بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1393 | دوره:10 | شماره:26 |تعداد مقالات:14

از سده دوم هجری بتدریج فرهنگ ایرانی و زبان و ادب فارسی از اقلیم خود فراتر رفت و توانست اقوام و ملل دیگر را جذب نماید. این جذبه از عصر غزنویان، به ویژه حاکمیت سلطان محمود غزنوی شدت بیشتری یافت و در دوره حکومت سلاطین سلجوقی که قلمرو حکومتی آنان از سمرقند و بخارا تا دریای مدیترانه گسترده بود، به نهایت رسید؛ به گونه ای که زبان دیوانی و اداری این دولت به فارسی بوده است. با توجه به شکست امپراتوری روم از سلجوقیان و تاسیس دولت سلجوقیان روم در آسیای صغیر، این دولت، فرهنگ، زبان وادب فارسی را در این سرزمین گستراند. علما و فضلای ایرانی به دربار آنان راه یافتند و به وسیله پادشاهان ادب دوست آن سامان که گاه از قریحه شعر و شاعری نیز برخوردار بوده و به زبان فارسی شعر سروده اند، مورد حمایت قرار گرفتند. از قبل این حمایت کتاب های متعددی به زبان فارسی در موضوعات متنوع از جمله عرفان، تصوف و فلسفه تدوین و تالیف شد. در این نوشتار تلاش شده است بصورت نظری و اجمالی چگونگی گسترش زبان وادب فارسی در این خطه مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

«بسیاری از مسائل زیبایی شناسی، امروزه برای ما به سبب کثرت استعمال عادی شده است؛ بنابراین تاثیر خود را از دست داده اند اما با غریب سازی می توان دوباره از آنها استفاده کرد.» (شمیسا، 1383: 158) احمد عزیزی از شاعران بزرگی است که آشنایی زدایی و هنجار گریزی را به میزان قابل توجهی، در اشعار خود به کار برده است. این تکنیک ادبی در اشعار وی، باعث زیبایی و قوت زبان شعری و تاثیر گذاری هر چه بیشتر آن در ذهن مخاطب شده است. مهم ترین جلوه های آشنایی زدایی در شعر احمد عزیزی شامل هنجارگریزی در حوزه واژگانی، نحوی و معنایی است. در این پژوهش ما به بررسی نمودهای گوناگون آشنایی زدایی در اشعار احمد عزیزی و شواهد شعری آن خواهیم پرداخت.

در شاهنامه که مهم ترین سند ارزش و عظمت زبان فارسی است، به روندهایی از فراطبیعت برمی خوریم که همه نمودار بستگی و پیوستگی رویدادهای این حماسه بزرگ با قلمرو اساطیر باستانی ایران است. خصلت عمومی روندهای فراطبیعت، عدم وجود قانونمندی طبیعی و پیروی از هنجارهای منطقی و جبر ناشناخته حاکم بر آنهاست. ناشناخته هایی مانند: فره ایزدی، سروش، سپهر، ستارگان، اهریمن، دیو و ... رهبری این روندها را بر عهده دارند. یکی از نیروهای متافیزیک در شاهنامه، جادو و جادوگری است که به عنوان نیروی ماوراءالطبیعی و تسخیرکننده طبیعت، اشیا و انسان ها می باشد .هدف از این تحقیق، بررسی نیروهای متافیزیک (مابعدالطبیعه) از قبیل: فره ایزدی، سروش، پیشگویی و پیش بینی و طالع بینی، اهریمن، دیو، فال، بازی، جادو و ... است. در میان نیروهای متافیزیک، طالع بینی و پیشگویی، جادو، خواب و فره ایزدی بیشتر از موارد دیگر در داستان های شاهنامه به کار گرفته شده است.

به دست آوردن تصویری دقیق از ارزش های جهان اجتماعی کار ظریف و حساسی است؛ به ویژه که جهان اجتماعی پیوسته در حال دگرگونی وتغییر است. یکی از راه های شناخت ارزش های اجتماعی، مطالعه و بررسی آثار ادبی تاثیر گذار در اندیشه ها و باورهای نسل های گوناگون در دوره های مختلف تاریخی است. یکی از این اثرها کتاب مثنوی مولانا است که گرایش های ارزشی آن آیینه ارزش های فرهنگی و اجتماعی روزگار خود است و با وجود گذشت هشت قرن از آفرینش این اثر هنوز هم تاثیرگذاری ژرف آن بر چشم انداز فکری قشرهای مختلف جامعه آشکار است. این پژوهش به منظور شناخت ارزش های اجتماعی برخاسته از کتاب مثنوی معنوی و بررسی کارکرد آن ها در جهان اجتماعی امروز، انجام شده است.روش تحقیق پژوهش، تحلیل محتوایی است و مثنوی به دلیل اثربخشی گسترده در آموزه های انسانی و اجتماعی مبنای تحلیل قرار گرفته است. شیوه تحلیل کیفی است، ولی برای توصیف بخش محدودی از یافته ها از تحلیل کمی نیز استفاده شده است.

پروین اعتصامی، با انتخاب شیوه تمثیلی در بیان اندیشه های اجتماعی و اخلاقی با جامعه معاصر خود برخوردی انتقادی داشته است. در همین راستا جهان اندیشگی او به شکل و شمایل تمثیل های نمادین جلوه کرده است. او در این تمثیل ها اساسی ترین پرسش های انسان را مطرح کرده و در هر یک از آنها به دنبال پاسخی در خور، اجتماع را به نقد کشیده است. پروین گوشه های مهم اما فراموش شده زندگی را دوباره در برابر چشم مخاطب به نمایش می گذارد. در نظر این شاعر متعهد، انسان معاصر هم در زندگی روحی (درونی) دچار مشکلاتی شده و هم در زندگی اجتماعی (برونی) سرگشته شده است. در تحلیل این دو بعد زندگی، اعتصامی هیچ یک را بر دیگری ترجیح نداده و هر دو را در تار و پود شعر خود با نقش های متنوع و رنگ به رنگ بافته است. از نظر او انسان در گام های نخست بایسته است که در باورهای خود سرزنده و پویا باشد و آنگاه بتواند به زندگانی خود رنگ و نمای انسانی تری بدهد تا برای جامعه انسانی مفید واقع شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

موسیقی از بایسته های طبیعی شعر و لازمه جوهره آن است که شاعر برای انتقال مفاهیم مکنون و مکتوم در ذهن و ضمیر خود به مخاطب، ناگزیر است عناصر دستوری و واحدهای زنجیره ای کلامش را در لباس پرندین وحدت ها و تشابهات و تضادهای واجی کلمات و درپوششی از گل واژه های پرنیانی توازن ها نقش بسته با تلفیق تار و پودهای تناسبات و تالیف درهم تنیده تناظرات ساختار شعر خود را به خوشنوایی و دلپذیری برساند. نقش ضرباهنگ و موسیقی به حدی است که بدون درک این طراوت و دلفریبی حاصل از توازن ها و ترنگ و ترانگی نهفته در واژگان و ترکیبات آن درک لذت و زیبایی های هنری شعر و انسجام و انتظام زبانی شاعر ناممکن می نماید؛ از این رهگذر جهت بر رسیدن به این امر بر آن شدیم که نقش موسیقی حاصل از تکرار همگونی کامل واژگانی در کلام همام تبریزی را واکاوی کرده، میزان موفقیت او را در تولید نوا و آهنگ برونه سخن از طریق موسیقی درونی و همگونی و همخوانی آن با محتوای کلام بسنجیم.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

ناخرسندی از زمان حال به دلایل متعدد، موجب ظهور پدیده «گریز از زمان حاضر» می شود و انسان برای رهایی از وضع نامطلوب کنونی خود، در پی یافتن جایگزین می گردد؛ او مطلوبش را با پناه بردن به گذشته و گاه با رویای آینده جستجو می کند و در این حالت است که «نوستالژی» شکل می گیرد. این موضوع در اشعار شعرای معاصر از جمله «احمد شاملو» به نحو بارزی نمود پیدا کرده است. در اشعار او غم دوری از وطن و معشوق، دوران خوش کودکی، سوگ عزیزان، یاد اسطوره ها، پیری، یاد مرگ و... به تصویر کشیده شده است و می توان گفت بهترین آثار نوستالژیک او در سال های دوری از وطن سروده شده اند. هر چه از دوران آغازین به دوران پایانی شعرهای شاملو نزدیک می شویم، می بینیم نوستالژیا رنگ دیگری می گیرد و آن رنگ فلسفی و انسان مدارانه است. مقاله حاضر که با روش توصیفی- تحلیلی نوشته شده، بر آن است که پس از ریشه شناسی نوستالژی و عوامل ایجاد آن، ظهور و بروز این پدیده روانشناختی- اجتماعی را در اشعار شاملو بررسی نماید.

یکی از شیوه های برجسته سازی زبان که در نقد فرمالیستی مورد بحث قرار می گیرد، هنجارگریزی است؛ هنجارگریزی زیر مجموعه مباحث آشنا زدایی به شمار می رود که گوینده در آن با توجه به غریب سازی زبان چیزهای آشنا به ذهن و هنجارهای عادی را با زاویه دیدی دیگر و به زبان و بیانی دیگر بازگو می کند تا با انحراف از زبان معیار، سخن خویش را برجسته نماید. در طول حیات ادبی این سرزمین، شاعرانی مورد توجه اهل ادب قرار گرفته اند که از حیث زبان و مسائل زبانی نوآوری و خلاقیت هایی از خود نشان داده اند؛ در این میان سهم شاعران معاصر در بیان معانی، با شگردهای بدیع و آفرینش تصاویر ابتکاری در نوع خود چشمگیر و قابل تقدیر است؛ از جمله این گویندگان، نادر نادرپور و هوشنگ ابتهاج در این زمینه، گوی و چوگانی بهم زده و طبع آزمایی نموده اند تا طرحی نو دراندازند.در این مقاله سعی شده است تا از گونه های هنجارگریزی، هنجارگریزی واژگانی در سروده های این دوگوینده بزرگ مورد بررسی قرار گیرد و گوشه هایی از زیبایی و برجستگی اشعار ایشان برخوانندگان آشکار گردد.

عزیزالدین نسفی در قرن هفت و عبدالکریم گیلانی در قرن هشت و اوایل قرن نه، هر دو از عارفان پر کار و تاثیر گذار زمان خود به شمار می آمدند. این دو عارف هر کدام کتابی مستقل با عنوان «انسان کامل» نگاشته اند که در بسیاری از فصول، اشتراک موضوعی دارند. در هر دو کتاب، یکی از ویژگی های بارز انسان کامل، درک مستقیم او از عالم مادی و فرا مادی می باشد. براین اساس هر دو نویسنده، سعی دارند رهروان طریق حق را با ارکان حقایق هر دو عالم آشنا سازند. شناخت خداوند، انسان و طبیعت هر چند در هر دو کتاب مطمح نظر نویسندگان می باشد، اما آنچه بیشتر از همه – در هر دو کتاب – مهم می نماید، چگونگی ظهور ممکنات و خلقت عالم های «امر و خلق» است. دو عارف هر چند که به این موضوع به صورت مستوفی پرداخته اند ولی در پاره ای از موارد با هم، هم عقیده نیستند. نگارندگان در مقاله حاضر کوشیده اند تا اندیشه های نسفی و گیلانی را درباب «ظهور ممکنات» و«چگونگی تشکیل قوس نزولی» بررسی کرده، موارد اختلاف مشرب این دو عارف را بسنجند.

«ادبیات عامیانه» ادبیات توده مردم ایران، اثر مردمانی بی سواد یا کم سواد غالبا شفاهی، که از جهت ساختار و محتوا، با ادبیات سنتی مکتوب فارسی متفاوت است. زبان ساده، لحن عامیانه، حالات و اندیشه های عوام در این ادبیات نمایان است» (ریپکا، 1380: 239) ادبیات عامیانه صورتی دیگر از فرهنگ عوام می باشد و فرهنگ عوام در زبان فارسی معادل کلمه فولکلور است. «بسیاری از محققان، فولکلور را تمام موضوع هایی می دانند که به طور شفاهی و دهان به دهان نقل و نشر می یابد و به طور سینه به سینه از گذشتگان به آیندگان می رسد.» (بیهقی، 1365: 18) گستردگی قلمرو فولکلور بوجود آورنده ارزش هایی مادی و معنوی است که جایگاه و مقام فرهنگ و تمدن ملل و ممالک را تعیین می کند و برشناسه فرهنگی آن مردم پویایی فرهنگی بوجود می آورد. آشنایی با فرهنگ اقوام و جوامع مختلف و یا مقطعی از تاریخ یک ملت این فرصت را فراهم می آورد که هر فردی با فرهنگ گذشتگان خود آشنایی بهتر و دقیق تر داشته باشد و به سوی شناخت هویت خود سوق داده شود و این شناخت به منزله تایید اصالت فرهنگی اوست که می تواند در سایه آن به شخصیتی تاریخی و ریشه دار برسد. گستردگی و فراوانی ادبیات عامیانه در زندگی مردم دنیا و بویژه در خلقیات ما ایرانی آن چنان نمود دارد که بدون آن شیرینی و لذت زندگی روزمره بی معناست. این تاثیر و تاثر در مقطعی از تاریخ ایران که برخی ها از آن به عنوان دوره انحطاط و بعضی از آن شکوه مندانه یاد می کنند؛ در دوره صفوی آیینه ای شفاف از ادبیات عامه است که از جنبه های مختلف اجتماعی قابل بررسی است.