بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1395 | دوره:13 | شماره:31 |تعداد مقالات:11

با توجه به تاثیر ژرف اندیشه های عرفانی در دوره های گوناگون غزل فارسی، مقاله حاضر با روش خاص خود به تاثیر عرفان در غزل های هاتف اصفهانی، نماینده بزرگ دوره بازگشت ادبی در ایران، می پردازد. بررسی غزل هاتف از این حیث، مبین آن است که نشانه های عارفانه در شعر وی، دلیلی بر توجه شاعران این دوره به اندیشه های عرفانی گذشته است؛ بنابراین، ابتدا به بازتاب عشق به عنوان اصلی ترین محور شعر عرفانی- به ویژه در شعر دوره عراقی که هاتف در غزل به آن توجه دارد- اشاره می شود. همچنین از آنجا که زبان صوفیانه، عنصر اساسی در بازتاب عشق حقیقی و دیگر مضامین عرفانی محسوب می شود، یافتن آن دسته از وجوه مشترکی که میان زبان عرفانی و زبان غنایی در دوره های پیش دیده می شد، و بعدها در غزلیات هاتف اصفهانی نیز نمود یافت، از مواردی است که در مقاله حاضر به آن توجه شده است. در نهایت، دیگر مضامین عرفانی که در کنار مفهوم عشق و با زبان خاص تصوف، در شعر هاتف آمده و ماهیت و منش عارفانه به آن ها بخشیده اند، یافته خواهند شد. در نتیجه از این طریق، میزان تاثیر جریان عرفان در این غزل ها تعیین می گردد.

پست مدرن را می توان جادوی قرن اخیر در جغرافیای علوم معرفی کرد.اصطلاحی انعطاف پذیر، چالش برانگیز و به طور محسوسی تعریف گریز. نسبی نگری، نفی کلان روایت، ضد ساختار بودن و تعریف ناپذیر بودن از خصایل بنیادین پست مدرنیسم است. در نقطه مقابل یکی از گونه های رایج رمان های پسامدرن، فراداستان است. در واقع داستانی که آگاهانه توجه خواننده را به تصنعی بودن خود جلب می کند. افشای صنعت و به سخره گرفتن تمهیدات داستان نویسی، از مهم ترین ویژگی های فراداستان است.این ویژگی ها موجب برانگیختن پرسش هایی وجودشناسانه درباره رابطه دنیای متن و دنیای خارج از متن دنیای نویسنده و خواننده می شود. فراداستان می کوشد تا این حقیقت را به خواننده القا کند که آنچه می خواند، چیزی جز زبان و صنایع داستان نویسی نیست و نباید داستان را با واقعیت اشتباه گرفت. روانی پور در کولی کنار آتش جلوه هایی از فراداستان را دست مایه نگارش می کند، اما در مواقعی فراداستان نویسی رو به سوی گزارش و روایت می نهد. کالوینو در اگر شبی از شب های زمستان مسافری به صورتی طبقه بندی شده و کاملا آموزشی، پسامدرنیسم را به تصویر می کشد. آنچه در این پژوهش مورد بحث و بررسی قرار گرفته، بررسی تطبیقی به کارگیری عنصر فراداستان در دو رمان کولی کنار آتش اثر منیرو روانی پور و اگر شبی از شب های زمستان مسافری ایتالو کالوینو است.

بررسی شعر و ادب پربار فارسی، نشان می دهد که بزرگان عالم ادب و اندیشه، پیوسته با این پرسش روبه رو بوده اند که تا چه اندازه باید از آموزه های عقلی پیروی کرد؟ آیا هرآنچه را که خردورزی، به جا و شایسته می داند، می توان درست و بدون ایراد پنداشت یا عقل، جز فریب، چیز دیگری نیست؟ اگر بیشتر اندیشمندان و بزرگان ادب و عرفان ایرانی، رعایت موازین خردگرایی را تنها راه رستگاری دانسته اند، در مقابل، بخش بزرگی از اندیشمندان، عقل «مصلحت اندیش و جزئی نگر» را جز یک دام و عامل گمراهی، چیز دیگری ندانسته اند. در این مقاله تلاش شده است که دیدگاه تعدادی از متفکران بزرگ ادب فارسی در مورد خردورزی با استناد به کلام الله مجید مورد بررسی قرار گیرد.

طاهره صفارزاده نامی تثبیت شده در حوزهشعر ارزشی و انقلابی است. او طی چند دهه شاعری در سال های قبل و بعد از انقلاب اسلامی، تجربه های مختلفی از سر گذراند و توانست گونه ای خاص از شعر مذهبی نو را که با مایه های اجتماعی و انسانی پیوند دارد، ارائه کند. شعر صفارزاده در تمام سال های شاعری او از نظر محتوایی دارای شاخصه های نسبتا یکسانی بوده، اما جنبه ساختاری کار او همواره دستخوش دگرگونی شده است. بخش عمده ای از تنوعات ساختاری در شعر صفارزاده، معلول رفتارهای گاه خلاقانه و گاهی غیرشاعرانه او با زبان شعر بوده است. رویکردهای زبانی مختلف، در هر دوره، شعر صفارزاده را از نظام بیانی خاصی برخوردار ساخته و ساختاری متفاوت بدان بخشیده است. بدین واسطه نوساناتی در بیان شعری صفارزاده به چشم می خورد که در کمتر شاعری از شاعران معاصر دیده شده است. مقاله حاضر بر این وجوه از شعر صفارزاده تامل نموده و ضمن پرداختن به سیر تکوین زبان شعر این شاعر، جنبه ها و شاخصه های بیانی او را مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار داده است.

در اندیشه بشر نخستین، زمین الهه مادر بود که با ریختن خون بر روی آن بارور می شد و چرخه حیات را تداوم می بخشید. پیروان ادیان کهن ایرانی از جمله مهری، زروانی و زردشتی برای ناهید، تیشتر، وای ومیترا قربانی می کردند. این جستار ذبح گاو نخستین که اساس دین مهری بوده است و نیز جشن مهرگان (روز آفرینش مشی ومشیانه و غلبه فریدون بر ضحاک) و آیین سوگ سیاوش را که در تاریخ بخارا و مجمل التواریخ و القصص نمود یافته اند، مورد بررسی قرار داده است. همچنین این پژوهش به شرح اسطوره ای تقدیم قربانی به وسیله دو نیروی خیر و شر و رد شدن قربانی شر توسط پروردگار که در تاریخ بلعمی نیز بازتاب یافته، پرداخته است. نتایج این مقاله حاکی از آن است که برخی روایات کتاب های تاریخی – ادبی دوره اسلامی با الگوهای اسطوره ای منطبق هستند و میان تاریخ، حقیقت و اسطوره پیوند ژرفی برقرار است؛ به عبارت دیگر پاره ای از آنچه در تاریخ نگاری ها منعکس شده است، ادامه حیات طبیعی اسطوره ها و ادیان کهن هستند که به حقیقت و واقعیت نزدیک تر شده اند.

در ادب کلاسیک پارسی، زن حضوری غایب دارد و شاید بهترین راه برای دیدن چهره او، پرده برداشتن از مفهوم صوفیانه عشق باشد. در شعر شاعران گذشته ما، در هر مرحله ای که نامی از زن برده می شود، کلی و یکسان است و ویژگی های فردی ندارند. ازین رو چهره زن هماره سمبل ها و نمادهای گوناگون و متضادی را در عرصه فرهنگ ادب پارسی به خود دیده است. در عرصه ادبیات، کنش و واکنش گذشتگان جز در معدودی از داستان های عاشقانه و رمانتیک، که در آنها وجود زن نمودار موجودی وفادار و مهرورز به معشوق خود عشق می ورزد، جملگی نقابی را پیش روی زن بر افراشته اند. برداشت های جزیی (سمبلیک) از زن سبب خلق برداشت های کلی (تمثیلی) در دنیای ادبیات گردیده که در آثار موجود قابل ملاحظه است. در این مقاله ضمن پرداختن به این دوگونه بینی ها و تضادها در شعر مولانا، به راهکارهای وی جهت تعدیل وضعیت زن (توانمند سازی) اشاره شده است.

آیرونی نوعی شیوه بیانی معادل اصطلاحات ادبی رایجی مانند تجاهل العارف طنزآمیز، مجاز به علاقه تضاد، مدح شبیه به ذم، ذم شبیه به مدح، کنایه طنزآمیز، طعنه، استهزا و ایهام است، اما بهترین معادل فارسی آن «رند معنایی» است. آیرونی ابزاری برای بیان معانی گسترده ای است که زبان با محدودیت هایش اقناع کننده آن ها نیست. عرفان در ادبیات فارسی سرچشمه معانی بسیاری است که تقید زبان را به چالش می کشند، به همین سبب بستری مناسب برای انواع آیرونی است. انواع آیرونی را در «معارف» تنها اثر به جا مانده از بهاءولد، عارف قرن ششم و هفتم و «مجالس سبعه» مولانا می توان یافت. بهاءولد و مولانا از این سبک سخن به گونه ای طبیعی بهره گرفته اند، تا منظور خود را در ذهن مخاطب استوارتر گرانند. وجود آیرونی در کلام و حکایت های این دو عارف بزرگ سبب درک بهتر مفاهیم اخلاقی و عرفانی شده است.

دیدگاه نوستالژیک که به تازگی از روان شناسی وارد دنیای ادبیات شده، یکی از شاخه های آسیب شناسی روانی است که از طریق آن می توان به کمک تحلیل آثار شاعران به حال و هوا و موقعیت او در گذشته و حسرت ها و خلأهای او در حال حاضر پی برد. این حسرت ها و کاستی ها که ره آورد تحولات در دنیای نوین و دستاورد پیشرفت تمدن معاصر است، در شعر سهراب سپهری هم نمود یافته است. دراین پژوهش، شعر بلند «صدای پای آب» که زندگی نامه خیال انگیز شاعر و نگاه او به دوران گوناگون زندگی اوست- و گویا از این زاویه تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته- با شیوه نقد تحلیلی بررسی شده است. سپهری در این شعر طولانی ازتغییرات ناگهانی اعتقادی که ره آورد فن آوری نوین و موجد دلهره ها، حسرت ها و نگرانی های شخصی و اجتماعی است، سخن گفته که با تحلیل هر دو دیدگاه، حال و هوای شاعر و شرایط جامعه او در گذشته رامی توان دریافت.

رنگ ها، نقش اساسی در بازتاب شخصیت عاطفی و معنوی انسان دارند. روانشناسان با انتخاب رنگ ها توسط شخص، به حالات روحی – روانی او پی می برند. آزمایش ماکس لوشر، آزمایشی است که به وسیله هشت رنگ کارکردی می تواند وضعیت روانی افراد را بازگو کند. این مقاله با بررسی رنگ های به کار رفته در اشعار هوشنگ ابتهاج، به وسیله کارکرد روانشناسی رنگ در آزمایش لوشر، به بیان روحیه درونی و ضمیر ناخودآگاه شاعر در دهه های مختلف زندگی او می پردازد. سوالی که با بررسی رنگ ها در ذهن تداعی می شود این است که آیا انتخاب تخلص شاعر نیز می تواند با ضمیرناخودآگاه او ارتباط داشته باشد؟ با مطالعه اشعار، این نتیجه حاصل می شود که تخلص «سایه» رنگ خاکستری را در ذهن تداعی می کند و آن نشانگر شخصیت نه چندان شاد این شاعر پارسی گوست.

در این نوشته سعی شده است شروان از دیدگاه خاقانی مورد بررسی قرار گیرد تا علت های نگرش منفی و مثبت وی به این شهر آشکار شود. واژه شروان در آثار خاقانی از بسامد بالایی برخوردار است؛ به گونه ای که در دیوان اشعارش 109 بار، منشآت 60 بار و در تحفه العراقین 17 بار آمده است. خاقانی در ابتدای شاعری به مدح و ستایش شاهان می پرداخت اما بعدها تحولی در روحیه وی ایجاد شد و از دربار و مدح شاهان دوری گزید؛ احساس تنهایی و بی وفایی مردم می تواند از علل اصلی دیدگاه منفی وی به شروان باشد. خاقانی در سروده هایش از زاد بومش با تلخی و نکوهش یاد کرده، به طوری که از تنگنای شروان نالیده است و آن را سرای ستم و سرزمین تیرگی ها نامیده است. در کل نگرش منفی به این شهر از زمینه مثبت آن بسیار است.

بیهقی ابتدا منابع معتبر و متقن تاریخ خود را جمع می کند، سپس به روایت صادقانه آن می پردازد. او با تکیه بر تکنیک داستان پردازی و با دیدی دقیق و ریزبینانه به شرح تاریخ می پردازد. وی جزئیات و توصیفات تاریخ بیهقی را با ایجاز و در مواردی همراه با تفصیل حکایات به پیش می برد. چنانچه در لابه لای این جزئیات اطلاعات ارزشمندی چون تاریخ اجتماعی را بیان می کند. تکنیک هایی که او برای نگارش تاریخ از آن بهره جسته، بسیار شبیه به اصول روش علمی است که امروزه در تاریخ نویسی اصلی مهم و قابل اعتنا است. این تکنیک های بکر و نوین در وهله اول از تفکرات و عقاید خاص مذهبی، سیاسی و اجتماعی او نشأت می گیرد و تا حدودی میراثی است. باقی مانده از نویسندگان و بویژه تاریخ نویسان قبل از قرن پنجم ه‍.ق. بیهقی از نادره کیمیا کارانی است که تعادل بین ادب و تاریخ را در عصر خود به تناسب کامل مراعات کرده است. خصیصه هایی که می توان از آنها به محاسن شیوه و شگرد بیهقی در تاریخ تعبیر کرد در این اثر به وفور دیده می شود؛ صراحت بیان و حقیقت گویی و صداقت در بیان مطلب با استناد به اسناد و منابع قابل اعتماد، فقدان تعصب و غرض ورزی و حب و بغض، خردگرایی، ایجاز بیان را می توان از این شیوه و شگردها دانست.