تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1395 | دوره:12 | شماره:24 |تعداد مقالات:8

انتخاب مکانی معین به عنوان پایتخت فرمانروایان، در طول تاریخ تابع عوامل متعدد سیاسی و جغرافیایی بوده است. در قرن چهارم هجری در جهان اسلام، به شمار سلسله های حکومتگر پایتخت وجود داشت که هر یک به دلایل خاصی به پایتختی برگزیده شده بودند. یکی از مطرح ترین و پرآوازه ترین این پایتخت ها شهر حلب بود که در سال 333ﻫ پس از تصرف شام به دست سیف الدوله حمدانی به پایتختی برگزیده شد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که عواملی چون پیشینه سکونت بنی تغلب، نیای حمدانیان در حلب، اهمیت حلب به عنوان خاستگاه قومی و تکیه گاه فرهنگی برای سیف الدوله، شرایط زیست محیطی و موقعیت جغرافیایی نظیر برخورداری از راه های مواصلاتی داخلی و خارجی، موقعیت استراتژیکی و دفاعی این شهر و نتایج ناشی از آنها، به ویژه سیاست های ناصرالدوله حمدانی، حاکم شاخه حمدانیان موصل، در جهت حفظ حکومت و متصرفات خود در جزیره، در این انتخاب موثر بوده است. جمع چنین اختصاصات و امکاناتی در این شهر، به عنوان پایتخت، مجال شکوفایی علوم و ادبیات را در روزگار حمدانیان، خاصه سیف الدوله، فراهم آورد.

بررسی و تحلیل جامعه آماری دانشمندان علوم عقلی عصر سلجوقی مساله مقاله حاضر است و نویسنده در پی پاسخ بدین پرسش ها است که روند آماری جامعه علما در دوره سلجوقی چگونه بوده و این روند چه معانی و دلالت هایی دارد؟ برای یافتن پاسخ این پرسش ها، عصر سلجوقی به سه دوره تقسیم، و جامعه آماری دانشمندان هر دوره با توجه به زیست علمی آنها، نخست بر اساس شمار، سپس به صورت درصد در جداول و نمودارهایی ترسیم گردیده است. با تحلیل داده های این جداول و نمودارها، معلوم می شود درصد دانشمندان علوم عقلی عصر سلجوقی با گذر از دوره اول (431-485ﻫ) به دوره های دوم (485-552ﻫ) و سوم (552-584ﻫ) نه تنها کاهش نداشته بلکه نمودار درصدی آن در دوره دوم بر رغم تضعیف مرکزگرایی، و در دوره سوم، با وجود پراکندگی و ناپایداری سیاسی، افزایش چشمگیری را نشان می دهد و درواقع درصد جامعه آماری دانشمندان علوم عقلی روندی افزایشی داشته است.

نگارش تاریخ های محلی در شام که از سده سوم هجری آغاز شد، در عصر حکومت های محلی رونق بسیاری گرفت و تاریخ های پرشماری ذیل نام شهرهای آن ناحیه، به ویژه دو کلان شهر دمشق و حلب، نگاشته شد. تاریخ دمشق ابن قلانسی (د. 555 ﻫ) یکی از برجسته ترین این تواریخ است. این کتاب در گونه تاریخ نامه های محلی قرار می گیرد که به شیوه سال شمار، رویدادهای سال های 363 تا 555 هجری را گزارش کرده است. محور گزارش های ابن قلانسی نخست دمشق و سپس شام است، وی افزون بر ذکر تحولات داخلی دمشق حول والیان این شهر، به تحولات خارجی به ویژه مناسبات و منازعات دولت های مسلمان چون حمدانیان، فاطمیان و سلجوقیان با هم و یا با دولت روم شرقی و صلیبی ها نیز می پردازد. این کتاب یکی از معدود منابع بررسی تاریخ دمشق در دوره فاطمیان، سلاجقه و جنگ های صلیبی است و برای بررسی تاریخ دمشق و شام در سده های پنجم و ششم اهمیت بسیار دارد. تاریخ نگاری ابن قلانسی در تداوم تاریخ نگاری رسمی سنتی رایج در دوره میانه، مبتنی بر نگرش نخبه گرایانه و بینش تقدیرگرایانه است و از تحلیل های انتقادی و علت یابی دور است و جنبه سنتی تاریخ نگاری اسلامی، یعنی وقایع نگاری، بر آن غلبه دارد.

آب در معماری می تواند علاوه بر رفع ضروت ها و نیازها اهمیت تزیینی داشته باشد و به زیباسازی و تکمیل عناصر بنا کمک کند. در کوشک باغ های اندلس آب یکی از مهم ترین عناصر تزیینی بنا بوده است و در اشکالی چون حوض، فواره و نهر با طراحی های بدیع و زیبا به کار گرفته می شده است. بررسی های به عمل آمده از سده چهارم تا نهم هجری/دهم تا پانزدهم میلادی نشان می دهد که در این منطقه سبک هایی خاص با موضوع طراحی آب به کار رفته که در عین کاربردی بودن اهمیت تزیینی و نمادین داشته است. این سبک ها از قرن چهارم/دهم در بناهای الزهراء به کار گرفته شده و از آنجا به کاخ های الحمراء رفته است. در پژوهش حاضر علاوه بر معرفی این سبک ها، نگاهی مقایسه ای به تغییرات و تحولات زیبایی شناسانه ای که در طول این دوره زمانی در طراحی این عناصر به وجود آمده، انداخته ایم. کوشک باغ هایی که در فاصله زمانی میان این دو مجموعه بنا احداث شدند، هم چون واسطه ای این دو دوره را به هم پیوند زده اند.

یکی از مهم ترین مراکز پزشکی در جهان اسلام، دارالشفای «ربع رشیدی» بوده که می توان آن را بزرگ ترین مجموعه موقوفی، علمی، آموزشی و مذهبی ایران عصر ایلخانی (654-750) دانست. این دارالشفاء درواقع بیمارستان و مکانی برای پذیرش و درمان بیماران، آموزش پزشکی و تهیه مواد مختلف دارویی بوده است. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی سازمان دارالشفای ربع رشیدی از جنبه هایی چون ساختار مدیریت، نظام مالی، وظایف و کارکردهای درمانی و آموزشی بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که دارالشفای ربع رشیدی با برخورداری از پشتوانه مالی مشخص و مستقل، بسیاری از کارکردهای بیمارستان های امروزین، مانند استفاده از روش های آموزشی بالینی و نظری را به صورت هم زمان، متناسب با امکانات آن عصر دارا بوده است، نیز این دارالشفاء از طریق ایجاد ارتباط نزدیک با مجامع و مراکز علمی سرزمین های دیگر به ویژه هند و چین، در اقتباس و انتقال دستاوردهای علمی و پژوهشی اطبای آن نواحی به ایران موثر بوده است.

در سده های میانه اسلامی جشن های بسیاری به مناسبت های مختلف برگزار می شد. امپراتوری عثمانی در برگزاری جشن ها در میان حکومت های اسلامی جایگاه ویژه ای داشته و تعدد و تنوع این جشن ها مایه ظهور گونه ای نوشتارها با عنوان سورنامه شده است. سورنامه ها علاوه بر وصف جشن ها، حاوی مینیاتورهایی است که گزارش های مصوری از چگونگی برپایی جشن ها، حضور سلطان و نمایش ها عرضه می کنند. افزون بر ارزش هنری سورنامه ها، داده های تاریخی آنها نیز منبعی اصیل برای شناخت دقیق تر فرهنگ و جامعه عثمانی است. از میان سورنامه های موجود، دو سورنامه وهبی و همایون از شهرت و ارزش هنری بیشتری برخوردارند. در این نوشتار هنرهای نمایشی (میدانی و صحنه ای) و اهمیت هنری و تاریخی اجتماعی سورنامه ها بررسی می شود.

طراحی و تولید وسائل روشنایی در ایران با روندی یکنواخت از دوران باستان به دوره اسلامی رسید. هنرمندان ایرانی در این دوره چند صد ساله با بهره گیری از تجارب پیشینیان وسایل مجهزتر و زیباتری ابداع کردند. با تاسیس دولت قاجار که مقارن رودرویی جامعه سنتی ایران با مظاهر تمدن و پدیده های صنعتی اروپا بود، این وسائل دست خوش تحول و تکامل گردید، به ویژه با راهیابی نیروی گاز و برق اغلب وسائل روشنایی یا از زندگی مردم به درشد یا به ابزارهایی تزیینی بدل گشت. در این تحقیق بر پایه منابع اصیل و تحقیقات جدید و مطالعات میدانی، خاصه دو گنجینه آستان قدس رضوی و آستانه قم، پیشینه انواع این وسائل، سیر تداوم و تحول آنها و برخی آداب و رسوم مرتبط با آنها در عصر قاجار بررسی شده است.