پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1393 | دوره:4 | شماره:16 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:در این نوشتار ضمن اینکه مفاهیمی مانند جبر و اختیار، قضا و قدر، گناه نخستین و لطف (فیض) در اصطلاح و کاربرد مسیحی آن و ... مورد مطالعه قرار گرفته است، دیدگاه آگوستین قدیس در موضوع جبر و اختیار که مورد اختلاف با دیگر کشیش معاصرش، پلاگیوس بوده، مورد بررسی قرار گرفته است. ما این دیدگاه ها را با ترجمه نامه های آگوستین علیه پلاگیوس و پیروان او به دست آوردیم. در ادامه مباحث، تفکرات ابوالحسن اشعری در جبر و اختیار و تفسیر نظریه کسب توسط وی نگاشته شده است. همچنین دیدگاه مخالفین او یعنی فرقه معتزله و تطبیق دیدگاه های این دو فرقه درکلام اسلامی با دیدگاه آگوستین وپلاگیوس در جبر و اختیار نیز مطرح گردیده است. آگوستین با استفاده از نظریه فیض راه برون رفت از باطلاق جبرگرایی را در کلام مسیحیت کاتولیک گشوده است، همان شیوه ای که ابوالحسن اشعری با تکمیل و تدوین نظریه کسب پیموده تا از اتهام جبرگرایی مصون بماند، هر چند منتقدین ایشان بر این باورند که این نظریه ها نتوانسته این دو متکلم نامور را از اتهام جبرگرایی برهاند. در این مقاله علاوه بر طرح مباحث فوق الذکر به سایر وجوه اشترک یا افتراق این دو اندیشمند موثر در کلام مسیحی و اسلامی به شیوه توصیفی تحلیلی و ابزار کتابخانه ای پرداخته شده است. چکیده عربی:یکون التحقیق فی هذه المقالة، حول مفاهیم الجبر و التفویض، القضا و القدر، الخطیئة الأصلیة والفضل و الدراسه من حیث تطبیقها علی وجهة نظر مسیحیة علی الجبر والتفویض فی آراء اوغسطینوس لخلافه مع الکاهن بلاجیوس الذی کان یعیش فی تلک الزمان، وقد حصل لنا وجهه نظرهما مع ترجمة رسالات لأوغسطین ضد بلاجیوس واتباعه التی فی المناقشة التالیة، فی استمرار هذه الدراسه کتبنا فکرة أبو الحسن الأشعری فی الجبر و التفویض و تفسیر النظریة الکسب من قبله. کما اوضحنا عن معارضته للطائفة المعتزلة وتطابق وجهات النظر الفصیلین من وجهة نظر الإسلامیه فی علم الکلام و آراء أوغسطین فی الجبر والتفویض أیضا. افتتح اوغسطین سبیلا للخروج من مستنقع الجبریه باستخدام نظریه الفضل (اللطف) فی الکلام الکاثولیکی بنفس الطریقة التی استخدمها الاشعری بالنظریة الکسب حتی صان فکرته عن اتهام الجبریه، علی الرغم ان منتقدیهما یعتقدون أن هذه النظریات لم ینجههما من اتهام الجبریه. بالإضافة باحثنا فی هذا النقاش إلی اشتراک القضایا المشار إلیها أو غیرها من السمات الممیزة لهذین المفکرین اثنین النافذین فی علم الکلام المسیحی و الإسلامی.

چکیده فارسی:عالم برزخ مرحله ای از عوالم وجود و حد فاصل میان جهان محسوس و آخرت است که انسان پس از مرگ در قالب بدن مثالی یا جسم برزخی وارد آن می شود؛ این موضوع هم در قرآن و روایات و هم از نگاه کلام اسلامی قابل اثبات است، که متکلمان به کمک معارف نقلی به موضوع قبر و برزخ و مسائل پیرامون آن مانند: سوال و جواب و عذاب در قبر، حیات برزخی، تکامل برزخی، پاداش و کیفر برزخی، مساله شفاعت در برزخ، ارتباط اهل برزخ با اهل دنیا و مدت زمان وقوف در برزخ، و ... استدلال کرده اند. به جهت گستردگی بحث در این نوشته سعی شده است که موضوعات یاد شده فقط از نگاه معارف نقلی و کلامی به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گیرد و تحقیق آن از نگاه فلسفی و عرفانی به زمان دیگری موکول شده است. چکیده عربی:یمثل عالم البرزخ مرحلة من مراحل عوالم الوجود، و هو الحد الفاصل بین العالم المحسوس و عالم الآخرة، و یدخل فیه الإنسان بعد موته فی قالب البدن المثالی أو الجسم البرزخی. و هذا الموضوع یمکن إثباته عن طریق القرآن و الروایات کما یمکن إثباته من جهة الکلام الإسلامی، حیث یستعین المتکلمون بالمعارف النقلیة للاستدلال علی موضوع القبر والبرزخ و ما یتعلق بهما من المسائل کالسؤال و الجواب و العذاب فی القبر، و الحیاة البرزخیة، و التکامل البرزخی، و الثواب و العقاب البرزخی، و مسألة الشفاعة فی البرزخ، و علاقة أهل البرزخ مع أهل الدنیا، و طول فترة الوقوف فی البرزخ.و لتشعب هذه المواضیع و اتساع مساحة البحث فیها اقتصرنا فی هذه المقالة علی البحث عن العناوین المذکورة من منظار المعارف النقلیة و الکلامیة فقط، موکلین تحقیق الموضوع من الناحیة الفلسفیة و العرفانیة إلی فرصة مناسبة أخری.

چکیده فارسی:در تحصیل معرفت، نخستین گام کسب تعریف می باشد، لکن در حوزه الهیات، یکی از مهم ترین مسائل، چگونگی شناخت ذات باری و حقیقت آن می باشد. چه آن که برخی بر آنند، راهی برای شناخت ذات خداوند نیست. از جمله محقق دوانی، دانشمند و فیلسوف شهیر سده نهم هجری، وی معتقد است شناخت خداوند از طریق شهودی و فطری است؛ گرچه امکان اقامه استدلال بر وجود خدا وجود دارد. ایشان ضمن ارائه براهینی بر این امر، لحاظ موجودات با علت تا بدین وسیله یافتن علت آنها مبرهن گردد را دلیلی پیشینی بر پی بردن به جود خداوند برای شناخت این که علتشان خارج از مجموعه مخلوقات است، می داند و آن برهان را متفاوت از برهان صدیقین ابن سینا دانسته و خارج از تقریرهای مختلف برهان علی که خود آنها را تبیین می کند، دانسته است. نظریه وی در باب الهیات اخص، مبتنی بر دیدگاهی با مبنای عرفانی است که خود آن را ذوق متالهین می داند، می باشد. لذا در باب توحید هم، مقتضای چنین ذوقی، توحید در وجوب وجود و توحید در وجود، دانسته و به علاوه توحید صفاتی و افعالی را هم بر همین مبنا، توجیه می نماید. مقاله حاضر به شیوه کتابخانه ای و بررسی و تحلیل اسنادی، دیدگاه دوانی را در باب شناخت خداوند و چگونگی حصول آن، واکاوی نموده، به سوالات و مجهولاتی در این خصوص پاسخ داده است. چکیده عربی:التعریف هو الخطوة الاولی لتحصیل المعرفة، لکن فی مباحث الالهیات، من المسائل المهمة، کیفیة معرفة ذات الباری تعالی و حقیقته لان البعض علی أن لاطریق الی معرفة ذات الباری تعالی.منهم المحقق الدوانی، العالم و الفیلسوف الشهید فی القرن التاسع الهجری، حیث انه یعتقد ان معرفة الله عزوجل لایکون الاعن طریق الشهود الفطری. و ان کان یمکن اقامة البرهان علی وجود الله سبحانه و تعالیان هذا الفیلسوف یقیم البراهین علی هذا المعتقد بالطرق العلیة و یعتقدان هذا الدلیل یتقدم علی معرفة الله سبحانه و تعالی لان معرفة العلل الخارجة عن مجموعة المخلوقات، و یعتقد ان هذا البرهان یتفاوت مع برهان الصدیقین الذی اقامه ابن سینا و خارج عن التقاریر المختلفة للبرهان العلی.نظریة هذا الفیلسوف فی الالهیات بالمعنی الاخص، یبتنی علی مبناه الصوفانی الذی یسمیه «ذوق التأله» و علی هذا الذوق یبرهن علی التوحید و وجوب الوجود و ایضا یبرهن علی هذا المبنی علی التوحید الصفاتی و الافعالی، فی هذه الدراسة نعتمد علی الدراسة المکتبة و التحیلیلة لمعرفة مبانی المحقق الدوانی فی باب معرفة الله و کیفیة حصول المعرفة و نجیب علی الاسئلة الوارة فی هذا المجال.

چکیده فارسی:پیامبر اکرم (ص) در طول دوران نورانی رسالت خویش با درایت سیاسی و دوراندیشی، پیمان هایی به انعقاد رسانیدند که فصل مهمی از تاریخ صدر اسلام را به خود اختصاص داده است.هجرت آن حضرت از مکه به مدینه، که به دلیل اهمیت آن سرآغاز تاریخ مسلمانان گردید در پی دو پیمان مهم و مخفیانه حضرت با یثربیان به نام «عقبه» صورت گرفته است.همچنین برقراری آرامش و امنیت میان طوایف مختلف ساکن مدینه، در پی درایت پیامبر (ص) مبنی بر به امضا رسانیدن پیمان هم زیستی میان آنان محقق گردیده است و حتی توفیق خنثی نمودن توطئه یهودیان و اخراج از مدینه و سرکوب آنان نیز در پی اتمام حجت آن حضرت با آنان و عمل نکردن به شرایطی است که در پیمان با پیامبر (ص) به امضا رسیده بود. همانگونه که فتح افتخارآمیز مکه به دست لشکر اسلام، از نتایج و ثمرات «بیعت رضوان» و «صلح حدیبیه» است.حقیر در این مقاله در حد امکان به بررسی عنصر عقلانیت در پیمان های حضرت پرداخته ام. همچنین به دلیل اهمیت شرکت پیامبر (ص) در پیمانی به نام «حلف الفضول» یا «پیمان جوانمردان» که مربوط به بیست سال پیش از بعثت است و برای دفاع از حقوق مظلومان منعقد گردیده بود و پیامبر اکرم (ص) در زمان رسالت نیز وفاداری خود به آن پیمان را اعلام نموده اند و به دلیل اهمیت و پیامی که این پیمان برای جهان اسلام می تواند داشته باشد، مقاله را با شرح این پیمان شروع نموده ام. امید که مقبول حضرت و مورد رضایت الهی باشد. چکیده عربی:ان الرسول الاکرم ص فی مده نبوته المضیئة انعقدالاحلاف التی قد اختصت فصلا هاما من تاریخ صدر الاسلامهجره سماحیته من مکه الی مدینه وهی لاهمیته صارت مقدمة تاریخ المسلمین: قد حدثت بعد حلفیه (ص) المهمین السریین مع یثربیینوکذ لک تحقق الامن والامان بین الطوایف المختلفه فی مدینة بعد براعة الرسول (ص) لانعقاد (لمعاهدته) الحلف التعایش بینهمکما ان توفیقه (ص) احباط مؤامره الیهود واخراجهم من مدینة وقمعهم کان بعد انذاره ایاهم وانهم لم یلتزموا بشروط عهدهم مع النبی (ص) وکذلک فتح مکة بالفخر، بید جیش الاسلام کان من نتائج «بیعة الرضوان» و صلح الحدیبیة وثمراتهماو ان الرسول قبل بعثته لعشرین سنة شارک فی معاهده حلف الفضول بمعنی المعاهده الفروسیة وهو کان موفیاریا بوعده فی هذالحلف فی زمن نبوته ولهذالحلف اهمیة ورسالة للعللم الاسلامی ولذاک ابتدی کتابة المقالة بوصفها (یعنی حلف الفضول).

چکیده فارسی:ابن راوندی مشهورترین متکلم از جریان معتزلیان شیعه شده در سده سوم هجری است که با رویگرداندن از اعتزال مذهب امامیه را پذیرفت و در کنار نقد اندیشه های اعتزال به دفاع و تبیین از آموزه های امامیه پرداخت. معتزلیان هموار این تغییر مذهب را انکار و تهمت های فراوانی به او زده اند. الحاد مشهورترین اتهامی است که معتزلیان مطرح کرده و یکی از پایه های این اتهام آثار است که معتزلیان بر این باورند که ملحدانه نگارش یافته است. سوال اصلی این است که آیا می توان بر سخن معتزلیان اعتماد و این آثار را الحادی و ابن راوندی را متکلمی ملحد دانست؟ فرضیه مطرح این است که احتمالا ابن راوندی این آثار را در نقد اندیشه های توحیدی و عدلی اعتزال نگاشته و همین زاویه داشتن با مواضع معتزلیان زمینه این اتهام را فراهم کرده است. هم از این روست که معتزلیان، در راستای تخریب ابن راوندی، آنان را ملحدانه تصویرسازی کرده و یکی از ادله مدعای خود مطرح کرده اند. با بررسی گزارش های مربوط به هر کدام از این آثار، که در متون کلامی، رجالی و فهرستی بر جای مانده این نتیجه به دست آمد که این آثار اکثرا در نقد اندیشه های معتزلی یا با رویکرد فیلسوفانه نگارش یافته که با نظام معرفتی معتزلیان همانگ نبوده است. در دسته ای دیگر از این آثار نیز ابن راوندی نظرات مخالفان را در کنار نظرات موافق آورده و همین باعث سوء استفاده معتزلیان شده که آراء مخالفان را نظرات خود وی معرفی کرده و روش او را پوششی برای بیان اندیشه های کفرآمیزش معرفی کرده اند. چکیده عربی:یعد ابن الراوندی من اشهر المتکلمین المنتمین الی تیار المعتزلة المتشیعین فی القرن الثالث الهجری، حیث قام بترک الاعتزال واختار المذهب الامامی، وبدأ بنقد الفکر الاعتزالی، والدفاع عن عقائد الامامیة وتوضیحها. وقد انکر المعتزلة دائما هذا التغییر للمذهب، فکالوا لابن الراوندی مختلف التهم. وقد کان الالحاد من اهم هذه الاتهامات، وکانت المؤلفات من اهم ذرائع هذا الاتهام، حیث انها - حسب الرؤیة المعتزلیة - قد کتبت بروح الحادیة. والسؤال الرئیسی هو: هل یمکن التعویل علی ما قاله المعتزلة، واعتبار تلک المؤلفات الحادیة، وبالتالی سیکون ابن الراوندی متکلما ملحدا؟ والفرضیة التی ننوی طرحها هی انه من المحتمل ان ابن الراوندی قد کتب هذه الکتب فی سبیل نقد الافکار التوحیدیة والعدلیة للمعتزلة، وان هذا الاختلاف مع افکار المعتزلة قد وفر الارضیة الملائمة لاطلاق هذا الاتهام. کما یمکن ان یعود سبب ذلک الی ان المعتزلة قاموا بتصویر تلک المؤلفات علی انها الحادیة، وذلک فی سبیل تشویه صورة ابن الراوندی، واثبات دعواهم فی حقه. وبعد دراسة ما تبقی من تلک المؤلفات، وما نقل عنها فی کتب الکلام، والرجال، والفهارس، سیتضح ان معظم تلک المؤلفات قد تم تألیفها فی سبیل نقد الفکر الاعتزالی او انها کتبت بروح فلسفیة، الروح التی لم تکن ملائمة للنظام المعرفی للمعتزلة. وفی قسم من تلک المؤلفات قام ابن الراوندی بخلط آراء المخالفین مع آراء الموافقین، الامر الذی تم استغلاله من قبل المعتزلة، فنسبوا تلک الآراء المخالفة الیه، واعتبروا ان طریقة کتابته وسیلة للتغطیة علی أفکاره الالحادیة.

چکیده فارسی:علم غیب یکی از مسایل کلامی است که از دیرباز با رویکردهای متفاوت مورد توجه دانشمندان، از جمله فلاسفه اسلامی قرار گرفته و در خصوص آن به اظهار نظر و تحلیل پرداخته اند. در این جستار با عنوان «باز نمائی علم غیب از نگاه مکتب فلسفی اشراق» برآنیم با کاوش در آثار شیخ شهاب الدین سهروردی - بنیان گذار مکتب فلسفی اشراق - تبیین فلسفی ویرا درباره علم غیب بر رسیم. بدیهی است آنچه فلسفه و معرفت شناسی شیخ اشراق را از دیگران متفاوت می کند مبانی اشراقی است که بر اساس اشراق، نور و شهود بنا نهاده شده؛ وی با توجه به پیش فرض های فلسفی خویش حصول علم و معرفت را حضوری می داند؛ به ویژه معارفی که از عالم غیب افاضه می شود و از سنخ مادیات نیستند، بنابراین طبق مبانی وی امکان اطلاع از عالم غیب امری مسلم و ممکن است، که در نظام اعتقادی شیعه از اهمیت والائی برخوردار است. چکیده عربی:ان العلم بالمغیبات من المسائل الکلامیه التی کانت و لاتزال، موضع المام العلماء بما فیهم الفلاسفة الاسلامیون و قد ابدوا فیها آراء و تعالیق قیمه. و نحن فی هذه الدراسة المعنونه ب «رؤیة جدیدة عن العلم بالغیب من وجهة نظر مدرسة الاشراق الفلسفیه» و من خلال البحث فی اعمال الشیخ شهاب الدین السهروردی - مؤسس مدرسة الاشراق الفلسفیه - نرید ان نقف علی موقفه الفلسفی فی خصوص العلم بالغیب.و من الواضح جدا ان ما یمتاز به فلسفة الشیخ الاشراق و اسلوب المعرفة عنده عن الآخرین، انما هی المبادی الاشراقیة التی بنیت علی مسألة النور و الشهود.ان الشیخ الاشراق و بفضل خلفیاته الفلسفیة الخاصه به یعتقد ان حصول العلم و المعرفة و خاصه ما یفاض علی الانسان من عالم الغیب، انما یکون حضوریا و علی اساس مبادئه الفکریه، فان امکانیة الوقوف علی عالم الغیب، یکون امرا ممکنا قطعا و هذه المسألة مما یحظی باهتمام بالغ فی منظومة عقائد الشیعه.

چکیده فارسی:در بررسی روایات دلالت کننده بر منع تفکر در ذات باری تعالی میبینیم که معصومین علیهم السلام در بیانات مختلف خود مسلمانان را از تفکر در ذات حضرت حق منع می کنند تا مسلمانان در زمره تباه شدگان نباشند. از طرفی می بینیم در بسیاری از روایات اسلامی به مطالعه درباره ذات پاک خداوند متعال و اینکه از خود او باید به او رسید تاکید شده است و آیات بسیاری از قرآن کریم بر این مطلب صحه گذشته و آن را تاکید می کند. از طرف دیگر به اصل توحید بر اساس معارف دینی و عقلی تنها از طریق تفکر می توان رسید. این تامل بر آن است تا تعارض ظاهری بین روایات نهی از تفکر در ذات الهی را با روایاتی که دلالت دارند بر اینکه باید از خود خداوند به او رسید، توضیح داده و مرتفع نماید. مهمترین پرسشی که در این مبحث مطرح می شود این است که آیا می شود در ذات خداوند متعال تفکر نمود؟ در این مجال می کوشیم با بهره گیری از منابع روایی و تتبع در شروح دانشمندان، ضمن تبیین مقصود برداشت، صحیحی از این مقارنه را ارایه دهیم. چکیده عربی:الامعان فی الروایات الدالة علی منع التفکر فی ذات الله یقضی الی ان المعصومین (ع) یمنعون الناس عن التفکر فی ذات الله حتی لایقعون فی التیه الفکر و الاعتقادی؛ و من ناحیة اخری نوی فی کثیر من الروایات الحث علی التدبرفی ذات الله تعالی و ان طریق الوصول الی الله هو التدبر فی ذات تعالی و الشاهد علی ذلک الایات الشریفة.و نری ایضا ان معرفة اصل التوحید یبتنی علی الطریق العقلی و الفکر؛ و علی هذا یترائی فی الظاهر التعارض بین هذه الروایات، من ناحیة النهی عن التفکر فی ذات الله و الحث علی التفکر فی ذات الله لمعرفته تعالی و الوصول الی التوحید.یعتمد هذا الدراسة علی الجواب عن هذا التعارض الظاهری، و نستفید من المجامیع الروائیه و الشروح و رؤیة العلماء حتی نصل الی تبیین صحیح و جواب لطیف و نصل الی مقارنة صحیحة بین هذه الروایات.