تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1387 | دوره:4 | شماره:8 |تعداد مقالات:8

هجرت پیامبر (ص) از مکه به مدینه که به گسترش و پیروزی نهایی دعوت اسلامی انجامید، باعث تیرگی بیشتر ورابط مسلمانان با مخالفان اسلام گردید و ده ها نبرد کوچک و بزرگ را میان آنان رقم زد. اولین جنگ بزرگ که سلسله جنگ های بعدی را در پی داشت، غزوه بدر بود که با قصد تهاجم مسلمانان به کاروان تجاری قریش آغاز شد، از این منتقدان پیامبر (ص) او را به آغاز نبرد و به کار بردن سیاست تهاجمی در برابر دشمنانش متهم می نمایند. این مقاله با بررسی دقیق زمینه های وقوع غزوه بدر، به ارزیابی صحت و سقم این اتهام می پردازد.

با انتقال مرکز حکومت فاطمیان (567-358 ق) به قاهره در 362 ق. دستگاه دعوت اسماعیلی، با هدف ترویج عقاید اسماعیلی در میان آحاد مردم مصر، در قالب نهادهای تبلیغی – آموزشی مانند مجالس الحکمه، جامع الازهر و دارالعلم سازماندهی شد. با این همه، این نهادها موفقیت چندانی در انجام وظیفه پیش گفته به دست نیاوردند. بررسی ناکامی این نهادها در تحقق اهداف مورد نظر، می تواند نقش مهمی در تبیین عوامل ناتوانی فاطمیان در تثبیت مذهب اسماعیلی در سرزمین مصر داشته باشد. از سوی دیگر، پیچیدگی عقاید اسماعیلی و سلسله مراتب گروش به مذهب اسماعیلی، در عمل، گروش عامه مردم بدان را با دشواری های جدی روبرو می ساخت. در هر حال، فعالیت ناهمگون و ناپیوسته جامع الازهر و دارالعلم در عرصه ترویج مذهب اسماعیلی در مصر عهد فاطمی، از عواملی بودند که شرایط را به گونه ای رقم زدند تا نهادهای اسماعیلی کارنامه موفقی در عرصه اشاعه و فراگیر کردن مذهب اسماعیلی در مصر نداشته باشند.

استقرار فاطمیان در جنوب دریای مدیترانه سبب شد که این دولت برای تحکیم و توسعه قدرت خود در پهنه این دریا به تقویت نیروی دریایی و ساخت کشتی و تهیه ادوات و تجهیزات نیروی دریایی اهتمام ویژه ای داشته باشد، چندان که دیوانی برای نظارت بر امور نیروی دریایی تاسیس کرد. در این مقاله وجوه مختلف نیروی دریایی فاطمی بررسی شده است.

تحولات مذهبی ایران در دوره ایلخانان مغول (736-656 ق) با رشد نسبی تفکر شیعی، در مقایسه با ادوار پیش همراه بود. پژوهش های متعددی درباره عوامل این پدیده تاریخی انجام گرفته که در برخی از آنها، این پدیده را به «تسامح مذهبی مغولان» نسبت داده اند. این نوشتار در صدد است با بازخوانی سیاست های ایلخانان مغول در قبال ادیان و مذاهب مختلف، و به دست دادن تصویری روشن از اوضاع مذهبی این دوره، صحت و سقم انگاره مذکور را بررسی کند.

در دوران حضور مسلمانان در اندلس، مستعربان یا مسیحیان عرب زبان با هجمه به اصول اعتقادی اسلام، دست به ردیه نویسی و تالیف رسایلی جدلی بر ضد اسلام به زبان عربی زدند. ادبیات جدلی پدید آمده به دست ایشان، بر روند ترجمه آثار اعتقادی مسلمانان، خاصه قرآن به زبان لاتینی، و نیز سنت ردیه نویسی در غرب اروپا تاثیری بسزا نهاد. نوشتار حاضر به تکوین ادبیات جدلی در اندلس و آثار مختلف آن می پردازد.

نقطویان از گروه های دگراندیش فعالی بودند که با تبلیغات و فعالیت های خود تا مدت ها حاکمیت صفوی را به چالش کشیدند. اهمیت مطالعه اندیشه های ین گروه زمانی افزون می شود که بدانیم نقطویه دارای منظومه فلسفی پیچیده ای بودند که یکی از مهم ترین آموزه های آن باورهای هزاره مدارانه است. در این مقاله، کوشیده شده است تا بر این بخش از دیدگاه های نقطویه پرتوی افکنده شود.

در دوران قاجار که مقارن بود با تحولات بزرگ فرهنگی و اجتماعی در ایران از جمله انتقال علوم دقیقه از حوزه به مدرسه، به دانشمندی جامع به نام میرزا ابوتراب بر می خوریم. وی به مساله تثلیث زاویه پرداخته و در رساله در معرفت وتر ثلث قوس معلومه الوتر، راهی نوین برای حل آن گشوده است. مقاله حاضر درصدد روشن نمودن شرایط زندگی و شخصیت میرزا ابوتراب و نیز معرفی رساله و تبیین راه حل اوست.