پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1389 | دوره:2 | شماره:8 |تعداد مقالات:9

استعاره از مباحثی است که از گذشته دور ذهن متفکران حوزه های مختلف علوم بشری را در سراسر گیتی به خود مشغول داشته است. در حوزه ادب، از آنجایی که استعاره بزرگ ترین کشف هنرمند و عالی ترین امکانات در حیطه هنری و از کارآمدترین ابزار تخیل و به اصطلاح نقاشی در کلام است مورد توجه ویژه ادیبان و ناقدان برجسته بوده و هست. بلاغت دانان اسلامی نیز که بسیاری از بزرگان ایشان ایرانیانی بوده اند که زبان عربی را در آغاز به درس آموخته اند، مانند دیگر پژوهشگران عرصه ادبیات جهانی درباره این صنعت بلاغی ژرف اندیشی ها کرده اند. از جمله ناقدان و بلاغت دانان برجسته اسلامی عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471 ق) است که با تلاش روشمند خود موفق شد به افق های بی سابقه ای در مطالعات ادبی و زبانی از جمله استعاره دست یابد که تا آن زمان سابقه نداشت. او معیارهایی را به عنوان مبانی زیبایی شناسی استعاره ارایه کرده است که در این مقاله سعی بر آن است، هر چند مختصر، به تبیین این مبانی پرداخته شود.

پس از سرودن خمسه توسط نظامی، بویژه دو اثر مشهور غنایی او؛ یعنی لیلی و مجنون و خسرو و شیرین، بسیاری از شاعران در صدد برآمدند که به تقلید از این آثار منظومه هایی پدید آورند. یکی از این مقلدان، شهاب ترشیزی شاعر سده دوازدهم و آغاز سده سیزدهم است. شهاب دو منظومه غنایی به نام های یوسف و زلیخا و خسرو و شیرین دارد که اولی را به تقلید از جامی و دومی را به پیروی از نظامی سروده است. شهاب در مثنوی خسرو و شیرین به دو منظومه نظامی و برخی از منابع دیگر مثل شاهنامه نظر داشته است. دو منظومه نظامی یکی هفت پیکر است که شهاب در وزن و برخی از شیوه های داستان پردازی، بویژه در «هفت مجلس»، به آن نظر داشته است دیگری به خسرو و شیرین که وی ماجرای عشق خسرو به شیرین را تقریبا نظامی گونه بیان می کند. با وجود این چند تفاوت عمده در مثنوی شهاب با خسرو و شیرین نظامی دیده می شود.1- وزن: وزن مثنوی شهاب فاعلاتن مفاعلن فعلن یعنی بحر خفیف است و از این جهت به هفت پیکر شبیه است.2- در شیوه داستان پردازی نیز «هفت مجلس» به شیوه هفت پیکر است.3- بسیاری از داستان های فرعی در مثنوی شهاب حذف شده و برخی از شخصیت های داستان او نیز با شخصیت های هفت پیکر متفاوت است.

وصف، تصویر، خیال، احساس و عاطفه برخی از عناصر بنیادین و سازنده شعر هستند. گرچه شعر حاصل سوز و عطش درونی است و بیان آن جز با کاربرد زبان مجازی و خیال انگیز میسر نیست ولی تصاویر شعری نیز در واقع حاصل تاثیر و کارکرد خیال در بستر زبان هستند که موجب گستردگی، تنوع و پویایی شعر می شود. شاعر به دلیل شدت و رقت عاطفه و احساس خویش، چه بسا که برای شکل گیری کامل تصویری در ذهن مخاطب، به شیی یا پدیده ای از منظرهای مختلف می نگرد و تصاویر را به صورت پیاپی می آورد و توصیفات متنوعی از آن به دست می دهد. این مقاله به بررسی توصیفات شعر خاقانی پرداخته و مواد و عناصر سازنده تصاویر در آن، مخاطب شناسی خاقانی در توصیفات، انسجام و تضاد بین تصاویر در محور عمودی و هماهنگی با محتوای شعر، پشتوانه فرهنگی آنها، تازگی و نوآوری توصیفات و.... مورد بررسی قرار گرفته است. وجود نوآوری های فراوان در ارایه تصاویر و کشف ارتباط های تازه بین پدیده ها و اشیا، همچنین استفاده از دانش های مختلف در توصیفات علاوه بر دقت نظر و طبع خلاق سراینده، نشان از مهارت و نگرش خاص وی به جهان هستی و اجزای طبیعت دارد.

تحول در فناوری اطلاعات و گسترش جهش وار اینترنت در دهه اخیر یکی از حوادث مهم تاریخ بشری به شمار می رود که همه جنبه های زندگی اجتماعی انسان ها را تحت تاثیر قرار داده است. این پدیده امکانات متنوعی را در اختیار عموم دانشمندان؛ از جمله محققان و ادب دوستان قرار داده است؛ به طوری که آنان به راحتی می توانند اطلاعات مورد نیاز خود را از منابع موجود در شبکه جهانی اینترنت دریافت کنند و یا نتیجه مطالعات و تحقیقات خود را در اختیار عموم کاربران قرار دهند.استفاده آسان و ارزان از مراجع و منابع فراوانی که در اینترنت وجود دارد می تواند زمینه ساز رشد و توسعه کمی و کیفی تحقیقات ادبی در ایران شود؛ از این رو آشنایی با این منابع و کسب مهارت های لازم برای استفاده از آنها در پژوهش های ادبی امری اجتناب ناپذیر است.هدف از این نوشتار نشان دادن گستردگی و تنوع زیاد منابع اینترنتی در مقایسه با منابع چاپی و تاکید بر لزوم توجه ویژه به این نوع از منابع است. در این مقاله ضمن بیان مزیت های منابع اینترنتی، گونه های مختلف آن در حوزه مطالعات ادبی معرفی می شود؛ موانع استفاده پژوهشگران ادبی در ایران از این پایگاه ها بررسی و نمونه هایی از مهم ترین پایگاه های مرتبط با تحقیقات ادبی معرفی می شود.

با آن که کرامت عملی خارق عادت است که هر کسی بر انجام آن توانایی ندارد، مگر آن که مشمول عنایت حق قرار گرفته باشد، اما شماری از کرامت های صوفیان، به دلیل اتکا بر توانمندی های جسمانی یا روحانی، از امکان وقوع بیش تری برخوردارند. به دلیل آن که اسباب وقوع آن ها یا بر ریاضت و تمرین های بدنی نهاده شده است، مانند تحمل گرسنگی و بر روی آتش راه رفتن و در میان برف ها عرق کردن؛ و یا آن که انعطاف در بعضی از کنش های عاطفی و رفتاری چون توان تلقین گری و تاثیرگذاری و نیز روحیه بی آزاری و بی ترسی باعث پدید آمدن حوادث کرامت آمیز شده است. نمونه این گونه وقایع خارق عادت که اغلب نیز در نقل آن ها از اغراق بسیار استفاده شده است عبارت است از: تاثیر سخن بر مخاطبان و مرگ و بی هوشی آنان، استجابت دعا برای به کیفر رساندن گناه کاران، و انس صوفیان با درندگان.

«دیوان سومنات» با 12 داستان کوتاه، دومین مجموعه داستان ابوتراب خسروی است. بر اساس نظریه ساختاری، پس از استخراج پی رفت ها، ساختار روایت ها را تحلیل کرده ایم؛ تحلیل ساختار روایات، ما را در فهم و تبیین ژرف ساخت های پیچیده یاری می کند؛ همچنین میزان هماهنگی ساختار روایات با ژرف ساخت را روشن می سازد. بررسی ساختاری این مجموعه نشان می دهد ژرف ساخت همه داستان ها، براندازی زمان یا بی اعتبار کردن زمان است. در مواردی که ساختار روایت با ژرف ساخت تطابق ندارد نویسنده به کمک عناصر و تعابیری که حاوی براندازی یا مبارزه با زمان گذراست، ژرف ساخت را می پرورد. در برخی داستان ها، ساختار روایت نظیر پیچیدگی در ترکیب پی رفت ها یا چند محور گشتن روایت یا تکرار روایت موجب تداعی ژرف ساخت داستان شده است. در این موارد نویسنده در طرح های متضاد هویت و بی هویتی، تسلیب و ترمیم و مرگ و زندگی برای تبدیل زمان تاریخی به زمان قدسی به منظور مبارزه با زمان پرداخته است.

ابوالمعالی نصراله منشی و حکیم سنایی از نام آوران بزرگ ادب فارسی هستند که حدودا معاصر یکدیگر زیست کرده اند (با اندک تقدم تاریخی که از حیث زندگی محتملا برای سنایی قایلیم) و دو اثر سترگ «حدیقه الحقیقه» و «کلیله و دمنه» را به زبان و فرهنگ غنی فارسی ارزانی کرده اند؛ دو اثری که چون دو ستاره رخشنده در فلک بهرامشاهی درخشیدن گرفته اند. هرچند که ظاهرا ابوالمعالی به کار ترجمه «کلیله و دمنه» ابن مقفع پرداخته است ولی می دانیم توانمندی مترجم در حیطه زبان و ادب فارسی و عربی او را بر آن داشته است که چرب دستی کند و - به موازات تعهد و تقیِد به متن اصلی - متن ابن مقفع را به آیات قرآنی و احادیث نبوی و امثال و اشعار شاعران عرب و عجم بیاراید و خود خواسته است که در بسط سخن و کشف اشارات آن اشباعی رود و از این حیث مسلما خود آفرینشگری دگر است. به همین سبب نگارنده در این گفتار به مقایسه موضوعی و محتوایی این دو اثر پرداخته است تا میزان تاثیرپذیری آنها را بر یکدیگر در فضای فرهنگی عصر غزنویان با تکیه بر حکایات، امثال، اشعار، تلمیحات، تعابیر و اصطلاحات خاص، مورد ارزیابی قرار دهد که خود به خود اثرات متن ابن مقفع بر سنایی نیز تا حدی مکشوف می شود.

بررسی و تحقیق در شعر عطار نشان می دهد که رمز و نماد در بیان مفاهیم، آموزه ها و افکار عرفانی بسیار مورد توجه او بوده است. ساختار برخی از آثار عطار از جمله الهی نامه و منطق الطیر نمادین است، اما گاهی نیز رمز و نماد در قالب الفاظ و کلمات پدیدار می شود که در این مورد تنها واژگان در معنای فرا واقعی خود به کار می روند. یکی از این واژگان، دریاست که در تقابل با واژگانی چون قطره، شبنم، موج، ماهی، گوهر و... مفهوم و معنای متفاوت می یابد. عطار از این نماد برای تبیین مفاهیم متعدد و متنوعی استفاده کرده است. بیشترین نمود این واژه ها در آثار عطار در بیان اندیشه رهایی از خود یا فنا و وصول به حقیقت برتر و دستیابی به توحید دیده می شود.