شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1390 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 8) |تعداد مقالات:18

حافظ در برخی از شعرهای خود، از ترکیب ها و مضمون های رایج در نامه های دیوانی و اخوانی بهره گرفته است. این ترکیب ها و مضمون ها به صورتی ثابت، در نامه های دیوانی و اخوانی پیش از روزگار حافظ و هم زمان او، تکرار می شده است و اگر نمونه هایی از آن ها در شعر فارسی پیش از حافظ یافت شود، در ضمن نامه های منظوم است. در این نوشتار، تمام منشات و نامه های در دسترس و شیوه نامه های نگارش نامه های دیوانی و اخوانی پیش از روزگار حافظ تا زمان او را بررسی کرده، سابقه کاربرد این ترکیب ها و مضمون ها را در این نامه ها نشان داده ایم. حافظ آگاهانه و با ظرافت، از این ترکیب ها و مضمون ها بهره برده است که این امر نشان گر آشنایی حافظ با نامه های دیوانی و اخوانی است.

خاقانی شروانی (595-520 ه.ق) از شاعران بزرگ سبک آذربایجان است. وی علاوه بر به کارگیری انواع استعاره های شناخته شده در شعر خود، با امتزاج ترکیب آفرینی و استعاره پردازی به آفرینش گونه ای جدید از استعاره دست یازیده که تاکنون از دید علمای بلاغت دور مانده است. این نوع استعاره که در این پژوهش با نام «استعاره های ترکیبی» معرفی شده، یکصد و بیست و پنج بار در اشعار خاقانی بکار رفته است. هدف این پژوهش، شناساندن ویژگی های این گونه استعاره ها، چون مضمون آفرینی، آشنایی زدایی، برجسته سازی، تناسب، اغراق، ایجاز و ابهام هنری است. استعاره های ترکیبی از کارکردهای دیگر، چون تلمیح فشرده و تفضیل و رجحان نیز برخوردارند. بررسی ساختار استعاره های ترکیبی خاقانی، از دیگر اهداف این پژوهش محسوب می شود. روش پژوهش، توصیفی است و نتایج با استفاده از تحلیل محتوی، به شیوه کتابخانه ای و سندکاوی بررسی شده است. نتیجه نشان می دهد شناخت استعاره های ترکیبی در شعر خاقانی علاوه بر کمک به شناخت هرچه بهتر جنبه های زیبایی شناسانه شعر او، به شناخت ابعاد نوین از ظرفیت های زبان فارسی در استعاره پردازی کمک خواهد کرد.

عنصر زاویه دید، دریچه دیدن است و منظور از آن در داستان، فرم و شیوه روایت است. هر شیوه روایت مانند دریچه ای برای ارایه اطلاعات داستان به خواننده است. انتخاب زاویه دید مستلزم انتخاب روایت گر در داستان است. زاویه دید در داستان مدرن در پیوند با روایت، شکلی منطقی و متمرکز دارد. اما این عنصر در داستان پسامدرن، شکل و ساختار مالوف خود را که در داستان های سنتی و مدرن دیده می شد، از دست می دهد و در پیوند با جهان نگری پسامدرنیسم، دچار چرخش، نوسان و تغییراتی گسترده می شود. رمان کولی کنار آتش، از داستان های پسامدرن فارسی است که خوانندگان در آن، با نوسانات عدیده در زاویه دید و نظرگاه اسکیزوفرنیک، مواجه می شوند. روانی پور در زاویه دید این اثر از شگردهایی چون چرخش های زاویه دید، به منظور تمرکززدایی در روایت بهره می جوید و با روی آوردن به زوایای دید چندگانه و آشفته و نامنسجم، دریچه ای از جهان پیچیده و لجام گسیخته اسکیزوفرنیک را در برابر چشمان خواننده می گشاید.این مقاله در نظر دارد تا نوسان های زاویه دید را در جایگاه یک وجه از روایت اسکیزوفرنیک، در رمان کولی کنار آتش، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

موضوع این پژوهش، بررسی نقش حکایت پردازی در پدید آمدن، شکل گیری، تکامل و گسترش اندیشه صوفیانه از قرن پنجم تا هفتم هجری است. بررسی این موضوع، با کشف المحجوب یکی از قدیم ترین متون فارسی که حکایات صوفیه در آن مشاهده می شود، آغاز گردیده و سپس در اسرارالتوحید، طبقات الصوفیه، کشف الاسرار و تذکره الاولیا، این بررسی ها دنبال شده است. بر اساس یافته های این پژوهش در روند ظهور، رشد و کمال اندیشه صوفیانه، حکایت پردازی ابتدا سبب هستی بخشی زبانی به ادراکات شهودی، مفهوم سازی و طبقه بندی مفاهیم می شود و از آن پس، ابزار انتقال اندیشه، جذب اندیشه های هم خوان، انتشار دانستگی ها، خلق تحول، شکل دهنده نظام اندیشه و در نهایت پاسدار اندیشه صوفیه، در قالب حکایت می گردد.

دوره کیان در شاهنامه از کی قباد آغاز می شود و از مهم ترین دوره های اساطیری حماسه ملی به شمار می رود. کی کاووس، فرزند کی قباد، از مهم ترین نقش آفرینان این دوره بوده است. بسیاری از داستان های جذاب و گیرای حماسی مانند جنگ مازندران، جنگ هاماوران، سفر به آسمان، رستم و سهراب و سیاوش در عصر وی رخ می دهد. به نظر می رسد این داستان ها از ویژگی های ساختاری روشنی پیروی می کنند. درنگ در این داستان ها نشان می دهد که الگوهای خاصی در این داستان ها تکرار می شود. این پژوهش بر آن است تا برپایه دیدگاه های مطرح شده در ساختارگرایی با تاکید بر روش پراپ، چگونگی ساختار داستان های مربوط به دوران کی کاووس را بررسی کند و روشن سازد که کدام داستان ها ساختاری همانند دارند و کدام، ساختار متفاوت؟یافته های پژوهش نشان داد کارکردهای اصلی در این داستان ها - به جز داستان رستم و سهراب - تقریبا یکسان است. هم چنین با اطلاعات برون متنی تکمیل شده، در مجموع دیدی نو به مخاطب می بخشد و تصویری تازه از شخصیت ها به ویژه رستم، کی کاووس و ... ارایه می کند.

هدف از تحقیق حاضر بررسی ساخت کلان دوبیتی های باباطاهر همدانی (عریان) است. این تحقیق از دیدگاه نظری بر پایه تجزیه و تحلیل ساخت کلان رباعیات و چهار پاره های خیام که در بر گیرنده سه سازه «توصیف»، «توصیه» و «تعلیل» است استوار می باشد. (یارمحمدی، 1374) نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان داد که: 1. سازه محوری و اصلی در دوبیتی های باباطاهر همدانی سازه توصیف است، به طوری که از مجموع 437 سازه به دست آمده در این بررسی291 سازه، یعنی 66.59% از کل سازه ها، به این سازه اختصاص یافته است، 2. در بررسی حاضر، سازه توصیف به چهار زیر سازه تقسیم شده که از این میان، سازه «شرح حال خود» 85.57% از کل سازه های توصیف را به خود اختصاص داده است، بنابراین، 3. همچنان که نتایج مطالعه کینیوی (1971، نقل از سویلز، 1990) در طبقه بندی انواع گفتمان بر اساس مرکزیت اجزای سیستم ارتباطی نشان داده است، نتایج تحقیق حاضر موید آن است که چون در سیستم ارتباطی دوبیتی های باباطاهر، جزء فرستنده در مرکزیت و کانون توجه قرار دارد، از این نظر، گفتمان دو بیتی های باباطاهر از نوع توصیفی است، بالاخره، 4. علاوه بر سه سازه پیشنهادی یارمحمدی (1374) برای توصیف رباعیات خیام، در ساخت کلان دوبیتی های باباطاهر دو سازه «گله و شکایت» و «آرزو و تمنا» نیز قابل تشخیص است.

«تکرار» در زیباشناسی هنر از مسایل اساسی است و در ادبیات و به خصوص در شعر، نقش بسزا دارد که در صورت کاربرد مناسب، تکرارها می توانند بر جنبه زیبایی شناسیک و هنری یک اثر تاثیرگذار باشند. از سوی دیگر، از دیدگاه سبک‏شناسی نیز تکرار واژه می‏تواند بیانگر، سبک شخصی (=شاخصه سبکی) باشد.در شعر کلاسیک، قافیه و ردیف در جایگاه یکی از ارکان شعری حضور دارد، اما این قافیه و ردیف - که در شعر معاصر دست و پاگیر محسوب می شود - از جهتی دیگر بروز یافته و عنصر تکرار، جایگزین آن شده است. تکرار در سطوح مختلف (واک، هجا، واژه و جمله یا عبارت) در شعر معاصر دیده می شود و شاعران معاصر، چه برای توسعه معانی و حسن تاثیر و چه در زمینه سود جستن از نغمه و آهنگ کلام، از آن بهره برده اند. روی هم رفته می توان روش تکرار را پرکاربردترین روش در شعر این دوره دانست که به یکی از مهمترین عناصر زیبایی آفرینی در شعر معاصر تبدیل شده است.با توجه به اهمیت و بسامد بالای استفاده از تکرار در شعر معاصر، در این مقاله سعی شده است به طور دقیق به کارکردها و نقش های تکرار در شعر نو توجه شود. بدین منظور، اشعار برخی از بزرگان شعر معاصر مانند سهراب سپهری، فروغ فرخزاد و احمد شاملو مورد بررسی قرار گرفتند و کارکردهای گوناگون تکرار از جهات مختلف در شعر ایشان واکاوی گردید و نتایج قابل ملاحظه ای به دست آمد که در متن این جستار، آمده است.

جریان سیال ذهن، روشی نسبتا جدید در داستان نویسی است که نویسندگانی چون دورثی ریچاردسون، ویرجینیا وولف و جیمز جویس، در آثار خود ازآن بهره گرفته اند. ویژگی این روش، ارایه جریانی از اندیشه ها و تصاویر ذهنی است که اغلب فاقد یک پارچگی و ساختار مشخص هستند، طرح داستان، مرزهای زمان و مکان متعارف را در می نوردد وخواننده تنها از طریق واگویه های شخصیت ها، می تواند به طور نسبی، به درک آن نایل آید. این شیوه در کشور ما از همان آغاز رمان نویسی به سبک نوین، در آثار نویسندگانی چون صادق هدایت و صادق چوبک مورد استقبال قرار گرفت. صادق چوبک، در رمان سنگ صبور، برای به تصویر کشیدن روحیات پیچیده و اغلب هولناک اشخاص داستان و برای رخنه به اعماق روان آن ها، از تکنیک جریان سیال ذهن و به خصوص از شیوه تک گویی های درونی، مدد گرفته است، روشی که مبتنی بر تداعی معانی آزاد است و با تلفیقی از ناتورالیسم سیاه، سنگ صبور را در ردیف یکی از بهترین نمونه های این سبک خاص قرار داده است.

«امیر نجم الدین حسن بن علا سجزی دهلوی از پارسی گویان ممتاز دیار هند است. این شاعر و نویسنده برجسته اندکی پس از سعدی ظهور کرد. تاثیر پذیری امیرحسن از سعدی شیراز - به ویژه در غزل - تا بدان پایه است که با وجود شاعر برجسته ای چون امیرخسرو دهلوی (طوطی هند)، به «سعدی هند» شهرت می یابد. در حقیقت تاثرات امیرحسن از شیخ شیراز، جنبه های مختلف: واژگانی، ترکیب سازی، زیباشناختی، عروضی، اشتراک در اندیشه، عاطفه، مضامین و بن مایه های شعری آنان را دربر می گیرد. اگرچه غزل روشن، روان و گرم امیرحسن غزل طربناک، دلاویز و شورانگیز سعدی را فرایاد می آورد، غزل سعدی از نظر رسایی، روانی، شیرینی، انسجام کلام و سلامت ترکیب بر غزل امیرحسن رجحان دارد. شوقی که از غزل امیرحسن زبانه می کشد، نشان گر این معناست که امیر حسن نیز چون سعدی، از شراب عشق و عرفان سرمست است و عشق همچون خون در رگ های غزل او جاری است و این رمز و راز ماندگاری سخن اوست. این مقاله بر آن است تا رگه های خویشاوندی ذوق و زبان امیرحسن و سعدی را هم در غزل هایی که بر یک وزن و ردیف و قافیه سروده اند و هم در مضامین و بن مایه های مشترک شعرشان، نشان دهد.