مرتع و آبخیزداری
سال:1389 | دوره:63 | شماره:1 |تعداد مقالات:15

بهره گیری از سامانه های مختلف خاک ورزی پس از تغییر ناآگاهانه و غیر علمی کاربری اراضی دیگر ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک را تحت تاثیر قرار می دهد. این امر به ویژه در اراضی حاشیه ای و مناطق پر شیب کوهستانی بیشتر مشهود است. این پژوهش با هدف بررسی ارزیابی تغییر کاربری اراضی بر برخی ویژگی های فیزیکو شیمیایی خاک مانند درصد ماسه خیلی ریز، درصد رس، درصد شن، درصد سیلت، اسیدیته، هدایت الکتریکی، رطوبت، ماده آلی، کربنات کلسیم در دو سازند گچساران و آغاجاری صورت گرفت. بدین منظور در سازند آغاجاری در 7 نقطه و با سه بار تکرار و سازند گچساران در 6 نقطه و با 3 بار تکرار و در سه کاربری مرتع، منطقه مسکونی و اراضی کشاورزی نمونه برداری خاک انجام شد. نمونه برداری از عمق 0-20 سانتی متری خاک برداشت شد. پس از انجام آزمایش های مربوط، نتایج مورد بررسی قرار گرفت. بر پایه نتایج بدست آمده، کاربری مرتع در دو سازند گچساران و آغاجاری از لحاظ درصد رس، شن، EC، pH، رطوبت و کربنات کلسیم دارای اختلاف معنی داری می باشند و در دیگر موارد اختلافی دیده نشد. بین کاربری زراعی در دو سازند گچساران و آغاجاری از لحاظ درصد ماسه خیلی ریز، شن، درصد رس، رطوبت و کربنات کلسیم اختلاف معنی داری می باشند و در دیگر موارد اختلافی دیده نشد. در کاربری مسکونی در دو سازند گچساران و آغاجاری تنها از لحاظ درصد رس و EC، دارای اختلاف معنی داری می باشند و در دیگر موارد اختلافی دیده نشد. در هر سازند نیز کاربری ها نقش موثری در تغییر ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک داشتند.

با تعیین سهم و اهمیت نسبی انواع فرسایش در تولید رسوب، مناطق بحرانی و حساس به فرسایش در درون حوضه مشخص شده و برنامه های حفاظت خاک و کنترل رسوب در مناطق یاد شده متمرکز خواهد شد. به دلیل وجود دشواری های زیاد در کاربرد روش های سنتی (مانند میخ ها و کرت های فرسایشی)، روش منشایابی به عنوان روشی جایگزین و مناسب برای تعیین سهم منابع رسوب در تولید رسوب مورد توجه محققان مختلف قرار گرفته است. در این روش ویژگی های فیزیکی، ژئوشیمیایی و آلی رسوب و منابع رسوب برای تعیین منابع اصلی رسوب و اهمیت نسبی آنها مورد مقایسه قرار می گیرند. در روش یاد شده با بهره گیری از ترکیبی مناسب از ویژگی های جدا کننده منابع رسوب، سهم منابع رسوب در تولید رسوب تعیین می شود. در این تحقیق، سعی شده است با بهره گیری از ترکیبی مناسب از عناصر ژئوشیمیایی، رادیو اکتیو، کربن آلی، نیتروژن و فسفر در حوضه قره آغاج واقع در شهرستان ماکو در استان آذربایجان غربی، سهم گروه فرسایش های سطحی و شیاری و گروه فرسایش های خندقی، آبراهه ای و رودخانه ای در تولید رسوب تعیین شود. پس از برداشت 45 نمونه معرف از خاک های سطحی و زیر سطحی و 5 نمونه رسوب از انتهای حوضه نسبت به اندازه گیری ردیاب های یاد شده اقدام شد. با بهره گیری از روش تجزیه تابع تشخیص، 3 ردیاب سزیم 137 137Cs))، کربن آلی (OC) و نیوبیم (Nb) به عنوان ترکیب مناسب گزینش شدند. در پایان با بهره گیری از ترکیب یاد شده و مدل های چند متغیره ترکیبی سهم گروه فرسایش های سطحی و شیاری و گروه فرسایش های خندقی، آبراهه ای و رودخانه ای در تولید رسوب به ترتیب برابر با 34.6 و 65.4 درصد بدست آمد. میانگین خطای نسبی نزدیک به 12 درصد و میانگین ضریب کارایی مدل حدود 0.99 است و در ضمن نتایج با دیده های صحرایی همخوانی دارد.

در این تحقیق تاثیر سطوح مختلف اسید سالیسیلیک بر بهبود ویژگی جوانه زنی گیاه توت روباه Sanguisorba minor L. در شرایط رویارویی آن با تنش شوری و خشکی مورد ارزیابی قرار گرفت. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام گرفت، تیمار ها شامل تنش شوری و خشکی هر کدام در پنج سطح صفر، 0.3-، 0.6-، 0.9- و 1.2- مگاپاسکال و اسید سالیسیلیک در چهار سطح صفر (به عنوان شاهد) 100، 200 و 300 میلی گرم در لیتر بود. نتایج نشان داد که با افزایش تنش شوری و خشکی کلیه صفات مورد بررسی کاهش یافت در حالی بود که بذور تیمار شده کمتر بود. کاربرد اسید سالیسیلیک باعث افزایش معنی داری در درصد و سرعت جوانه زنی و مدت زمان جوانه زنی بذور شد اما بر روی طول ساقه چه، ریشه چه و گیاه چه تاثیری نداشت. از آنجایی که غلظت 200 و 300 میلی گرم در لیتر اسید سالیسیلیک نسبت به غلظت 100 میلی گرم در لیتر تاثیر بیشتری در بهبود صفات جوانه زنی داشتند و از سوی دیگر اختلاف معنی داری بین این دو غلظت دیده نشد، با توجه به مسایل اقتصادی و اینکه اگر غلظت اسید سالیسیلیک مصرف شده از حدی بالاتر رود باعث تشدید علایم تنش در گیاه می شود، غلظت 200 میلی گرم در لیتر اسید سالیسیلیک برای تعدیل اثرگذاری های منفی تنش های شوری و خشکی بر گیاه توت روباه پیشنهاد شد.

فرسایش خندقی به دلیل تولید رسوب و زیان های فراوانی که در نتیجه تخریب اراضی، راه ها و سازه های عمرانی در استان فارس وارد می نماید اهمیت ویژه ای دارد. در این تحقیق 15 خندق فعال و معرف از نظر ویژگی های مورفومتریک، گزینش شدند. طول خندق، عمق، عرض بالا و پایین و حجم فرسایش در آن ها اندازه گیری شد. برای تعیین عوامل موثر در گسترش و رسوب زایی خندق ها، با بهره گیری از روش Stepwise در نرم افزار SPSS تحلیل آماری صورت گرفت. نتایج نشان می دهد، رسوب تولیدی ناشی از گسترش خندق ها در نی ریز تابع سه متغیر گستره آبخیز، درصد سیلت و شن در آبخیز واقع در بالای پیشانی خندق ها است. این نتایج دلالت بر غالب بودن رواناب سطحی به عنوان فرآیند هیدرولوژیک عمده در گسترش خندق ها در این منطقه دارد. بررسی آستانه پستی و بلندی نشان داد به علت منفی شدن توان (b) فرایند رواناب سطحی غالب است و با نتایج محققان خارجی همخوانی دارد. هم چنین این نتایج بیانگر تاثیر ویژگی حوزه آبخیز و سازند زمین شناسی در تولید رسوب ناشی از فرسایش خندقی است. کاهش سطوح لخت و بدون پوشش از راه استقرار پوشش گیاهی، ایجاد بانکت در بالا دست خندق ها به منظور کاهش سطح تولید کننده رواناب و احداث بندهای خاکی کوچک تر از یک متر برای کمک به استقرار پوشش گیاهی و کاهش پیشروی خندق ها توصیه می شود.

هدف از این بررسی ارزیابی ارتباط الگوهای سینوپتیکی بزرگ مقیاس اقلیمی با بارش در استان خراسان رضوی می باشد. در این بررسی با بهره گیری از سامانه استنباط فازی - عصبی تطبیقی برآورد بارش در بازه زمانی فروردین تا خرداد (آوریل تا ژوئن) در استان خراسان رضوی ارایه شده است. داده های بارش بهاره شامل آمار و داده های بارش 38 ایستگاه همدیدی، اقلیم شناسی و باران سنجی می باشد که در فاصله سال های 2007-1970 میلادی از سازمان هواشناسی کشور و وزارت نیرو دریافت شده است. در این بررسی، در آغاز ارتباط بین تغییرات الگوهای سینوپتیکی شامل فشار سطح دریا، اختلاف فشارسطح دریا، دمای سطح دریا، اختلاف دما بین سطح دریا و سطح 1000 میلی باری، دمای سطح 700 میلی بار، ضخامت بین سطوح 500 و 1000 میلی بار، رطوبت نسبی سطح 300 میلی بار و آب قابل بارش با بارش میانگین منطقه ای مورد بررسی قرار گرفته است. در گزینش این مناطق که مجموعه ای از نقاط در خلیج فارس و دریای عمان، دریای سیاه، دریای خزر، دریای مدیترانه، دریای شمال، دریای آدریاتیک، دریای سرخ، خلیج عدن، اقیانوس اطلس، اقیانوس هند و سیبری را شامل می شوند، تاثیر پذیری بارندگی منطقه شمال شرق ایران از الگوهای سینوپتیکی در مناطق یاد شده مورد توجه قرار گرفته است. سپس، مدل سامانه استنباط فازی عصبی تطبیقی در دوره 1997-1970 آموزش داده شده است و در پایان، برآورد بارش در دوره فروردین تا خرداد (آوریل تا ژوئن) 2007-1998 انجام شده است. مدل مورد بهره گیری در این بررسی شامل یک لایه ورودی، یک لایه پنهان و یک لایه خروجی می باشد. سامانه استنباط فازی مورد بهره گیری در این بررسی، مدل سوگینو می باشد. شمار نرون های لایه ورودی، پنهان و خروجی به ترتیب (1-28-13) می باشد. نتایج نشان می دهد سامانه استنباط فازی - عصبی تطبیقی در 90 درصد سال ها می تواند بارش را با دقت قابل قبولی با سطح اطمینان 10 درصد برآورد کند.

امروزه رشد جمعیت از یک سو و محدودیت منابع از سوی دیگر دست اندرکاران امر گسترش را با شگفتی مواجه ساخته است. تغییرات جمعیتی سبب تغییر فعالیت های اقتصادی شده و نقطه آغاز تغییرات کاربری اراضی به شمار می رود. در واقع بهره برداری بی رویه، تغییرات نادرست کاربری اراضی و دست اندازی بشر به عرصه های منابع طبیعی، روز به روز بر برهم زدن تعادل های منطقه ای می افزاید. در دهه های اخیر شاهد تغییر کاربری اراضی در حوزه آبخیز طالقان هستیم. تحت اثر عوامل مختلفی پدیده تغییر کاربری اراضی شکل گرفته است به طور مثال در اراضی رها شده، سطوحی از مراتع به مناطق مسکونی و ویلاسازی تبدیل شده اند. منطقه طالقان به دلیل نزدیکی به مرکز جمعیتی تهران و شرایط ییلاقی از یک سده پیش محل رفت و آمد شمار زیادی از افراد برای بهره مندی از آب و هوای مناسب منطقه بوده است. یکی از عوامل مهم نیز تغییراتی است که در شمار جمعیت طالقان رخ داده است به گونه ای که بر پایه آمار جمعیتی می توان گفت جمعیت روستاهای طالقان به شدت کاهش یافته است. همان طور که در دیگر مناطق ایران شاهد تغییر کاربری اراضی به ویژه مراتع هستیم، این موضوع در منطقه طالقان نیز قابل دیدن است. این نوشتار سعی دارد ارتباط بین تغییرات جمعیت را با تغییرات کاربری اراضی منطقه مورد بررسی و همچنین تعیین تغییرات کاربری اراضی را در طی یک دوره 15 ساله بررسی نماید برای تعیین تغییرات کاربری زمین از سامانه اطلاعات جغرافیایی و دورکاوی و روشهای آماری به صورت توامان و نیز ماهواره لندست سنجنده های TM و ETM+ مربوط به سال های 1366 و 1380 بهره گیری شده است. همچنین آمار جمعیتی در این 2 سال تهیه شد و ضریب رشد جمعیت محاسبه شد. با توجه به نتایج بدست آمده نرخ اراضی رها شده در منطقه مورد بررسی مثبت بوده در واقع افزایش یافته و دیگر کاربری ها دارای نرخ تغییر منفی می باشند. این در حالی است که ضریب رشد جمعیت در همه روستاها منفی بوده و جمعیت کاهش یافته است. روستاهای منطقه از لحاظ بیشترین کاهش جمعیت و بیشترین سطح اراضی رها شده عبارت اند از گته ده، ناریان، نویز علیا، دیزان، جوستان، گراب، اورازان، نسا بالا، مهران، خچیره و دارپی. بنابراین شمار زیادی از افراد در طول این چند سال مهاجرت کرده و جمعیت کاهش یافته و به دنبال این روند گستره زیادی از مراتع (37.88 درصد) که در گذشته به دیمزار تبدیل شده بودند هم اکنون به صورت اراضی رها شده در منطقه نمایان شده اند. در روستای گته ده سطح اراضی مرتعی بیشترین کاهش و اراضی رها شده بیشترین افزایش را داشته است. در نهایت می توان بیان کرد، بین نرخ رشد جمعیت و سطح اراضی رها شده رابطه منطقی وجود دارد.

فرسایش خاک یک چالش جهانی بوده که به طور جدی منابع آب و خاک را تهدید کرده و یکی از مهم ترین چالش های زیست محیطی به شمار می رود. یکی از متغیرهای مهم و قابل بررسی بر فرایند روان آب و فرسایش خاک، ویژگی های خاک می باشد. لذا این پژوهش برای بررسی شماری از متغیرهای موثر خاک در روان آب و فرسایش خاک، در دو پایگاه پژوهشی جنگلی واقع در محدوده شهرستان ساری انجام شده است. در ادامه در 15 نقطه تصادفی از هر پایگاه، مبادرت به ایجاد باران مصنوعی با بهره گیری از دستگاه همانندساز باران شد. همزمان نمونه برداری خاک نیز از نقطه مجاور همانند سازی از عمق 20-0 سانتی متری برداشت شد. نتایج نشان داد که متغیرهای رطوبت پیشین خاک، ماده آلی، وزن مخصوص ظاهری و درصد ذرات شن به ترتیب بیشترین تاثیر را در تولید روان آب دارند. همچنین در فرایند فرسایش خاک نیز به ترتیب متغیرهای درصد ماده آلی، رطوبت پیشین خاک و سیلت بیشترین تاثیر را در اراضی جنگلی داشته اند. نتایج مدل چند متغیره خطی نشان داد که با بهره گیری از 3 متغیر درصد ماده آلی، رطوبت پیشین خاک و رس می توان میزان روان آب و فرسایش خاک را به ترتیب با ضریب تبیین 0.638 و 0.701 برآورد نمود.

برقراری تعادل بهینه و منطقی بین شمار بهره بردار و توان تولیدی مراتع و اندازه مناسب گله در واحدهای بهره برداری از مهم ترین نیازهای مدیریت پایدار مراتع است و رشد و بهره وری عوامل تولید و در نتیجه بیشترین سود اقتصادی را در پی دارد. این بررسی، با هدف تخمین اندازه بهینه واحدهای بهره برداری مرتعی بر پایه پایداری اجتماعی و پایداری نسبی اقتصادی در مراتع شهرستان ارومیه انجام شده است. داده های آماری مورد نیاز از 203 پرسش نامه جمع آوری شده از 34 و اندازه بهره برداری مرتعی این شهرستان در سال 1387-1386 استخراج شده است. سپس به برآورد هزینه ها و درآمدها و اندازه گیری ظرفیت چرایی مرتع در هریک از واحدهای بهره برداری اقدام شد با بهره گیری از معیارهای مختلف همچون هزینه سالانه خانوار و شاخص بهره وری کل عوامل تولید از راه بهره گیری از نرم افزار اقتصادسنجی Eviews اندازه مناسب گله و اندازه بهینه واحدهای بهره برداری تعیین شد. نتایج نشان می دهد که اندازه واحدهای بهره برداری موجود هر دامدار در سطح بهینه نبوده و هر واحد تولیدی کمتر از میزان بهینه از مرتع بهره مند بوده است. میانگین مرتع مورد بهره گیری هر بهره بردار در وضع موجود 71 هکتار است. کمترین اندازه مناسب از دام و مرتع به ازای هر خانوار 5 نفره که بتواند در این اندازه، هزینه های سالانه خانوار را تامین کند به ترتیب 550 راس دام و 350 هکتار است. همچنین شمار دام و اندازه بهینه واحدهای بهره برداری برای اقتصادی بودن واحدهای بهره برداری به ترتیب 667 راس و 297 هکتار تعیین شده است. با ادغام این دو می توان نتیجه گرفت که گله با ابعاد 550 تا 650 راس می تواند هم از نظر بهره وری عوامل تولید و هم از نظر تامین معاش یک خانوار به طور کامل وابسته به دامداری، اندازه مناسبی در این منطقه باشد.

هدف از این پژوهش بررسی روابط پوشش گیاهی با ویژگی های خاک و تعیین مهم ترین عامل خاکی موثر در تغییرات نوع و کمیت پوشش گیاهی در منطقه مورد بررسی می باشد. منطقه مورد بررسی در نزدیکی روستای نجم آباد واقع در غرب استان تهران و جنوب شرق شهر هشتگرد قرار دارد. پس از بازدید صحرایی، تیپ های گیاهی شاخص کل منطقه گزینش و در منطقه معرف هر تیپ به روش سیستماتیک - تصادفی از خاک و پوشش گیاهی نمونه برداری شد. اندازه پلات های نمونه برداری با توجه به نوع و پراکنش گونه های گیاهی به روش حداقل سطح تعیین شد و مشخصه های درصد تاج پوشش، تراکم و فراوانی گونه های گیاهی اندازه گیری شد. پس از برداشت داده ها پوشش گیاهی در هر پلات با توجه به نوع گیاهان موجود و مرز افقها از دو عمق 0 تا 10 سانتی متر و 10 تا 30 سانتی متر نمونه برداری خاک انجام شد و در آزمایشگاه ویژگیهای خاک مانند بافت، اسیدیته، درصد کربن آلی و گچ اندازه گیری شد. پس از جمع آوری داده ها به منظور مقایسه ویژگی های خاک در تیپ های گیاهی از روش های آماری تجزیه واریانس و روش RDA بهره گیری شد. نتایج نشان داد که در منطقه مورد بررسی به غیر از گچ دیگر ویژگی ها در تیپ های گیاهی مختلف منطقه نجم آباد اختلاف معنی دار نداشت. به عبارت دیگر عامل موثر بر تغییرات پوشش گیاهی از بین عوامل بررسی شده در این بررسی میزان گچ خاک بود.