باشد. که در این جهت از سه بعد اقتصادی، اجتماعی و محیطی، مشارکت روستاییان در سه دوره قبل، حین و بعد از وقوع سیل با روش شناسی کتابخانه ای، توصیفی و تحلیلی آماری بر اساس پرسشنامه با پایایی 8142.0 مد نظر قرار گرفت و نتایج حاصل از تحقیق بیانگر تمایل مردم و مسوولین به مشارکت در مدیریت سیلاب در دوره قبل از وقوع سیل است.

ظهور منطقه قفقاز جنوبی ( همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی) نگاه بسیاری از قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای را که به دنبال یافتن عرصه ای جدید برای همکاری، رقابت و تنازع در راستای به دست آوردن سهم بیشتری از قدرت و منافع در این منطقه  بودند، به خود جلب کرد. اسراییل به عنوان یکی ازقدرت های فرامنطقه ای بنا به الزامات ژئوپلتیک و ژئواکونومیک خود و بر اساس دکترین بن گوریون و دکترین خاورمیانه جدید شیمون پرز، تمایلی جدی به حضور در این منطقه را از خود نشان داده است. کشورهای منطقه نیز به خاطر مشکلات اقتصادی، سیاسی و توسعه ای خود، بهره گیری ازتوانایی های اسراییل را در راستای منافع خود مفید قلمداد نموده اند. اما مسئله حایز اهمیت در این میان، قرار گرفتن این منطقه در محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران و تعارضات شدید هویتی- ایدئولوژیکی این کشور با اسراییل می باشد بطوری که حضور و گسترش نفوذ اسراییل در ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی- امنیتی به منزله کاهش نفوذ و تاثیرگذاری جمهوری اسلامی ایران در پیگیری منافع ملی اش در این منطقه می باشد. بر این اساس مقاله حاضر با بهره گیری از نظریه بازی ها در روابط بین الملل به بررسی تعاملات ایران و اسراییل در منطقه قفقاز می پردازد و با تجزیه و تحلیل مراتب این تعاملات روابط بین دو کشور را  به مثابه یک بازی برد و باخت تلقی می کند.

تحلیل های نخست شهری در ایران و بیشتر کشورهای دنیا اغلب منحصر به مراکز حکومتی (پایتخت ها و شهرهای بزرگ دیگر) بوده و فرایندهای تحلیل از بالا، سرنوشت برنامه ریزی از بالا (متمرکز) را درپی داردکه از مشکلات مبتلا به ایران نیز می باشد. این شیوه تحلیل نادرست است چرا که فقط بخشی از سطوح موردنیاز را مورد بررسی قرار می دهدو مطمئنا نمی تواند به کشف علت که می تواند در سطوح دیگر(میانی و پایین) شهرها باشد موفقیتی بدست آورد.بر همین اساس دراین مقاله سعی کرده ایم سطوح پایین شهری را برای اولین بار درقالب نخست شهری مورد بررسی قراردهیم. فرضیه تحقیق بر این پایه استوار است که: نظام شهری استان سیستان و بلوچستان و شهرستان زابل به سمت عدم تمرکز واز هم گسیختگی شهری می رود.با استفاده از روش تحقیق کمی و شاخصهای نخست شهری، تمرکز و عدم تمرکز اثبات گردید که در این سطوح همانند و مشابه نظام شهری ایران عدم تمرکز و از هم گسیختگی شهری وجود دارد البته با شدت بیشتر. مثلا درسرشماری سال 1385 تهران حدود 2.3 برابر دومین کلان شهر یعنی مشهد (7705036-2410800) دراستان سیستان و بلوچستان، زاهدان 2.4 برابرشهر دوم زابل (567449-136956) درناحیه زابل، شهرزابل حدود 12 برابر شهردوم ناحیه یعنی شهرزهک (136956-11401) بوده است. به نظر می رسد به کارگیری راهبردهای توسعه شهری به منظور مهار و آمایش رشد تهران و تقویت نقش و جایگاه شهر های میانی و کوچک، ایجاد قطب های توسعه در مناطق محروم برای جذب صنایع بزرگ به آنها، ارایه معافیت های مالیاتی برای صنایع ای که در سایر استان های کشور ایجاد شوند تقویت منظومه های روستایی و اقتصاد کشاورزی می تواند راهکارهای مناسب برای اصلاح نظام شهری درهمه سطوح باشد.

اگر یکی از اهداف کاربردی جغرافیا را برنامه ریزی برای مقابله با مخاطرات طبیعی و انسانی بدانیم، بی شک دسترسی به اطلاعات و داده های لازم برای ایجاد بانک های اطلاعاتی به ویژه با توجه به ماهیت پویا، بی ثبات و حساس سیستم های محیطی و انسانی از ضروریات انکارناپذیر است. با اینحال، مشکل دسترسی به داده ها و یا کمبود و فقدان آنها یکی از اساسی ترین موانع تحقیقات جغرافیایی در ایران و سایر کشورهای جهان سوم است. از سوی دیگر گسترش ارتباطات و فزونی گرفتن داده های رقومی امکان دستیابی آسان به بسیاری از داده های جغرافیایی را فراهم آورده که به عنوان منبعی ارزان و در دسترس در مواردی متعدد مورد استفاده علمی محققین و برنامه ریزان قرار گرفته است. این مقاله در پی آن است تا برای تحلیل فضایی بی توجهی به حریم عوارض طبیعی و مصنوع در شهر کرمانشاه از عکس های قابل دسترس Google Earth (GE) و بهره گیری از مدل های توصیفی (Descriptive Models) و محاسباتی (Measuring Models) برای تجزیه و تحلیل آنها در محیط GIS استفاده کند تا امکان جبران کمبود داده ها از طریق اینترنت، امکان تحلیل و ترسیم الگوهای فضایی بی توجهی و میزان صحت و دقت داده های برگرفته از GE را بسنجد. بررسی دو عارضه طبیعی (رودخانه چم بشیر یا طاق بستان) و مصنوع (شبکه خیابان های محله 22 بهمن) به عنوان دو نمونه از بی توجهی به حریم اینگونه عوارض، نشان از امکان و سهولت استفاده از چنان داده هایی در محیط GIS و یافتن راهی آسان برای دستیابی به داده ها و تجزیه و تحلیل یا مقایسه آنها در کمترین زمان ممکن دارد. این تجربه می تواند برای بررسی سایر عوارض در مناطقی دیگر هم مورد استفاده قرار گیرد.

پلایاها از عوارض شاخص مناطق بیابانی ایران می باشند. این عارضه پست ترین بخش حوضه بسته یک پهنه بیابانی را با سطوح هموار، کم شیب و پوشیده از نهشته های ریزدانه دربر دارد. به دلیل خشکی و بعد مسافت، مطالعات کمی در این ارتباط صورت گرفته، که از مهم ترین آنها می توان به کارهای کرینسلی و بروکس اشاره نمود. پلایاها در بردارنده آثار و شواهد با ارزشی از تغییرات سطح اساس (اقلیمی و تکتونیک) می باشند. برای بررسی این شواهد، پلایای حوض سلطان واقع در حوضه مسیله انتخاب شد؛ به این منظور با استفاده از داده های ماهواره ای و GIS و بر پایه اطلاعات حاصل از بررسی منابع و مشاهدات میدانی، آثار مورفولوژیکی از قبیل انحراف رودخانه ها و مخروط افکنه ها، به روش تحلیلی، تجزیه و تحلیل گردیده و بین متغیرهای موثر ارتباط برقرار گردیده است و نتایج حاصله تجزیه و تحلیل شده اند. در عین حال با استفاده از تصاویر ماهواره ایIRS  سالهای 2000، 2005 و 2007 به بررسی چگونگی جابجایی و تغییر مسیر رودخانه های منطقه پرداخته شده، سرانجام نتایج حاصله تجزیه و تحلیل شده اند. با استناد به شواهد ژئومورفولوژیکی، نتایج نشان می دهد که محدوده مورد مطالعه در کواترنر تحت تاثیر حرکات نئوتکتونیک- جابجایی گسل ها قرار گرفته، که منجر به انحراف مسیر رودخانه ها و نیز تقطیع مخروط افکنه ها و پادگانه های آبرفتی و در نتیجه تغییرات سطح اساس در این پلایا شده است.

از مسایل مهم برنامه ریزی روستایی، تشخیص و تشکیل سلسله مراتبی از سکونتگاه ها است که بتوانند ساختار موثری برای ارایه خدمات و بهره گیری بهینه از فرآورده های روستایی ارایه دهند. بنابراین، مکانیابی نقاط روستایی در سطوح منظومه، مجموعه و حوزه با توجه به موقعیت جغرافیایی، دسترسی، جمعیت و امکانات موجود، شبکه ارتباطی- زیربنایی، تقسیمات و مرکزیت سیاسی- اداری، مسایل امنیتی- استراتژیکی، همگنی های فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی و محیطی، از اولویت هایی است که باید انجام شود. در پژوهش حاضر وضع موجود دهستان صاحب از بخش زیویه شهرستان سقز به لحاظ برخورداری و نحوه توزیع خدمات و امکانات روستایی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق «مقایسه ای- تحلیلی» است که با استفاده از 49 متغیر و 8 شاخص و با بکارگیری 9 تکنیک شامل میزان سنج نهادی گاتمن، شاخص مرکزیت، مجموع حداقل فواصل، تعداد ارتباط های مستقیم، تعداد گره های ارتباطی، شاخص Z، توان جمعیتی، شاخص توسعه انسانی و تحلیل خوشه ای انجام شده است. مطابق یافته های تحقیق، روستاهای کریم آباد، چاغرلو، لگزی، قلعه کهنه، آدینان، کاکه آسیاب و درگاه سلیمان در سطح اول (توسعه یافته)، روستاهای در وزان سفلی، کسیلان، خانقاه شیخ، تیزآباد و محمودآباد در سطح دوم (نسبتا توسعه یافته)، روستاهای در وزان علیا، یازی بلاغی، علی آباد و قلعه جغه در سط سوم (کمتر توسعه یافته) و روستاهای چیچی-خوار، قشلاق رضا، اسلام آباد، دره اسماعیلیا، کمنتو و خوشه دره در سطح چهارم (محروم) قرار  دارند. با توجه به سطح بندی فضایی پیشنهادی، کل دهستان به یک مجموعه روستایی (روستاشهر صاحب) و چهار حوزه عمرانی (قلعه کهنه، اسلام آباد، کریم آباد و صاحب) تقسیم گردیده و متناسب با استانداردها و ضوابط خدمات رسانی در محیط های روستایی کشور و نحوه تجهیز مراکز روستایی (مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران) امکانات و خدمات مورد نیاز پیشنهاد شده است.

با انجام محاسبات در مورد لغزش ها مشاهده می شود که بین مساحت منطقه لغزشی و حجم لغزش ارتباط معنی داری وجود دارد. لغزش ها در انواع شرایط و محیط های اقلیمی بوقوع می پیوندند، لیکن تحت هر شرایطی روابط معنی داری بین حجم و مساحت لغزش مشاهده می شود. از این روابط در تعیین حجم لغزش ها در قسمتی از گردنه صائین در شهرستان نیر با مساحتی معادل 77.8 کیلومتر مربع استفاده شده است. در این تحقیق لغزش های یک دوره زمانی 5 ساله از سال 1380 تا 1385 مورد بررسی قرار گرفته است. حجم کل مواد لغزش یافته در این دوره زمانی معادل VLT=3.2×107m3 می باشد که از سرعت جابجایی معادل jL=7.8mmyr-1 برخوردار بوده است.دوره های مرطوب 1383 تا 1385 باعث تسریع در وقوع لغزش در این ناحیه گردیده است. در طول این دوره 3 ساله، حدود 2.1×107 متر مکعب از مواد در منطقه گردنه صائین به حرکت درآمده اند که این مقدار دارای سرعتی معادل jL=54mmyr-1 می باشد که 6 بار بزرگتر از سرعت استاندارد است. حجم مواد لغزیده شده در یک دوره معین به عنوان معیاری برای تعیین بزرگی لغزش، استفاده شده که در محاسبات بصورت لگاریتم بر مبنی 10 نشان داده می شود و حجم کل لغزش را در یک دوره معین نشان می دهد. با توجه به این نکته، روابط جدید بین مساحت AL و VL حجم نقطه شروعی برای درجه بندی بزرگی لغزشها می باشد.