تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1390 | دوره:7 | شماره:14 |تعداد مقالات:9

ورود اسلام به ایران و به دنبال آن مهاجرت قبایل عرب به این سرزمین، تاثیرات عمیق و بنیادینی بر ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران نهاد. هرچند تعداد این مهاجران به نسبت ساکنان بومی این سرزمین ناچیز بود، اما به دلیل سلطه آنان به لحاظ سیاسی و مذهبی در جهان اسلام، تاثیرشان بر جامعه ایرانی دیرپا و عمیق بود، اینان در عین حال با سازمان و ساختار قبیله ای، معیشتی و فرهنگی خاصی که داشتند خود دستخوش تحولات عمیق در جنبه های معیشتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی گردیدند.

کش نامی است مشترک برای چند مکان در مناطق شرقی جهان اسلام. در منابع رجالی، تاریخی و جغرافیایی از کش ها و کشی های بسیاری سخن رفته است. در این مقاله شش مکان که کش نام داشته شناسایی شده، ضبط های مختلف و موقعیت جغرافیایی آنها به دست داده شده، مشاهیر منسوب به آنها معرفی شده، و به برخی از اشتباهات و خلط هایی که در کاربرد نام این مکان ها و منسوبان بدانها صورت گرفته، اشاره شده است.

از صدر اسلام پیامبر اکرم (ص) و صحابه در مواجهه با بی دینان و خارجان از محدوده ایمانی و نیز با بددینان که به ترتیب در زبان قرآنی «کافر/ مشرک» و «منافق/ فاسق» خوانده شده اند، از اصطلاحات و تعابیر قرآنی استفاده کرده اند، در بررسی تاریخ اجتماعی زبان دینی در اسلام و با در نظر گرفتن انبوهی از شواهد که از متون کلامی، فقهی، تاریخی و ادبی برمی آید، ملاحظه می شود که بسیاری از کاربران این مجموعه واژگان و تعابیر در بافت مباحثات و منازعات درون دینی، مشروعیت چنین کاربردهایی را به سخن قرآنی مستظهر می دانستند.در موارد بسیار فهم ناصواب از آیات مربوط به بددینان و بی دینان موجب شده است که برخی از مسلمانان در جریان تکفیر و تفسیق ها و مناقشات کلامی، فقهی، سیاسی و...از طریق قیاس و تعمیم مصادیق این آیات، واژگان و تعابیر به کار رفته در آن ها را در مورد رقبا و مخالفان به کار گیرند. در این نگاشته بر آنیم با ارائه برخی شواهد تاریخی، چند و چون فهم و برداشت ها از آیات یاد شده را بررسی کنیم و به اختصار نشان دهیم که چگونه فهم ناصواب از این آیات و به کارگیری نادرستشان گاه به جای تقویت همگرایی مسلمانان به واگرایی آنها انجامیده است.

دشت قپچاق، نامی است که در متون جغرافیایی و تاریخی دوره اسلامی بر دشت وسیع واقع در شمال غربی آسیا، غرب قزاقستان و جنوب روسیه امروزی (استپ های اوراسیا) اطلاق شده است. تتبع در منابع نشان می دهد که نام این دشت در منابع به اشکال مختلفی آمده است. به رغم بسامد قابل توجه این اسم در منابع، به ویژه از قرن پنجم هجری به بعد، آگاهی های مختصر و اشاره وار موجود، تصور دقیقی درباره حدود جغرافیایی این دشت به دست نمی دهد، با این حال مشخص است که اتحادیه ای از قبایل قپچاق تا زمان استیلای مغولان بر این سرزمین در اوایل قرن هفتم هجری، در این دشت سکونت و تسلط داشته اند. عدم تشکیل دولت و قدرت مرکزی در دشت قپچاق با مرزها و ثغوری مشخص، پراکنده بودن قبایل در این دشت وسیع و نیز استمرار زندگی بدوی آنان در طول حدود دو قرن تسلط آنها بر آن، از جمله موانع مهمی است که تعیین دقیق حدود و ثغور آن را دشوار می سازد.

موسیقی ایرانی در عصر صفوی، همانند بسیاری از مظاهر فرهنگی و اجتماعی زندگی ایرانیان، از سیاست های حکومت دیرپای صفوی سخت تاثیر پذیرفت. این تاثیرپذیری البته در دوره های سلاطین مختلف تفاوت داشت، چنان که در عهد شاه عباس اول به دلیل علاقه او به موسیقی، این هنر رونقی گرفت و برعکس در دوره شاه طهماسب اول، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین که تحت تاثیر فقها با موسیقی مخالف بودند، این هنر روی به انحطاط نهاد و موسیقی دانان با تضییقات بسیاری مواجه شدند و از همین رو، شمار زیادی از آنان ناگزیر از مهاجرت به سرزمین های خارج از قلمرو صفوی شدند.

سگبانی، از مشاغل درباری دولت های مسلمان ایرانی و عثمانی، جایگاه ویژه ای در امور مربوط به شکار داشته است. این شغل در نظام دیوان سالاری عثمانی – نسبت به تشکیلات اداری سایر حکومت ها- برجسته تر شده و از جهت وظایف و اهمیت دگرگونی های بسیاری است. شرایط حاکم بر دیوانسالاری عثمانی، سگبانان را ناگزیر می کرد که به صورت فرعی به نظامی گری نیز بپردازند. به مرور زمان، وظایف درباری سگبانان به فراموشی سپرده شد و آنان صرفا در امور نظامی به کار گرفته شدند. استمرار نظامی گری سگبانان موجب شد که در آثار دوره عثمانی واژه سگبان با واژه جنگجو مترادف شود.

فرهنگ غذایی مردم ایران از جمله مقولاتی از زندگی روزانه ایرانیان است که با وجود رسمی شدن مذهب تشیع در ایران صفوی، با تحولی چشمگیر مواجه نشده و در واقع، تشیع، عامل ایجاد تغییری دین-بنیاد در خورد و خوراک روزانه مردم عادی ایران در این دوران نبوده است، با این حال در کنار توصیه های عمومی اسلام درباره آداب الاکل و شایست و نشایست هایی که انتظار می رفت مومنان در رفتارهای تغذیه ای خود به کار بندند، برخی آموزه های شیعی، خاصه در مناسبت های زمانی مذهبی، پاره ای از رفتارهای تغذیه ای مردم ایران صفوی- قاجاری را شکل داده یا دست کم از برخی جهات، تنظیمات معینی را در این رفتارها موجب شده است. بنا بر بررسی حاضر، اغلب این آموزه ها برخاسته از سنت عمومی اسلامی است و تغییرات مبتنی بر آموزه های شیعی، عمدتا در مراسم اطعام عمومی و نذرها در موقعیت های زمانی یا مکانی شیعی و بیشتر با رویکرد دینی عامیانه جلوه گر شده است.

کتاب مشهور تاریخ اسلام یکی از معدود آثار باقی مانده از زنده یاد دکتر علی اکبر فیاض (1277- 1350ش) به شمار می آید این کتاب اولین بار در سال 1327 شمسی منتشر شد و تاکنون بارها توسط انتشارات دانشگاه تهران تجدید چاپ شده است. دکتر فیاض در این اثر نسبتا مختصر، گزارشی مستند و هنرمندانه از دوره هایی مهم و طولانی از تاریخ اسلام ارائه کرده است. این اثر به رغم نقاط قوت بسیار (استفاده درست از منابع متعدد و متنوع، نثر زیبا و فاخر، رعایت بی طرفی علمی و ...) کاستی هایی نیز دارد. اگر از چاپ نامناسب آن صرف نظر کنیم، می توان به اشکالاتی در تنظیم فصول کتاب، ارائه مطالبی بی ارتباط با عنوان کتاب، عدم استفاده از شیوه واحد ارجاع، ایجاز مخل، برخی جملات نارسا و اغلاط جغرافیایی، ثبت نادرست بعضی تاریخ ها، بی دقتی در ثبت شماری از وقایع و عدم برخورد نقادانه با بعضی روایت های تاریخی اشاره کرد. در این مقاله این کتاب در دو بخش ارزیابی و بررسی شده است: 1. از منظر عناصر بیرون متن: نویسنده، ناشر و چاپ، خوانندگان و زمینه اثر،2. از منظر عناصر درون متن: عنوان، حجم، تبویب، منابع، ارجاعات، نثر، محتوای کتاب و روش نویسنده