بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1394 | دوره:12 | شماره:28 |تعداد مقالات:12

بزرگترین تحول در ادبیات معاصر به سردمداری نیمایوشیج با عنوان «شعرنو» ثبت شده است؛ در این ادبیات، انسان ایرانی در محور و مرکز واقعیات قرار گرفت و کیفیت های متغیر طبیعت و سرشت او مطرح شد؛ از مهم ترین تحولات این تغییر، ظهور شعر کودک بود که در ادبیات سنتی مورد توجه نبود و برای اولین بار در شعرنو جلوه کرد. خود نیما اولین کسی بود که در قالب شعرنو برای کودکان شعر سرود؛ بعد از او پیروانش نیز در اشعارشان شعر کودکانه سرودند و کم کم شاعرانی پدید آمدند که تمام تلاش هنری خود را به شعر کودک اختصاص دادند و ادبیات کودکان جایگاه رسمی خود را یافت. در این مقاله با نگاه کلی به «شعر کودک» در ادبیات معاصر، بیان شده است که شعر کودک در شعرنو چه جایگاهی دارد؛ ساختار و مضمون آن چگونه بوده است؛ چه شاعرانی به آن توجه کرده اند و انگیزه و هدف آنها چه بوده است؛ نتایج نشان می دهد با توجه به ساختار باز و شکسته شدن وزن و قافیه در شعر نو، قالب شعرنو قالبی مناسب برای سرودن شعر کودکان است. شاعران برجسته معاصر به شعر کودک توجه کرده اند و در کنار مضامین کودکانه، برخی مضامین سیاسی- اجتماعی، تعلیمی نیز در اشعار کودکانه آورده اند که باعث شده علاوه بر کودک، مخاطب بزرگسال نیز از آنها استفاده کند.

بررسی و تحلیل متون ادبی یک عصر از منظر سیاسی یکی از راه های مطمئن و منطقی برای دست یابی به اوضاع و احوال، رویدادها و خط مشی های سیاسی آن عصر محسوب می شود. محمدرضا میرزاده عشقی (1273- 1303 هـ.ش) یکی از شاعران عصر مشروطه است که اغلب مسائل سیاسی کشور را با شور انقلابی و شجاعت ادبی بیان نموده و در اکثر وقایع تاریخ ایران آن عصر، خود را مسوول دانسته است. بررسی آثار او از این دیدگاه به روشنگری حقایق پنهان سیاسی و موضع گیری های او در برابر رویدادهای زمان کمک شایانی خواهد نمود. در روزگار او دو واقعه مهم و بزرگ سیاسی، قرارداد 1919 (تحت الحمایگی ایران) و کودتای اسفند 1299، رخ داد که در سرودن برخی از اشعار و همچنین موضع گیری های سیاسی او تاثیر قابل ملاحظه ای داشت. مواضع سیاسی عشقی در این مقاله، از دو منظر اساسی مبارزه با استعمار خارجی و نمودهای آن؛ و مبارزه با استبداد داخلی و چهره های برجسته آن مورد مطالعه قرار گرفته که به تفصیل به تحلیل آنها پرداخته شده است.

در نوشته حاضر، غزلیات سعدی، در سطح زبانی، در سه مقوله آوایی، لغوی و نحوی، مورد دقت و بررسی قرار گرفته است؛ سطح آوایی شامل مسایل کلی مربوط به تلفظ می شود، مانند: تبدیل مصوت ها و صامت ها که اختصاص دارد به قاعده ابدال و حذف که شامل حذف صامت همزه، صامت میانی و پایانی و حذف یکجای صامت و مصوت و حذف «ی» میانجی می شود و عنوان هایی چون اسکان صامت متحرک و اسکان ضمیر و قاعده اماله نیز به همین مقوله اختصاص یافته، بسامد بالای گروهی از واژه ها و کاربرد برخی کلمات عربی به جای فارسی معمول، کاربرد لغات عربی، ساختن مصدر با «ی» مصدری در کلمات عربی در سطح لغوی جای گرفته و سطح نحوی غزلیات به ساخت های غیر متعارف و طرز جمله بندی و آنچه که مربوط به نحو زبان است، پرداخته و نیز بررسی ازمنه افعال، وجوه افعال، مصادر و اتصالات ضمیر در نقش های مختلف در اشعار و نیز وابسته های فعل و نحوه بکارگیری آن در ابیات هم در این مقوله مورد دقت و بررسی قرار گرفته است.

از بین زنان شاعری که بعد از انقلاب مشروطه در ایران ظهور کردند، سه تن از همه نام آورترند؛ پروین اعتصامی، فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی. هر یک از این شاعران به نحوی متاثر از تحولات ناشی از دوران بیداری بوده و موضوعات متعددی را در شعر خویش مطرح کرده اند. آنچه در این مقاله مورد توجه قرار گرفته، بررسی ارزش های فردی و اجتماعی موجود در اشعار هریک از این شاعران و مقایسه آنها جهت تعیین وجوه اشتراک و افتراق این ارزش هاست.با بررسی های انجام شده، معلوم می شود، هرسه شاعر در مهم ترین ارزش های اجتماعی، هم چون: حق طلبی و ظلم ستیزی، پرهیز از نفاق و ریاکاری، عدالت خواهی و ... نظر مشترک و یکسانی دارند. هم چنین معلوم می شود، مهم ترین وجوه تفاوت، در زمینه کلی ارزش های مورد نظر آنهاست؛ به این ترتیب که پروین اساسا به ارزش های اجتماعی پرداخته، فروغ بیشتر به ارزش های فردی و سیمین علاوه بر توجه به ارزش های فردی، به ارزش های اجتماعی گرایش خاصی نشان داده است.

جمهوری آذربایجان از دوره های گذشته مهد عالمان و ادیبان بود؛ هر چند در 200 سال اخیر از ایران جدا شد اما این ارتباط فرهنگی و اجتماعی همچنان ادامه دارد. در این سالها عالمان بزرگ و فارسی پژوهان در آن خطه به ظهور رسیده که هر کدام به عنوان قله های عرفان، ادبیات و فقه محسوب می شوند. با همه این موارد، این عالمان مبارزات شدیدی با حکومت های ستمگر تزار و بلشویک داشتند در این تنش ها عالمان دینی شیعه اهل مسامحه و مدارا نبودند و در سخنرانی هایی که در مساجد و دیگر اماکن در مناسبت های مذهبی داشتند، به روشنگری پرداخته و توده های مردمی را نسبت به باورهای دینی آگاه می کردند و الگو بودن امام حسین (ع) را در راه مبارزه بیان می کردند و قدرت طبقات اجتماعی را علیه حکومت بی دینی شعله ور می ساختند؛ در این کشاکش مبارزه فرهنگی، حکومت بلشویک که تاب تحمل گسترش اندیشه های اصیل دینی را نداشت با زور به این عالمان پاسخ می داد؛ در این میان برخی را با ترفندهای گوناگون یا به شهادت می رساندند و یا به صحرای سرد سیبری تبعید می کردند تا در آنجا به تدریج از صحنه اجتماع خارج شوند. نگارنده در این مقاله به تعدادی از این ادیبان مبارز اشاره کرده و به زندگی نامه آنها پرداخته است.

بی شک اختراع خط، یکی از مهم ترین دست آوردهایی است که انسان به آن دست یافته و در طی اعصار مختلف، به تکامل و شکوفایی آن پرداخته است؛ در همین راستا مسلمانان به دنبال توصیه قرآن کریم وتشویق شخص پیامبر اکرم (ص) و رهنمودهای حضرت علی (ع) که سرآمد خوشنویسان بود؛ در جهت نیکو کردن خط شان، جدیت وافری از خودنشان دادند، تا اینکه شأن کتابت قرآن کریم را داشته باشند.در میان هنرهای اسلامی، خوشنویسی هنری است که ضرورتش از کتابت قرآن کریم ناشی شده و تا پیش از نزول قرآن، هنری به نام خوشنویسی در میان اعراب متداول نبوده است. پس از نزول قرآن، مسلمانان کوشیدند تا ظاهر قرآن را نیز همانند آیات و کلمات آهنگین و گوشنواز آن، زیبا و چشم نواز کنند؛ این بود که هنر خوشنویسی در میان جوامع اسلامی رواج یافت. قداست قرآن کریم موجب شده است تا خوشنویسی نیز همچون هنری مقدس که حاکی از پاکی و لطافت روح و انضباط درونی خوشنویس است، در میان هنرهای اسلامی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص دهد. به سبب حمایت های حاکمان و شاهزادگان در دوره تیموری خطوط متنوع و بسیار زیبایی به دست مسلمانان ابداع گردید. پژوهش حاضر بر اساس تحقیق کتابخانه ای و بازدید از موزه ها انجام گرفته و درصدد است که به بررسی نقش حاکمان تیموری در سیر تحول خوشنویسی بپردازد؛ در این راستا ابتدا به تعریف خط واهمیت خوشنویسی اسلامی، ریشه های خط عربی و آنگاه به تحولات خطاطی، تحول خط در دوره تیموریان و حامیان و هنرمندان برجسته پرداخته شده است.

تذکره «جاده العاشقین» یکی از آثار ارزشمند عرفانی بازمانده از قرن دهم هجری قمری است؛ این کتاب که اثر «شریف الدین حسین خوارزمی» می باشد، در موضوع عرفان، سیرت، یادکرد زندگانی و بیان ملفوظات پدر و مرشد خویش شیخ «کمال الدین حسین خوارزمی» از عرفای سده دهم هجری قمری به رشته تحریر درآمده است. منبع اصلی این تذکره در ذکر روایات و مقالات، کتاب «مفتاح الطالبین» اثر مولانا کمال الدین محمود غجدوانی از خلفا و مقربان پدر مولف بوده است؛ و هدف از تالیف آن، تدوین اثری مختصر بوده که برای ارشاد و دستگیری طالبان و سالکان «سلسله حسینیه» مفید افتد.شخصیت اصلی این کتاب که «کمال الدین حسین خوارزمی» است، در مقایسه با عارف همنام و همشهری دیگرش از سوی محققان تاریخ و ادب ایرانی مغفول و گمنام مانده است؛ بدین صورت که این دو عارف همنام به نام «کمال الدین حسین خوارزمی» و هر دو متخلص به «حسین» یکی مقتول در خوارزم در سده نهم و دیگری متوفی در حلب در سده دهم هجری بوده است. این مقاله پس از تمییز این دو شخصیت و بیان احوال این دو عارف ایرانی، به گزارش گزیده ای از محتوای متن نسخه خطی کتاب «جاده العاشقین» و بررسی ویژگی های سبک شناختی آن می پردازد.

روی کار آمدن اولین حکومت ترک نژاد در ایران به دست محمود غزنوی تحقق یافت و مقدمه ظهور سایر حکومت های ترک در ایران گردید. محمود غزنوی در ادامه اهداف توسعه طلبانه اش، تعدادی از خاندان های محلی ایران را از جغرافیای تاریخی- سیاسی ایران محو کرد؛ امارت هایی چون صفاریان، شاران غرجستان، فریغونیان و خوارزمشاهیان که براندازی آنان در جهت زیاده خواهی های سلطان غزنوی صورت گرفت. سوال اساسی در اینجا این است که آیا می توان با تقابل دیدگاه شاعران و مورخان عهد غزنوی به گزارش متقنی در این باره دست یافت؟ در این پژوهش که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده است، تلاش گردیده تا این رخدادها به مدد اشعار شاعران، واکاوی شده و پس از تطبیق با دیدگاه مورخان، به مقایسه بازتاب این وقایع نزد دو گروه بپردازیم.

در بلندای فرهنگ و ادب بشری، نمودهای زیبایی از سمبل ها و رمزها نهفته است که از آبشخور پندارهای اسطوره ای و آموزه های زیبایی شناختی ادبی مایه می گیرد. این اندیشه ها و باورها از دیرباز در تارو پود ادبیات ما رسوخ پیدا کرده است؛ به گونه ای که دریافت برخی از ابعاد ادبی، اجتماعی و فرهنگی اشعار و سروده های شاعران بدون شناخت و دستیابی به آن پندارها امکان پذیر نمی باشد.با عنایت به اینکه گیاهان از دیرباز در شعر و ادب فارسی، جایگاه مهم و والایی داشته اند و ملازمت فردوسی با نباتات زبانزد سخن شناسان بوده است، این مقاله به مطابقت نمادها، رمزها و کاربردهای ادبی نباتات با شاهنامه فردوسی می پردازد و هدف از نگارش آن علاوه بر معرفی رمز و رازها و تفکرات و تصورات و تصاویر گیاهی در شعر فردوسی به رفع پاره ای از مشکلات مربوط به متن شاهنامه و نیز ترسیم نقدگرایانه، منسجم و تطبیقی از رمز پردازی های نباتی بوده است.

در این مقاله برآنیم تا تاثیر حافظ را از ابعاد مختلف در غرب نشان دهیم؛ که برای اثبات این ادعا موارد زیر را مد نظر قرار داده ایم:نخست دیدگاه گروهی از افراد را مطرح کرده ایم که در مورد حافظ اظهار نظر نموده و با نگارش سطوری چند دین خود را به حافظ ادا کرده اند؛ از جمله: یوهان شیر، تدسکو، بارون فون هامر ...دوم اینکه افرادی که از حافظ الهام گرفته اند، بخش دیگر مقاله را شامل می شوند. ازجمله: گوته، دانته، آندره ژید.سوم افرادی که کتابی در مورد حافظ نوشته اند. ازجمله: کلابوند، لش جینمسکیچهارم افرادی که دیوان حافظ یا چندین شعر وی را ترجمه کرده اند. ازجمله: روکرت، ورسیلنگی و سسیلیاسیرسپنجم افرادی که مطالبی را خطاب به حافظ نوشته یا با سرودن اشعاری از وی تجلیل کرده اند. از جمله: فرد ریش یونکر، نیچه و زالف والد امرسونهمه این مباحث دال بر جهانی شدن حافظ است.

تعداد قابل توجهی از تمثیل های حیوانات در آثار تعلیمی عرفان و تصوف وارد شده اند. این حکایت ها هم برای بیان و تشریح نکته های اخلاقی نقل شده اند و هم برای توضیح و تفسیر نکته ها و دقایق عرفانی. مولوی بیشتر قصه ها را از آثاری چون کلیله و دمنه، سند باد نامه و ... نقل می کند، اما به معانی مورد نظر نویسندگان و راویان حکایت اکتفا نمی کند؛ علاوه بر این او فضای دیگری می سازد و لطف بیان او به قصه جلوه و جذبه و طراوت دیگری می دهد. قصه کلیله تنها بهانه ای برای بیان حقایقی است که خود در ذهن و ضمیر دارد. او قصه های کلیله را با تمام معانی و حکمت های مندرج در آن ها قشر قصه می داند و معنای قصه ای را که در مثنوی آمده مغز جان. در مثنوی، ما ناخواسته با تفسیر و تاویل خاص مولوی روبرو می شویم، البته مولانا هر جا مناسب دیده، قشر قصه (ساختمان حکایت) و اجزای آن را تغییر داده است تا بتواند به بهترین وجه آن را در راه تبیین معنای مورد نظرش به کار گیرد. این تحقیق به منظور شناخت تاثیر کلیله و دمنه برروی مثنوی مولوی انجام گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که تمثیل های مولانا در انگیزه نوشتن یک حکایت و چگونگی آوردن عبارات حکیمانه تحت تاثیر کلیله و دمنه بوده است.