پژوهش های چینه نگاری و رسوب شناسی (مجله پژوهشی علوم پایه دانشگاه اصفهان)
سال:1398 | دوره:35 | شماره:1(پیاپی74) |تعداد مقالات:6

پالینومورف های متنوعی شامل آکریتارک ها، سیست پرازینوفیت ها، کیتینوزوآ ها، اسکلوکودونت ها و اسپورها با حفظ شدگی متوسط تا خوب در قسمتی از (90 متر) نهشته های سازند نیور (200 متر) در برش چینه شناسی تیکدر، شمال غرب کرمان، ایران مرکزی وجود دارند. پالینوفلورای مطالعه شده شامل1 گونه (متعلق به 1 جنس) از سیست پرازینوفیت ها، 25 گونه (منتسب به 14 جنس) از آکریتارک ها، 8 گونه (مربوط به 6 جنس) از کیتینوزوآها، و 2 گونه (متعلق به 2 جنس) از اسپورها است. بر اساس پراکندگی چینه شناسی آکریتارک ها یک بایوزون تجمعی محلی با عنوانEvittia denticulata denticulata-Lophosphaeridium papillatum-Eupoikilofusa striatifera assemblage zone در 90 متر از نهشته های سازند نیور در برش چینه شناسی مطالعه شده معرفی شد؛ علاوه بر این، دو قسمت بدون پالینومورف، یکی به ضخامت 65 متر در قاعده و دیگری به ضخامت 45 متر در بالای سازند نیور، در برش چینه شناسی تیکدر وجود دارند. در پالینوفلورای مطالعه شده، آکریتارک ها وکیتینوزوآهای دارای ارزش چینه شناسی نظیرEupoikilofusa striatifera، Geron amabilis، Spinachitina fragilis و Ancyrochitinaconvexaوجود دارند. با توجه به وجودنداشتن شکل های شاخص سیلورین میانی و پسین در پالینوفلورای سازند نیور، نهشته های مطالعه شده به سیلورین پیشین (Llandovery) نسبت داده می شوند. فراوانی نسبی AOM شفاف در نهشته های مورد مطالعه شده به استثنای نمونه های 318 تا 326 (38 تا 88 متر بالاتر از قاعده ی سازند نیور در برش چینه شناسی تیکدر) نشان دهنده ی رسوب گذاری با نرخ کم در محیط دریایی حاشیه ی قاره ای و کم اکسیژن است. سایر داده های پالینوفاسیس از جمله نسبت پالینوماسرال های اپک تیغه ای به هم بعد و نسبتAOM به پالینومورف های دریایی نیز نتیجه گیری یادشده را تأیید می کنند.

توالی های کرتاسه ی پایینی شمال شرق ایران در حوضه ی رسوبی کپه داق نتیجه ی پیشروی دریای بریازین-بارمین هستند که پس از نخستین چرخه ی فرسایشی ژوراسیک پسین-کرتاسه ی پیشین نهشته شده اند. در پژوهش حاضر، دو برش چینه شناسی از این توالی ها شامل سازند تیرگان با جزئیات دقیق توصیف و مطالعه شدند و چارچوب زیست چینه نگاری جدیدی برای آنها فراهم شد. یافته های دیرینه شناختی جدید از سازند تیرگان بر اساس شناسایی روزن داران کف زی هستند که برخی از آنها نظیر Conorbinella azerbaidjanica، Cuneolina composaurii، Feurtillia gracilisو Orbitolinopsis cf. nikoloviبرای نخستین بار گزارش می شوند. بر اساس Feurtillia gracilis taxon range zone سن والانژینین برای بخش های قاعده ای سازند تیرگان تعیین می شود. همچنین جنس ها و گونه های Balkhania balkhanica، Dictyoconus pachymarginalis و Orbitolinopsiscf. nikolovi سن بارمین پسین-آپتین را برای بخش های بالایی سازند تأیید می کنند. مطالعه ی حاضر نشان می دهد شروع توالی های سازند تیرگان هم زمان نیست؛ به طوری که در برش روستای تیرگان، نهشته های پیش رونده با سن والانژینین (یا احتمالاً بریازین) شروع می شوند و دربرش امیرآباد، شروع این پیشروی را بارمین پسین نشان می دهد.

سازند بایندور به سن پرکامبرین پسین در برش نمونه واقع در جنوب غرب زنجان 402 متر ضخامت دارد و از شیل و ماسه سنگ با میان لایه های دولومیتی (با ضخامت حدود 2 تا 8 متر) تشکیل شده است. بر اساس مطالعه های صحرایی، رخساره های سنگی مربوط به پهنه ی ساحلی و دریای کم عمق در سازند بایندور شناسایی شده اند. گسترش و تشکیل دولومیت ها در سازند بایندور به موازات لایه های رسوبی است و لایه های دولومیتی گسترش جانبی درخور توجهی را نشان می دهند. توالی های کربناته ی این نهشته ها درنتیجه ی تأثیر سیالات دولومیت ساز به طور کامل دولومیتی شده اند؛ به طوری که شواهد بافت رسوبی اولیه به میزان کم حفظ شده است. این دولومیت ها حاوی مقادیر درخور توجهی ندول های چرت و آثار جلبک های سبز-آبی (استروماتولیت ها) به موازات لایه بندی های رسوبی اند. بر اساس مطالعه های پتروگرافی، دولومیت های سازند بایندور بر اساس فابریک و اندازه ی بلور به سه گروه دولومیت های ریز، متوسط و متوسط تا درشت بلور تقسیم می شوند. میزان ایزوتوپ کربن 13 در این نمونه ها بین 63/1-تا ‰ PDB 02/2 و مقادیر ایزوتوپ اکسیژن 18 بین 94/5-تا ‰ PDB15/8-متغیر است. این مقادیر تقریباً مشابه با مقادیر ایزوتوپ های کربن و اکسیژن آب دریای پرکامبرین پسین است. با توجه به نتایج مطالعه های صحرایی، پتروگرافی و ژئوشیمیایی و همچنین دمای تشکیل دولومیت های ریز و متوسط بلور (حدود 38 درجه ی سانتی گراد)، احتمالاً آب دریا منشأ یون منیزیم در این دولومیت ها بوده است و این دولومیت ها تحت تأثیر مدل دولومیتی شدن نفوذ و تراوش در محیط های تدفین کم عمق شکل گرفته اند. با ادامه ی روند تدفین و افزایش دمای سیالات دولومیت ساز، دولومیت های متوسط تا درشت بلور از دولومیت های ریز و متوسط بلور حاصل شده اند. داده های ایزوتوپ اکسیژن در دولومیت های متوسط تا درشت بلور نیز تفاوت مشهودی بین این نوع دولومیت با دولومیت های نوع اول و دوم نشان نمی دهد که احتمالاً بیان کننده ی تشکیل این دولومیت ها در شرایط تدفین کم عمق و در نتیجه ی فرایند تبلور مجدد دولومیت های ریزبلور است. این نتایج به همراه محیط رسوبی کم عمق زمان ته نشست سازند بایندور، تشکیل شدن دولومیت ها در نتیجه ی سازوکار نفوذ و تراوش توسط آب دریا و طی تدفین کم عمق را تأیید می کنند.

در مطالعه ی حاضر سعی شد روند تغییرات اقلیمی در زمان تشکیل نهشته های کربناته ی سازند داریان به سن آپتین در زون چین خورده-رانده ی زاگرس با استفاده از داده های ژئوشیمیایی (شامل داده های ایزوتوپی و عنصری) بررسی شود. به منظور مطالعه ی نوسانات دمای دیرینه از روند تغییرات ایزوتوپ اکسیژن (شاخص حساس به دما) استفاده شد. نتایج به دست آمده وجود یک دوره گرم شدن در ابتدای آپتین پیشین و دو دوره سرد شدن (یکی در انتهای آپتین پیشین و دیگری در آپتین پسین) را نشان دادند. انطباق روند تغییرات نسبت استرانسیوم به کلسیم، ایزوتوپ پایدار کربن و روند نوسانات دمایی در این نهشته ها و مقایسه آن با سایر مطالعه ها نشان می دهد ورود دی اکسیدکربن به سیستم جوی-اقیانوسی از طریق فعالیت های آتشفشانی زیردریایی مهم ترین سازوکار افزایش دماست؛ در مقابل، خروج این گاز گلخانه ای در اثر خروج کربن از طریق دفن مواد آلی در نهشته ها عامل اصلی کاهش دما در نظر گرفته می شود. داده های حاصل همانند نتایج به دست آمده در سایر نقاط دنیا نشان می دهند طی تشکیل نهشته های کربناته ی سازند داریان، شرایط گلخانه ای در تمام بازه ی زمانی آپتین و به تبع آن دوره ی کرتاسه غالب نبوده و پیوستگی شرایط گلخانه ای توسط دوره هایی از سردشدگی و کاهش دما قطع شده است.

به منظور ارزیابی شدت آلودگی فلزات سنگین و هیدروکربن های نفتی کل در رسوبات جنگل های حرای تیاب (در استان هرمزگان)، 16 نمونه رسوب سطحی از این منطقه برداشت شد. علاوه بر غلظت هیدروکربن های نفتی کل و فلزات سنگین، برخی ویژگی های فیزیکوشیمیایی رسوبات (دانه بندی، pH، ماده ی آلی کل و کربن آلی) نیز اندازه گیری شدند. بر اساس نتایج، غلظت هیدروکربن های نفتی دامنه ی تغییرات اندکی از 36/0 تا 89/4 میکروگرم بر گرم دارد؛ همچنین ارزیابی خطر زیست محیطی ناشی از آلودگی هیدروکربن های نفتی با استفاده از شاخص های کیفیت رسوب نشان داد رسوبات مطالعه شده هیچ گونه آثار زیستی نامطلوبی ندارند. غلظت فلزات در رسوبات محدوده ای بین 163 میلی گرم بر کیلوگرم (برای نیکل) تا 8 میلی گرم بر کیلوگرم (برای سرب) را دربرمی گیرد و همه ی آنها غلظت بیشتری از استاندارد رسوبات خلیج فارس دارند. بیشترین غلظت فلزات در ایستگاه های واقع در بنادر تیاب و کلاهی مشاهده می شود که احتمالاً به علت آلودگی ناشی از فعالیت بنادر و شناورهای صیادی است. محاسبه ی ضریب غنی شدگی برای فلزات نیز نشان داد تمام فلزات (به جز نیکل) درجه ی آلودگی کمی دارند، ولی ریسک اکولوژیکی برای کل فلزات در حد متوسط (14/78) است. درنهایت، نتایج تحلیل خوشه ای و همبستگی نشان دادند هر دو منشأ طبیعی و انسان زاد در ورود آلاینده های فلزی و نفتی به رسوبات نقش داشته اند؛ به طوری که فلزات سرب، روی و کروم منشأ طبیعی و هیدروکربن های نفتی به همراه دو فلز نیکل و وانادیم منشأ احتمالاً انسان زاد دارند.

به منظور تأمین آب آشامیدنی و صنعت، چاه های متعددی در حوضه ی کپه داغ حفر و بهره برداری شده اند. هشت حلقه از این چاه ها برای صنایع و دو حلقه برای آب آشامیدنی در شرق و شمال شرق بجنورد و در سازند آهکی تیرگان حفر شده اند. بررسی آب دهی این چاه ها نشان می دهد ارتباط معناداری بین چینه شناسی و آب دهی چا ه ها برقرار است. چاه هایی که در سمت شمال شرق منطقه ی مدنظر حفر شده اند، در مقایسه با چاه های شرق منطقه آب دهی بیشتری دارند. برای بررسی دقیق تر وضعیت چینه شناسی منطقه، برش چینه شناسی کاملی از سازند تیرگان به ضخامت 510 متر در کوه باباموسی اندازه گیری، نمونه برداری و مطالعه شد. نتایج حاصل از این برش زمین شناسی با ستون چینه شناسی حاصل از لاگ های حفاری هر یک از چاه هایی که در سازند تیرگان حفاری شده اند، مقایسه شدند. برش چینه شناسی بابا موسی به پنج واحد سنگی آهکی، مارنی و آهکی-مارنی تقسیم می شود. واحد های سنگی آهکی لایه ی تراوا یا آبخوان کارستی و واحد های سنگی مارنی و آهکی– مارنی به ترتیب لایه های ناتراوا و نیمه تراوا محسوب می شوند. چاه های حفرشده در واحد سنگی آهک بالایی بیشترین آب دهی را نسبت به سایر چاه ها دارند؛ در مقایسه، چاه هایی که کل واحد سنگی آهک بالایی را قطع نکرده اند و به واحد های سنگی مارنی، آهک میانی و آهکی-مارنی پایین تر نفوذ کرده اند، اگرچه تا دو برابر عمق دارند، آب دهی کمتری دارند؛ بنابراین، واحد سنگی آهک بالایی بهترین واحد سنگی دارای آب است. در این منطقه می توان سازند تیرگان را باتوجه به ویژگی های چینه شناسی به چند واحد هیدرواستراتیگرافی تقسیم کرد.