جغرافیا و برنامه ریزی محیطی
سال:1389 | دوره:21 | شماره:3 (پیاپی 39) |تعداد مقالات:7

هدف این تحقیق، شناخت عوامل سینوپتیکی و دینامیکی موثر بر شکل گیری توفان گونو و آثار آن بر جنوب شرق ایران است. برای تحلیل سینوپتیکی توفان، نقشه های سینوپتیکی چند روز قبل و روز وقوع و بعد توفان از سایت www.cdc.noaa.gov - که مربوط به سازمان هواشناسی و اقیانوس شناسی کشور ایالات متحده امریکاست - تهیه شد. این تحقیق نشان داد که عمده سامانه های منجر به توفان گونو، از شرایط سینوپتیکی زیر پیروی می کنند: در تراز سطح دریا در روز ششم ژوئن واچرخند شمال اروپایی به دو بخش تقسیم شده: یکی بر روی دریای خزر که زبانه جنوبی آن بخش اعظم ایران را در برگرفته، تدوام ریزش هوای سرد را بر روی ایران انجام می دهد و دیگری در شرق دریای مدیترانه که تا سودان ادامه داشته و باعث تقویت چرخند شده است. آرایش توپوگرافی سطوح 850 هکتوپاسکال در (7 ژوئن 2007) حاکی از ادغام زبانه چرخند روی دریای عمان و دریای مدیترانه است. با ادغام این دوچرخند، زبانه واچرخند شمال افریقا کاملا به سمت غرب عقب نشینی کرده و فرارفت سرد بر روی شرق دریای سرخ انجام شده است. به این ترتیب، هم به دلیل انتقال چرخند به داخل خشکی و هم به دلیل قطع فرارفت سرد پشت چرخند، در روزهای آینده توفان تضعیف می شود. در تراز 600 هکتوپاسکال (7 ژوئن) بخش شمال چرخند از جنوب و جنوب شرقی ایران عبور کرده و موجب ریزش شدید باران در منطقه شده است، به طوری که بیشترین مقادیر آن در ایستگاه های چابهار و ایران شهر به ترتیب با مقدار 90.5 و 15.3 میلیمتر بوده است. در تراز 500 هکتوپاسکال (7 ژوئن) چرخند بوسیله دو مرکز واچرخندی، یکی بر روی هند و پاکستان و دیگری زبانه واچرخند شمال آفریقا احاطه شده و زبانه واچرخند سیبری نیز کاملا تا مرز خراسان شمالی عقب نشینی کرده است. در روز هشتم، هسته بیشینه بارش قدری به سمت تنگه هرمز کشیده شده، به طوری که بیشترین بارش در ایستگاه جاسک با مقدار 92.4 میلیمتر و کمترین آن در ایستگاه چابهار با 2.3 میلیمتر دریافت شده است.

استان اصفهان از نظر موقعیت جغرافیایی در مرکز ایران و در پهنه اقلیمی خشک تا نیمه خشک قرار دارد و از نظر آب و هوایی با توجه به روش طبقه بندی دمارتن که دما و بارش در آن مد نظر قرار گرفته است، دارای آب و هوای گرم و خشک در نیمه شمالی و شرقی و آب و هوای خشک و نیمه خشک در نواحی مرکزی و جنوبی و آب و هوای معتدل با بارش نسبتا خوب در نیمه غربی و جنوب غربی است. این امر باعث گردیده تا پدیده خشکسالی که به طور متناوب این استان را تهدید می کند، در شهرستان های مختلف استان، در بخش های گوناگون اقتصاد شهری و روستایی خسارت های را به بار آورد که به تناسب موقعیت جغرافیایی شهرستان های استان، میزان خسارت های ناشی از خشکسالی ها متفاوت است. در این میان، شهرستان نایین که در منطقه گرم و خشک شرق استان واقع شده است، آثار نا مطلوب پنهانی را بر بخش های زراعی و باغی خود دیده است، در سال های 1378 تا 1382 شدیدترین خشکسالی ها در شهرستان های استان اصفهان رخ داده که در تحقیق حاضر سعی بر آن شده است تا مقایسه ای از جهت خسارت های مالی ناشی از پدیده خشکسالی در بخش کشاورزی روستایی، بین شهرستان های استان با شهرستان نایین انجام گیرد. هدف از تحقیق حاضر، مقایسه و شناخت عوامل تاثیر گذار بر میزان خسارات خشکسالی بر محصولات زراعی و باغی شهرستان نایین با دیگر شهرستان ها ی استان بوده، همچنین دستیابی به راهکارهایی جهت کاهش آثار منفی خشکسالی ها بر نظام اقتصاد کشاورزی نواحی روستایی استان اصفهان است. روش تحقیق این پژوهش به صورت توصیفی - تحلیلی و میدانی است و آمارهای مورد نیاز ازسازمان جهاد کشاورزی استان و سالنامه های آماری و ستاد حوادث غیر مترقبه استانداری استان به منظور مقایسه سطوح زیر کشت و میزان خسارت وارد آمده دریافت گردید. سپس میزان خسارت های خشکسالی در بخش زراعی و باغی برای هر شهرستان محاسبه شد و شهرستان ها با توجه به وسعت جغرافیایی و مساحت محصولات زیر کشتشان با میزان خسارت های وارده در هر هکتار در سال های مورد نظر به روش آمار توصیفی با نرم افزارهای Excle و Spss مقایسه و ارتباط داده شد. در مرحله بعد، نسبت های حاصله به شکل نقشه با نرم افزار ARC-GIS ترسیم گردید. نتایج حاصل از تحلیل یافته های این تحقیق نشان می دهد که خسارات ناشی از خشکسالی در بخش کشاورزی شهرستان های استان بر افزایش مهاجرت های روستایی و روی آوری به شغل های دیگر (صنایع دستی، معادن و...) اثر مستقیم داشته است. این توضیح ضروری است که، نایین به رغم وسعت زیادتر نسبت به دیگر شهرستان های استان، به دلیل شرایط اقلیمی گرم و خشک حاکم و خشکسالی های هیدرولوژیک وکشاورزی متوالی، از نظر سطح زیر کشت و تولید محصولات زراعی و باغی نسبت به دیگر شهرستان های استان در سطح پایین تری قراردارد، به همین دلیل آمار خسارات اعلان شده در شهرستان های نیمه غربی استان به علت سطوح زیر کشت بیشتر و وسعت کمتر آنها، بیشتر گزارش گردیده است. نقشه ها و نمودارهای حاصل از داده ها نشان می دهد که میزان خسارات زراعی و باغی در شهرستان های استان، تابعی از اقلیم و موقع جغرافیایی شهرستان ها، وسعت سطوح زیر کشت و وسعت شهرستان هاست (شهرستان های غربی، مرکزی وجنوبی بیشترین خسارت را داشته اند).

این نوشتار به بررسی موضوع حفاظت محیط زیست و جایگاه آن در برنامه ریزی توسعه فیزیکی، به ویژه طرح های هادی روستایی می پردازد. اگر چه موضوع حفاظت محیط زیست در ابعاد کلان مورد توجه جدی برنامه ریزان و مجریان است، لکن در ابعاد خرد، به ویژه در مقیاس روستاها - که بخش عظیمی از منابع محیطی را در خود جای داده اند - کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در این راستا، مساله اصلی در این بررسی، ارزیابی میزان توجه به شاخص های حفاظت محیط زیست در طرح های هادی روستایی به عنوان اصلی ترین طرح های عمرانی اجرایی در نواحی روستایی است. روش تحقیق در این بررسی، مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی بوده، بخش اعظم کار مبتنی بر مطالعات طرح های هادی روستایی و نیز انطباق نتایج عملیاتی شدن آنها در محیط های روستایی است. جامعه نمونه در این بررسی، شامل 25 روستا در چهار استان کشور است که طرح های هادی در آنها اجرا شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که مطالعات طرح های هادی روستایی فاقد رویکرد نظام مند فضایی و آمایشی بوده، در عمل به سمت نوعی یکسان سازی فضایی، بدون توجه به تنوعات بارز طبیعی موجود در گستره سرزمین حرکت می کند. راهکارهای پیشنهادی برای ایجاد تحول در این فرآیند، تطبیق شرح خدمات مطالعات طرح های مزبور بر اساس واقعیت های محیطی و مکانی مناطق مختلف، تدوین شاخص های حفاظت محیط زیست روستایی، تعیین حساسیت های زیست - محیطی نواحی مختلف روستایی و ارایه راهکارهایی برای بهکرد وضعیت و کیفیت محیط زیست نواحی روستایی است.

دماهای حداقل در ایران، بر مبنای آمار چهل ساله 44 ایستگاه سینوپتیک، با استفاده از روش ها و تکنیک های آماری، از جمله تجزیه و تحلیل واریانس یک طرفه، آزمون مقایسه های چندگانه بونفرونی و معادله های رگرسیون چندگانه، مطالعه شد و بر مبنای تحلیل خوشه ای (CA)، سطح ایران از نظر دماهای میانگین حداقل با استفاده از قابلیت های نرم افزارهای GIS، به صورت سالانه و فصلی پهنه بندی گردید. همچنین برای میان یابی و برآورد نقطه ای تغییرات مکانی در قالب نقشه های دما و ضریب تغییرپذیری از روش کریجینگ استفاده شد. نتایج تحقیق، چهار پهنه متفاوت دمایی میانگین حداقل سالانه را برای کشور مشخص کرد که بررسی نقشه سالانه و نقشه های پهنه بندی فصلی، نقش عرض جغرافیایی را در توزیع دماها، بخصوص در نوار ساحلی جنوب بخوبی نشان می دهد، اما در سایر نقاط، بویژه منطقه شمال غرب و زاگرس، نقش ارتفاع بارزتر است. آزمون های آماری از جمله تجزیه و تحلیل واریانس یکطرفه و آزمون مقایسه های چندگانه بونفرونی، درستی پهنه بندی ها را تایید می نمایند. از سوی دیگر، مقادیر انحراف معیار و تغییر پذیری دماهای صبحگاهی در مناطق مرتفع بیشتر از مناطق پست است. مقایسه ضرایب β استاندارد، مدلهای رگرسیون چندگانه و نیز ضرایب همبستگی نشان می دهد که در تمام فصول و همین طور در طول سال، نقش ارتفاع در کنترل دماهای صبحگاهی، بیشتر از عرض جغرافیایی است. همچنین، بررسی ضرایب تعیین (r2) معلوم می دارد که نقش تلفیقی این دو عامل، ضمن آنکه در کل بسیار چشم گیر است، در توجیه تغییرات دماهای صبحگاهی زمستانه، بیشتر از دماهای تابستانه است. به عبارت دیگر، عوامل محلی (عرض جغرافیایی و ارتفاع) در کنترل دماهای حداقل دوره سرد سال نقش بیشتری دارند. در سطح کشور بین مقادیر ارتفاع و عرض جغرافیایی از یک سو و دماهای میانگین حداقل و حداقل مطلق سالیانه و فصلی از سوی دیگر، روابط معنی دار و معکوس در سطح 0.01 مشاهده می شود. ضرایب رگرسیونی نشان می دهد که مقدار گرادیان دماهای میانگین حداقل سالانه در کشور، 5.9 درجه سانتیگراد کاهش در هر کیلومتر و بیشترین گرادیان فصلی مربوط به فصل پاییز به میزان 6.7 درجه سانتیگراد کاهش در هر کیلومتر بوده است.

شهر و اقلیم، دو سیستم انسان ساخت و طبیعی هستند که تاثیرگذاری تنگاتنگی بر یکدیگر دارند. اقلیم، تا آنجا که با آسایش انسان رابطه برقرار می کند، نتیجه عواملی، چون: تابش آفتاب، دما و رطوبت هوا، وزش باد و میزان بارندگی است. اقلیم هر مکان جغرافیایی، شرایط مناسب ویژه ای دارد که در عین حال، محدودیت هایی را نیز در زمینه طراحی شهری به همراه دارد. در طراحی فضاهای مختلف شهر؛ نظیر: ساختمان ها، فضاهای سبز، معابر و غیره، علاوه بر توجه به کیفیت های عملکردی، بصری و زیباشناختی، عنایت به نوع اقلیم شهر و رعایت ضوابط طراحی اقلیمی ضروری است؛ و بی توجهی به این مساله، مشکلات خاصی را در شهر اصفهان و فعالیت های شهری آن ایجاد کرده است؛ مواردی نظیر: جلوگیری از جریان هوای مطبوع در فضاهای شهری و ساختمان ها و آب گرفتگی معابر و غیره. پژوهش حاضر از نوع تحلیلی است که در آن، نوع اقلیم شهر اصفهان و نیز وضعیت عناصر اقلیمی باد و بارش با تاکید بر ملاحظات طراحی شهری مورد بررسی و تحلیل شده است. برای تحلیل عناصر اقلیمی از داده های سال های 1350 تا 1383 ایستگاه سینوپتیک اصفهان استفاده شده است.

در این  پژوهش، از شبکه های عصبی مصنوعی (Artificial Neural Networks) به عنوان ابزاری توانمند در مدل سازی فرآیندهای غیرخطی و نامعین، به منظور پیش بینی سیکل خشکسالی در 20 ایستگاه سینوپتیک، کلیماتولوژی و هیدرومتری استان اصفهان که حداقل 20 سال آمار روزانه داشتند، استفاده شد. از نرم افزار MATLAB-7 و در شاخه Neural Network، برای پیش بینی و تجزیه و تحلیل عناصر اقلیمی کمک گرفته شد. ورودی مدل های ANN، داده های میانگین ماهانه بارش، دبی حداقل و دمای بیشینه است که این داده ها، بازه زمانی سال های 1360 تا 1383 را در بر می گیرند. اطلاعات 20 ساله برای آموزش مدل ها و 4 سال باقی مانده برای آزمایش آن ها به کار رفته است. شبکه مورد استفاده از نوع پرسپترون چندلایه (Multi-layer Perceptron) با الگوریتم پس انتشارِ خطا ( Back Propagation) و تکنیک یادگیری مارکوارت - لونبرگ (Train LM: Levenberg-Marquardt) است. ساختارهای گوناگونی از شبکه عصبی با تغییر در لایه های ورودی (6 مدل)، تعداد گره ها در لایه های پنهان و خروجی (2 الی20 گره) ایجاد گردید. نتایج حاصل از تحقیق حاضر، نشان می دهد که در  میان الگوهای مورد بررسی، دمای بیشینه، دبی و بارش، نقش مثبتی در پیش بینی خشکسالی های استان اصفهان داشته، با کاربرد شبکه عصبی مصنوعی می توان با دقت بالای 95 درصد، سیکل خشکسالی استان را پیش بینی نمود.

استفاده از زمین بدون توجه به سیمای توپوگرافی منطقه، باعث پیامدهای ناگواری، مانند: فرسایش، بیابان زایی و تخریب منابع محیطی می شود. این مطالعه که در منطقه گلوگاه در شرق استان مازندران صورت گرفته است، درصدد تبیین نقش عامل توپوگرافی در کاربری اراضی، در بخشی از شهرستان به وسعت، 19603 هکتار با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و تصاویر سنجش از دور است. در این تحقیق، به منظور طبقه بندی تصویر ماهواره ای برای تهیه نقشه کاربری اراضی، از روش حداکثر احتمال (Maximom likelihood)، به دلیل دقت بیشتر این روش در منطقه، استفاده شده است. پراکنش و وسعت کاربری های مختلف، شامل: ابنیه انسانی، اراضی کشاورزی، باغ ها، مراتع، جنگل های انبوه و تنک، منابع آب دایمی، زمین های شنی و سنگلاخی با استفاده از نرم افزار Arcview تعیین و تفسیر و نقشه سیستم های ارضی بر مبنای نقشه های کاربری اراضی، شیب و هیپسومتری تهیه شده است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که در منطقه مورد بررسی، کاربری کشاورزی و جنگل انبوه به طور تقریبا یکسان، بیش از 95 درصد از وسعت منطقه را در بر گرفته و سایر کاربری های انسانی 3.7 درصد از مساحت ناحیه را به خود اختصاص داده که قریب 90 درصد آن در ارتفاع کمتر از 200 متر جلگه ای هموار استقرار یافته است. به این ترتیب، سه کاربری عمده متناسب با توپوگرافی منطقه استقرار یافته اند.