پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1397 | دوره:8 | شماره:29 |تعداد مقالات:9

ابن سینا معتقد است که نفوس انسانی قبل از بدن موجود نیستند و سپس در بدنها به وجود می آیند یعنی پس از این که اجسام به وجود آمدند، نفوس به آنها ملحق می گردند. چون اگر نفوس قبل از اجسام موجود باشند همه دارای وجودی منفرد خواهند بود و در این صورت تکثردر آنها جایز نیست. علت این سخن ابن سینا آن است که وی بر این عقیده است که تکثر، تنها مربوط به بدنهایی است که نفوس به آنها ملحق می گردند و نمی تواند از جانب نفوس باشد؛ چون نفوس مجرد هستندو در مجردات تکثر وجود ندارد. اما حقیقت آن است که همان گونه که جواهر مادی متکثرند، جواهر مجرد هم باید متکثر و متمایز باشند و خلاف این امر، منجر به محال خواهد شد. دلیل دیگر ابن سینا بر حدوث نفس، اعتقاد به نفی تعطیل است اما علاوه بر این که اصل نفی تعطیل قابل قبول نیست این اصل اساسا شامل مجردات نمی گردد.

تمایز و پیدایی هریک از فرقه ها و مکتب های اسلامی در قرون نخست را می توان معلول عوامل و زمینه های متعددی دانست که در یک فرآیند تدریجی و گاه متاثر از یکدیگر به وقوع پیوسته اند. پژوهش گران این عوامل مختلف را در یک تقسیم بندی کلی به بیرونی و درونی، طبیعی و غیرطبیعی و گاهی به داخلی و خارجی تقسیم کرده اند و از میان آنها به اسباب متعدد نفسانی، فکری، سیاسی، مذهبی و اجتماعی اشاره نموده اند. خاستگاه و سرچشمه های تصوف و عرفان اسلامی را نیز نمی توان مستقل از عوامل یاد شده، مورد فحص و بررسی قرار داد. پیدایش راه و رسم عرفانی در قرون اولیه را نمی توان به طور دقیق، فرقه گرایی به معنای خاص آن، که عمدتا ناظر به تمایز اندیشه های کلامی است، به حساب آورد و بدین جهت است که بیشتر ملل و نحل نگاران نیز تصوف اولیه را در زمره فرقه های اسلامی شمارش نکرده اند. با این حال برخی عوامل که در ظهور و بروز فرقه های کلامی و دسته بندی های فقهی دخیل بوده است، در پیدایی این نحله نیز سهم قابل توجهی داشته اند; هرچند نمی توان از اسباب ویژه و یا حداقل تاثیر بیشتر برخی عوامل، تاریخی ان چشم پوشی کرد. در مبحث حاضر تلاش می کنیم از میان عوامل مختلف پیدایی تاریخی تصوف و عرفان به مهم ترین عوامل تاریخی واجتماعی وسیاسی که مورد تایید بیشتر عرفان پژوهان نیز واقع شده است، اشاره نماییم.

امید به زندگانی جاودان سبب گردیده است که انسان باورهای گوناگونی را در باب حیات پس از مرگ پیدا کند که تناسخ یکی از آنهاست، این ایده که دیرینه ای طولانی دارد از سوی موافقان و مخالفان آن به بحث گذارده شده است و امروزه به عنوان یکی از پرسش های فراروی بشر خودنمایی میکند. در تعالیم دینی ما، مرگ همزاد و هم نفس آدمی است. هر دمی که فرو می بریم گرچه با آن زندگی خود را تامین می کنیم، در عین حال با آن گامی به سوی مرگ برمی داریم. مرگ و زندگی هر دو آفریده خداوند هستند و ابزاری برای آزمون کردار آدمی. در اسلام و بویژه در مکتب تشیع اگر چه عقیده تناسخ از ناحیه پیشوایان معصوم ابطال گردیده است، لیکن خردورزان و اندیشوران آن مکتب را از تفکر در آن زمینه باز نداشته است که صدرا به عنوان موسس مکتب حکمت متعالیه از جمله ایشان است که به خوبی این چالش را بررسی و حل نموده است. در این نوشتار، ضمن مرور بر تاریخچه این نگرش بشری، و بیان تقسیمات مربوط به آن، انظار و آراء آن فیلسوف و حکیم زبردست در این باب نیز به اجمال بررسی گشته است، بیانات وی در این مقوله روشنگری شگرفی درمتفکران پس از خودش ایجاد نموده است تا آنجاکه صدرالمتالهین را می توان جامع و کامل کننده این ابحاث به شمار آورد. به هر حال، اگرچه بطلان نقلی و عملی تناسخ خدشه ناپذیر به نظر می رسد، اما درباره محال بودن عقلی آن و بررسی تاثیرات این نظریه، مجال بحث و تامل باقی است.

نقد حدیث و دانش های مرتبط با آن، همواره، مورد توجه محدثان بوده است. رشید رضا، یکی از اندیشه وران معاصر و تاثیرگذار در زمینه حدیث است. او ضمن باور اجمالی به روایات، نقدهایی فراتر از آنچه مشهور عالمان مسلمان گفته اند، بر حدیث وارد ساخت. نگاشته نشدن حدیث در قرن اول، رواج نقل به معنا در احادیث، کثرت جعل و وضع، و تاکید بر نقد متن برای اعتبارسنجی روایات، از جمله مباحث قابل توجه در اندیشه اوست. شاید عده زیادی رشید رضا را سلفی و جزء «قرآنیون» بدانند، اما نگاه او به حدیث را می توان حد فاصل دیدگاه قرآنیون و مشهور محدثان دانست. در این مقاله تلاش می شود تا ضمن نشان دادن خاستگاه اندیشه ها، مبانی و آرای رشید رضا نسبت به حدیث استخراج و نقد گردد.

دراین نوشتار اصولی مانند راستی، جایگاه پادشاه، فره ایزدی، اصالت نژاد وعدالت در قابوسنامه مورد بررسی قرار گرفته است. در قابوسنامه پادشاه به خورشید مانند شده است و همه امور به خواست او انجام می گیرد.؛ او باید عدالت را در جامعه اجرا کند و ایرانشهر را از دروغ پاکسازی نماید و تا آرمانشهر به منصه ظهور برسد. پادشاه باید آریایی باشد و هم از رحمت الهی برخوردار. پادشاه فراهم کننده شرایط مطلوب برای رستگار شدن مردم است و مردم در سایه تدبیر او می توانند علی قدر مراتبهم، از رحمت یزدانی سیراب شوند. این پژوهش که با روش تاریخی و رویکردی توصیفی، تحلیلی انجام پذیرفته، نشان خواهد داد که عنصرالمعالی تحت تاثیراندیشه های ایرانشهری قرار داشته است و مفردات این اندیشه ها رااز منابع گوناگون از جمله منابع پهلوی، گرد آوری کرده است؛ . نقطه اوج این تاثیر، باب هشتم کتاب است که به بیان اندرزهای انوشیروان اختصاص پیدا کرده است.

هیچ حرکت اقتصادی و خصوصا اخلاق جهادگونه در منظومه معرفتی دینی نمی تواند موفق باشد مگر آنکه خواستگاه، مسیر و مقصد آن خدایی، و بر مبنای اخلاقیات باشد. با تدبر در قرآن کریم می بینیم اهمیت بحث های اخلاق اقتصادی در دین مبین اسلام به گونه ای است که خدای متعال بخش قابل توجهی از این کتاب بزرگ و انسان ساز را به بحث های مختلف کلان و گاهی ریز اقتصادی از جمله حلال، حرام، مکروه، مستحب، جمع اموال، امتحان الهی از طریق مال دنیا، خمس، زکات، خرید، فروش، اجاره و حتی نوع عملیات اقتصادی مثل شکار، صید، اماکن، زمان های حرمت صید، زراعت، غواصی، کشتیرانی، دامداری و. . . اختصاص داده است. در این راستا بنا داریم ابتدا مختصرا به معنی جهاد و اقتصاد پرداخته، سپس شاخص های مدنظر قرآن کریم و نهج البلاغه را برای تحقق اقتصاد اسلامی در یک جامعه را بررسی کرده و پس از آن بعضی از راهکارهای اخلاق اقتصادی مندرج در قرآن کریم و نهج البلاغه و همچنین نتایج و آثار حاصله از اقتصاد اسلامی را در این مقاله هرچند به قدر بضاعت کم خودمان واکاوی نماییم.

مساله «بداء» از جمله مسایلی است که علمای مذاهب اسلامی در مورد آن دیدگاه های مختلفی دارند. این مسئله از ویژگی های تفکر شیعی و متاثر از نصوص دینی است. از نظر شیعه، اعمال انسان در سرنوشتش تاثیر گذار است و خداوند براساس اعمال صالح یا ناصالح وی، تقدیرش را تغییر می دهد. برخلاف یهود که دست خدا را از هرگونه تغییر و تبدیل بسته می دانند. در اهمیت مبحث «بداء» همین بس که امام صادق می فرماید: «ما عبد الله بشی ء مثل البداء» از اینرو راقمان این سطور درصددند به روش توصیفی-تحلیلی به تبیین هرچه بیشتر این موضوع بپردازند. به همین منظور پس از مفهوم شناسی واژه «بداء» و ذکر تفاوت آن با نسخ، به بررسی دیدگاه مفسران و علمای اهل تسنن پیرامون بداء پرداخته و ضمن نقل اقوال مشهور، دلایل شیعه بر اثبات بداء و اتهامات علیه شیعه را نیز مطرح نموده و با استدلالات عقلی و نقلی شیعه را از تهمت های ناروای مخالفان مبرا ساخته است. بنابراین از نگاه مسلمانان هر نوع تحول و دگرگونی تحت قدرت و سیطره تدبیر خداوند بزرگ قرار دارد و قدرت خدای سبحان علی الاطلاق نافذ است و کسی توان ممانعت از تحقق آن را ندارد. قرآن کریم که کتاب جامع و جاویدان برای هدایت است، نیز در آیاتی چند بر آن تصریح نموده است.

ناصر خسرو شاعری است منحصر بفرد، یکی از این جهت که در ردیف معدود شاعرانی است که با تحقیق و تفحص راه خود را-جدا از هر گونه تعصب و نگرشی – یافته و برای اثبات درست بودن راه خود از نظر منطقی بویژه متوسل شدن به کلام وحی از هر کوششی در این راه فروگذاری نکرده است و در این ارتباط بیشتر به تاویل نظر دارد که در نهایت این تاویل را به خاندان عصمت و طهارت  ارجاع می دهد و با این نگاه که مامور تبلیغ راه خود نیز می باشد تمام مباحث منطقی را برای دنبال کردن و به نتیجه رساندن راه خود طی کرده و هم از معانی و مفاهیم و هم از الفاظ و ترکیبات قرآنی در لابه لای نوشته ها به ویژه در دیوان بهره مند گردیده است. تحقیق حاضر به روش کتابخانه ای و به صورت داده های مطالعاتی و برداشت های استدلالی و به روش توصیفی و تحلیلی به بسیاری از سوالات و ابهامات در این خصوص پاسخ می دهد.