بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1395 | دوره:13 | شماره:34 |تعداد مقالات:13

عشق در خلق شاهکارهای ادبی نقش بسزایی داشته و خود نیز در این آثار جلوه های گوناگونی یافته است. شعرای فارسی زبان از بدو تاریخ شعر، بخش عظیمی از اشعار خود را در وصف عشق، اوصاف معشوق و حالات عاشق سروده اند. در مقاله حاضر به دنبال بررسی عشق از منظر سه قله ادبیات، مولانا، سعدی و حافظ هستیم. در این مقاله به شیوه تطبیقی، عشق در غزلیات سه شاعر بررسی و بر مبنای گزینش برخی غزلیات آنان، ابیات حاوی نظرات مشترک و متفاوت بیان شده است. اگر چه می توان گفت عشق زمینی و آسمانی دو رنگ اصلی عشق هستند و عشق به قدمت عمر و گستردگی اش، وسیع و مبهم است اما تطبیق عقاید بزرگان ادبیات همچون مولانا، سعدی و حافظ درباره عشق می تواند در روشنگری پیچیدگی های این موضوع جهان شمول موثر باشد. همچنین با بررسی دیدگاه آنان علت شهرت هر یک در گونه ای از غزل عاشقانه مشخص خواهد شد. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش می توان در یک نگاه کلی بیان کرد که وجه غالب عشق از منظر سعدی مجازی و زمینی، از منظر مولانا عارفانه و حقیقی و از منظر حافظ رندانه است. عشق و اشتیاق آنان به سبب استغنای معشوق کمرنگ نمی شود؛ زیرا بر پایه اخلاص است نه ایجاب و اقتضا. این شاعران به دشواری های بی پایان و ازلی و ابدی بودن عشق، رجحان عشق بر عقل و بی توجهی به عیب جویی های مدعیان تاکید دارند.

رباعی از جمله قالب های مورد توجه شاعران فارسی زبان بوده و هست، در این میان، فانی خویی شاعر غزل سرای سده 12 و 13 نیز، به این قالب عنایت ویژه ای داشته است. رباعیات فانی با وجود اندکی، از گستردگی مضمونی برخوردار است و به همین سبب رباعیات او را باید از جمله متنوع ترین رباعیات فارسی در بین شاعران معاصرش به شمار آورد. این گونه گونی تا آنجاست که رباعیات فانی را می توان در یک دسته بندی موضوعی، به پنج گروه تقسیم کرد که هر کدام از آن ها نشان دهنده جنبه هایی از ظرافت های شعری و جهان بینی این شاعر است. از آنجا که قالب رباعی در روزگار شاعر، اندک اندک از رونق و رواج می افتد، تنوع مضمونی و ظرافت های لفظی فانی موجب توجه دوباره ای به قابلیت های ویژه رباعی گردید. دیگر آنکه، رباعیات فانی، به نوعی بازسرایی فشرده و مختصری از مضامینی است که در غزل های خود به طور مفصل آورده است.

نظریه وحدت وجود، یکی از دشوارترین، ولی در عین حال ساده ترین مباحث طریقت عرفان است. این نظریه را باید جزو میراث فکری اندیشمندان بزرگ عالم بشری در طول تاریخ دانست که از یونان باستان تا روزگار ما، هر صاحب نظری خواسته است، مطابق باورهای ذهنی خویش، به ماهیت و حقیقت وجود، جواب قابل قبولی بدهد و هستی واقعی را تبیین کند. عرفای اسلامی را می توان بزرگترین نظریه پردازان این بحث پردامنه و شورانگیز دانست. ابن عربی برای نخستین بار به شرح و بسط آن پرداخت. مولانا جلال الدین محمد بلخی نیز از این امر مستثنا نیست. این که ماهیت اندیشه وحدت وجود چیست و چگونه مورد شرح و بررسی و بازنویسی اهل نظر قرار گرفته است و نیز وجود حقیقی چیست و کدام پدیده ها جلوه هایی از حقیقت مطلق شمرده می شود، موضوع این مقاله است که کوشیده ایم با ساده ترین بیان ممکن، از دیدگاه علمای گذشته و حال و نیز دانش نوین، تعریف ساده تر و روشن تری از ماهیت عالم وجود، در دست داشته باشیم.

«همسایه ها» یک رمان سیاسی از احمد محمود است و تنها رمانی است که بعد از کودتای 28 مرداد 1332 حال و هوای منطقه جنوب کشور را نشان داده است و رنگ محلی کاملا در این اثر پیداست. با توجه به درون مایه، شخصیت های سیاسی و فضای داستان، بررسی سه عنصر داستان، سبب می شود تا خوانندگان اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در عصر مولف بهتر درک نمایند؛ از آنجایی که خصوصیات فنی و اصول کامل داستان نویسی در حد انتظار در این رمان رعایت شده، ضرورت است تا در این پژوهش سه عنصر مهم داستان مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

منصور حافظ شیرازی یکی از شعرای شیعی مذهب گمنام قرن نهم هجری است که همنوا با سبک رایج زمانه خویش، در بیان افکار و اندیشه های شیعی رایج عصر خویش، تحت تاثیر غزلیات خواجه واقع گردیده است. تاثیرپذیری منصور حافظ را از غزلیات خواجه می توان در موارد زیر دسته بندی نمود:دسته اول: اشعاری را شامل می گردد که شاعر، با تاسی از سبک شعری شعرای هم عصر خویش اکثر غزلیات خواجه را از لحاظ وزن و قافیه و ردیف (موسیقی درونی و بیرونی) و حتی از لحاظ شکل و الفاظ و عبارات (از حیث زبان) مورد استقبال قرار داده و بر خلاف مضامین شعری خواجه، آن مضامین را در مدح و منقبت پیامبر (ص)، حضرت علی (ع) و دین و شریعت به خدمت می گیرد.دسته دوم: اشعاری را در بر می گیرد که شاعر با تاسی از شعرای هم عصر خویش مصرع و ابیاتی از خواجه را در تقویت افکار و اندیشه های مذهبی خویش که تماما ستایش و منقبت پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) است، عینا و بی کم و کاست و یا با اندک تغییری که چندان محسوس نیست، در میان اشعار خود ذکر کرده و مابین معانی و مضامین خواجه و مضامین مذهبی خویش ارتباط ظریفی ایجاد کرده و به نقیضه گویی پرداخته است. این نوشتار به تحقیق در این زمینه در دیوان های این دو شاعر شیرازی پرداخته است.

شعر معاصر با توجه به جریاناتی که پشت سر گذاشته و از لحاظ تغییراتی که در وزن، قافیه، موسیقی، فرم و... به خود دیده، از نظر سبکی نیز روند تازه و بی بدیلی را تجربه کرده است. پرداختن به سبک گفتاری (روایی) و ویژگی های مشترک این سبک در آثار شاعران معصر حائز اهمیت است. سبک گفتاری، سبکی است که اکثر شاعران معاصر در آن طبع آزمایی کرده و دارای ویژگی های مشترک زیادی در این زمینه هستند. این سبک که عنصر برجسته آن روایت است، در آثار این شاعران نمود بیشتری دارد؛ بدین منظور این پژوهش در جهت تحلیل و بررسی اشتراکات شاعران پیرو این سبک انجام شده است. تا از این رهگذر ویژگی های سبک شناختی سبک گفتاری (روایی) به صورت هر چند مختصر ولی ارزنده به مطالعات و تحقیقات سبک شناسی و زبان شناسی ادبیات فارسی افزوده شود.

حاتم طائی یکی از شخصیت های برجسته در ادب عربی است که مظهر بخشندگی و سخاوت در نزد اعراب است. دیوان وی سرشار از ارزش ها و مفاهیم والای انسانی و اخلاقی می باشد. سعدی شیرازی، یکی از سرمایه های بی بدیل ادبیات فارسی است که دارای اندیشه های یکسانی با حاتم طائی می باشد. نویسندگان این مقاله تلاش نموده اند با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از ابزار کتابخانه ای مفاهیم و ارزش های اخلاقی موجود در شعر این دو شاعر توانمند عرب و ایرانی را مورد بررسی قرار دهند.

از ویژگی های ممتاز ادب فارسی ، عشق و ارادت ویژه شاعران شیعی به پیشوایان و رهبران الهی و ائمه هدی علیهم السلام است و بدون تردید هیچ یک از امامان معصوم را نمی توان یاد کرد که شاعران و نویسندگان فارسی زبان در مدح و منقبت و فضایل آن ها شعر و سخنی بر زبان جاری نکرده باشند. از آن میان حکیم ملا عبدالرزاق بن علی لاهیجی، مشهور به فیاض لاهیجی از فیلسوفان و متکلمان برجسته شیعه و از مشهورترین علمای دوره صفویه است که اغراض مختلف شعری را در دیوان خود جای داده است و آنچه در این میان جلوه گری می نماید، قصایدی است که شاعر آنها را به اهل بیت علیهم السلام اختصاص داده است. مقاله حاضر با روش توصیفی، به بررسی قصاید شاعر در مدح و منقبت اهل بیت همام علیهم السلام پرداخته است. مهم ترین یافته های پژوهش، بیانگر این حقیقت است که فیاض لاهیجی از جمله شاعرانی است که شعر خود را به نام مبارک چهارده معصوم علیهم السلام زینت بخشیده و آن را از روی اعتقادات عمیق و ارادتی خالصانه انجام داده است.

امروزه یکی از مباحث مورد توجه محققان در ادبیات، بررسی نگرش های مختلف به شخصیت زن در ادب فارسی است. راهیابی زنان به شعر در دوره مشروطه تجلی می یابد. در ادبیات این دوره خرد، شخصیت و انسانیت زن مطرح شده و مورد بررسی قرار گرفته است. شعر این دوره به انعکاس خواسته های زنان می پردازد. در این مقاله جلوه های سیمای زن در شعر دوره مشروطه بویژه شعر سید اشرف الدین قزوینی (گیلانی) مورد بررسی قرار گرفته است. ما در این پژوهش بر آنیم که به این پرسش ها پاسخ دهیم: تصویر زن در شعر شاعر مورد پژوهش و هم چنین در دوره مشروطه چگونه است؟ آیا به راستی دوره مشروطه نقطه عطفی در تاریخ اجتماعی، ادبی و فرهنگی زنان محسوب می شود؟ تحلیل نهایی به دست آمده حاکی از آن است که نگرش شاعران به زن در شعر دوره مشروطه تغییر کرده؛ برای اولین بار مضامین شعر این دوره به مسایل حقوقی زن می پردازد و زن از معشوقه بودن مطلق خارج می شود و عقلانیت، شخصیت و انسانیت او مورد تبیین و تحلیل قرار می گیرد.

فمینیسم به کوشش های عملی و نظری به نفع زنان گفته می شود؛ که در جامعه به شکل گفتمان و ایدئولوژی های فمنیستی نمود پیدا می کند؛ مکتبی که خواهان برابری زنان و مردان در تمام حقوق اجتماعی می باشد. نشانه های فمینیسم در شعر و ادبیات فارسی بسیار است اما در عصر مشروطیت این نشانه ها بیشتر به چشم می خورد. میرزاده عشقی شاعر بلند آوازه و سیاسی دوره مشروطه که در نخستین روزهای حکومت رضاخان به قتل رسید در «سه تابلو یا ایده آل عشقی» و «کفن سیاه» به عنوان نوترین و جدی ترین شعر نمایشی، وضع ناگوار و مظلومانه زنان ایرانی را ترسیم کرده است. نگارنده بر آن است تا نشانه های زن مدارانه یا فمینیسم را در دو شعر معروف یادشده از میرزاده عشقی به تصویر بکشد.

امیر خسرو دهلوی یکی از برجسته ترین شعرای هند است که آثار خود را به تقلید از نظامی گنجوی سروده است. از آنجایی که نظامی گنجوی یکی از ساختارمندترین شعرای فارسی زبان است، به نظر می رسد که امیر خسرو دهلوی نیز در تقلید از آثار او به لزوم ساختار منسجم در آثارش بسیار توجه داشته است. نظام هماهنگ این اثر، هم در شکل و هم در محتوای اثر، حکایت از طرح منسجمی می کند که امیرخسرو دهلوی درذهن داشته است. هدف از این مقاله دست یابی به طرح وساختار ذهنی امیرخسرو دهلوی در مطلع الانوار است.

مقاله حاضر به بررسی مدیریت تضاد و انواع آن از دیدگاه حکیم توس، در در داستان زال ورودابه شاهنامه فردوسی می پردازد؛ تضادی که گاهی به تعارض وزمانی باعث صلح وآشتی در بین قهرمانان و شخصیت های داستان منجر می گردد که فردوسی به نحو احسن توانسته است آن را مدیریت کند. تضاد موجود در این داستان از زمان به دنیا آمدن زال که دارای موهای سفیدی بوده است، بین او و پدرش سام با سایر اشخاص داستان جلوه گر می شود و در نهایت با ازدواج زال ورودابه با فراز و نشیب های زیادی منجر به صلح وآشتی می گردد. در سیر هستی زال تضاد میان آرزو و آرمان گروه های مختلف اجتماعی، که در روند زندگیشان، خود را در کشمکش هستی زال مجسم کرده اند، آشکار می گردد. نیروی اراده زال چون عاملی تعیین کننده در زندگی قوم ایرانی تصور می گردد، جامعه و زال به وحدت می رسند و خویشکاری زال خویشکاری حماسه است. وجود تضادها و بدعت وجودی اش سبب طردش می شود، و در پی آن هویت و ماهیت رازوار و پیوندش با عوامل مقدس و فوق طبیعی مشخص می گردد.