سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1398 | دوره:12 | شماره:1 (پی در پی 43) |تعداد مقالات:18

کتاب معانی کتاب الله تعالی و تفسیره المنیر، تفسیری ارزشمند از آثار ابونصر حدّادی (متوفّی پس از 400ق) است. بتازگی نسخه ای کهن از این کتاب بدست آمده که از نظر تاریخی که در انتهای آن برای کتابتش ضبط شده، چهارمین نسخه فارسی و قدیمیترین نسخه مترجَم قرآن است. یکی از ویژگیهای مهم این نسخه را باید حرکت گذاری کلمات در آن دانست. ضبط حرکات واژه ها و نیز استفاده از کلمات قدیمی و اصیل فارسی، اهمیت این نسخه از کتاب را در مطالعات زبانی و سبکی بیشتر میکند. در این مقاله قصد داریم به بیان اطلاعات و نکات نویافته ای درباره زندگی، مشرب کلامی و آثار ابونصر حدّادی و بویژه تفسیر بسیار مهمش به فارسی، معانی کتاب الله و تفسیره المنیر، بپردازیم و سبک زبانی و تفسیری آن را نشان دهیم. در این میان، کشف هویت «خواجه امام» شخصیت ناشناخته مذکور در برخی تفاسیر فارسی و نیز اثبات اینکه متونی که تحت عنوان «تفسیر قرآن پاک» و «چند برگ تفسیر قرآن طاهر» به طبع رسیده اند، بخشهای دیگر کتاب معانی کتاب الله و تفسیره المنیر هستند، از دیگر بخشهای این مقاله است.

متناقض نمایی یا پارادوکس، از برجسته ترین شگردهای ادبی و از عوامل بلاغت افزایی در سخن است که موجب میشود کلام از شکل عادی خود فاصله بگیرد و تأثیر بیشتری بر مخاطب بگذارد. این ترفند بلاغی نقش قابل توجهی در شکل گیری شعر طنز دارد و از مناسبات ساختاری و محتوایی در این گونه ی زبانی به شمار میرود. بسامد بالای پارادوکس، صرف نظر از برخی آسیبهای زبانی، نشانگر پویایی اندیشه و تطور زبانی در شعر طنز انقلاب اسلامی است. در این جستار که به منظور تبیین رویکردهای کمّی و کیفی متناقض نما در شعر طنز این دوره ی ادبی و به روش استقرایی مبتنی بر تحلیل محتوایی صورت گرفته، از شیوه های کاربرد پارادوکس در آثار شاعران طنزپرداز انقلاب اسلامی رمزگشایی شده است. کشف اندیشه های شاعرانه ی مبتنی بر پارادوکس و شیوه های بیان آنها به زبان طنز و نشان دادن میزان ابداعات زبانی و نوآوریهای فکری و ادبی، از دیگر ویژگیهای این پژوهش است. بررسی این موضوع میتواند موجب روشن سازی بخشهایی از کارکردهای تصویری و بلاغی در شعر طنز انقلاب اسلامی شود.

چکیده در مطالعات نوین، دامنه ی نقد گسترده شده است. امروزه، نقد ادبی ادامه ی اثر است و جز با آن، به کمال نمیرسد. از سویی، شاعر یا نویسنده ی ادبی میتواند خود در جایگاه منتقد اولیه قرار گرفته و به خود انتقادی بپردازد، کما اینکه ادیبان، از دیرباز، بصورت خودآگاه یا ناخودآگاه، به نقد خویشتن پرداخته اند. این خود انتقادی ها گاهی در اثنای اثر ادبی و گاهی در منابع برون متنی(مثل نامه ها، یادداشتها و سخنرانیها و مقدمه های کتب و رسائل) ظهور یافته است. با اینحال، در مواردی پدیدآور ادبی تلاش کرده تا بصورت آگاهانه و سازمانیافته به نقد اثر، روش، زندگی خود بعنوان یک ادیب و یا نگرش خویش به ادبیات بپردازد. در این تحقیق تلاش شده با به رهگیری از دادههای کتابخانهای و بوسیله ی تحلیل و توصیف، اهمیت نقد خویشتن بررسی شود، از جمله آنکه خواننده ی عادی ادبیات، در عصر حاضر، با انبوهی از تولیدات ادبی، با کیفیتهای تفاوت روبروست. خود انتقادی میتواند هرچه بیشتر به او کمک کند تا به گزینه ی صحیح دست یابد.

سفینه ی صائب گزیده ای درخشان از سروده های سرایندگان دوره های گوناگون ادب فارسی است که صائب تبریزی گرد آورده است. این مجموعه، علاوه بر آنکه پسند و سلیقه ی بزرگترین شاعر سبک هندی و تا حدودی دیگر ادب دوستان روزگار صفوی را نشان میدهد، ضبطهای فراوانی را از برخی دفاتر شعر در بر دارد که در نسخه های موجود آن دیوانها نیست، اما پذیرفتنی است و حتی گاهی برای تصحیح آن نسخه ها بسیار ضروری و کارگشاست. گویا صائب، به سبب ملک الشعرایی دربار صفویان و نیز راه یافتن به دربار ظفرخان احسن در کابل و شاهجهان در رکن، به نسخه های معتبر و ارزشمندی دست یافته است که اکنون در دست نیست. این سفینه با گزیده ای از دیوان سنایی آغاز میشود و در 488 بیت این بخش، 78 بیت را میبینیم که: 1. در تصحیح مدرس رضوی و دیگران و گاه حتی نسخه ی کابل صورتی مغلوط و ناپذیرفتنی داشته است و ضبط صائب از آنها با توجه به قراین سبکی (زبانی، وزنی، قافیگی، معنایی و صناعات ادبی) درست مینماید و اکثراً با پیدا شدن نسخه های قدیم و معتبر، در تصحیح برزگر خالقی اصلاح شده است یا 2. ضبط صائب با توجه به سبک شعر سنایی و دوره ی خراسانی و دیگر ابیات شعر بسیار پذیرفتنی تر است یا 3. رباعیاتی را میبینیم که در تصحیح مدرس نیست، اما اینها نیز اکثراً در چاپ برزگر یا جنگ رباعیات میرافضلی هست. نوشته ی حاضر به بررسی و مقایسه ی ضبط این ابیات در سفینه ی صائب و چاپها و نسخه های خطی دیوان سنایی میپردازد.

مکتب جمالیه در عرفان ایرانی و اسلامی با استفاده از دستاوردهای حکمت یونانی و اشراق شرقی و به ویژه با بهره گیری از حکمت ایران باستان، در قرون نخستین اسلامی و با ابتکار شخصیتی احتمالا ایرانی به نام ابوحلمان (قرن سوم هجری) شکل گرفته و با استفاده از تعالیم قرآنی به مکتبی بزرگ در عرفان اسلامی تبدیل شده است. مهمترین اصول فکری این مکتب ایجاد خلقت بر مبنای عشق حق تعالی به حسن خویش و زیبا بودنِ تمام مخلوقات است و به دنبال تبیین ارتباط میان «عشق» و «زیبایی» نیز میباشد. عطار نیشابوری، به زعم تنی چند از پژوهشگران حوزه عرفان، از بزرگان این مکتب محسوب میشود. در این مقاله پاره ای از مهمترین اندیشه های جمالی عطار مانند «عشق فرزند حُسن» و «زیبا دانستنِ هستی» در مثنویهای او مورد بررسی قرار میگیرد تا خطّ فکری عطار از این منظر و رویکرد این نوع اندیشه در خلقِ آثارش مشخّص گردد. با بررسی مثنویهای عطّار از این منظر، تمایل او به اندیشه های جمالیه، مشخّص میشود.

داستان یوسف و زلیخا در قرآن با عنوان«احسن القصص» یاد شده و در ادب فارسی گویندگان و شاعران زیادی از مضامین و بن مایه های این قصّه به صورت تمثیلی، رمزی و تلمیح گونه بهره برده و یا در قالب منظومه های مستقل به نظم در آورده اند. نورالدین جامی داستان دلداگی زلیخا به یوسف را با چاشنی عرفان و آراسته به ظرایف و نکته های ادبی در زیباترین و دلکشترین شکل و به تعبیر خودش « به احسن وجه» به نظم درآورده است. هرچنداین منظومه از جوانب گوناگون قابل بررسی است امّا از نظر اجزاء و عناصر داستانی با داستانهای غنایی تناسب بیشتری دارد و از کشش داستانی لازم برخوردار است. پرسش عمده این استکه آیا حوادث و وقاع این داستان دلکش به صورتسلسله وار و بر اساس روابط علّی و معلولی پیش رفته است؟ برای این منظور ساختار روایت، طرح داستانی و نقش شخصیّتها در گسترش وقایع، مطابق نظریات ساختارگرایان برجسته، مورد تحلیل قرار گرفته است. در این داستان یوسف برای رسیدن به پیامبری(تحقّق رؤیا) و زلیخا برای رسیدن به معشوق نموده شده درخواب در حرکتند و سلسله یحوادث و پیرفتهای دراین راستا امتداد مییابند.

اغراق و جلوه های آن در حماسه دامنه ای گسترده دارد و بررسی این موضوع به قلمرو علم بدیع و سه پایه متعارف مبالغه، اغراق و غلو محدود نمیشود؛ بلکه در ماهیت حماسه و جنبه روایی آن وجود دارد و حماسه پرداز با هنر خود میتواند افزونی و شاعرانگی آن را به کمال برساند؛ به همین سبب کشف و دریافت محورهای اغراق افزایی در حماسه و استخراج آنها به صورت الگویی منسجم در راستای شناخت جایگاه و ارزش منظومه های حماسی امری ضروری به نظر میرسد. این عوامل تحت سه محور کلّی نحو، موسیقی و صور خیال تقسیم بندی میشوند و در پژوهش حاضر تلاش شده است پاسخِ درخوری برای این پرسش که «مهمترین عوامل اغراق آفرینی و اغراق افزایی در متون حماسی چیستند؟ » یافته شود و به عنوان یک ویژگی سبکی، بررسی گردد و پس از آن نقش و جایگاه هر یک از این عوامل در منظومه های حماسی برترِ ادب فارسی، مبتنی بر نمایه های آماری ارائه گردد.

مهارت و استادی شهریار در غزل فارسی، همواره از جهات گوناگون مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است؛ از موسیقی و وزن گرفته تا ساختارهای بلاغی و ترکیبات و دقائق دستوری و. . . در این میان ابیات تخلص شهریار را نیز باید عرصه ی دیگری از هنرمندی های او دانست. ابیات تخلص در دیوان شهریار از ارزشهای بلاغی، بیانی و مفهومی والایی برخوردارند. شمار بالای ابیات حاوی تخلص در دیوان او و هنرنمایی او در این ابیات از جنبه های گوناگون ادبی، معنایی و. . . نشان دهنده ی توجه آگاهانه و خاص وی به این موضوع بوده است. در این مقاله سعی شده است تمامی موضوعات مربوط به تخلص و ابیات تخلص در غزلیات شهریار – خصوصا با تاکید بر سه ویژگی خاص بهترین تخلص-با شیوه ای تحلیلی و آماری مورد بررسی قرار گیرد تا شناخت کلی از سبک وچگونگی تخلص آوری در غزلیات شهریار به دست داده شود. موضوعاتی از قبیل: تعداد تخلص، انواع تخلص؛ غزلیات بدون تخلص، غزلیات دارای شبه تخلص، جایگاه تخلص در ابیات تخلص، زاویه ی دید در تخلص، آرایه های ساخته شده با تخلص، مضامین موجود در ابیات تخلص و. . . .

تمثیل اندیشه های دشوار و مفاهیم انتزاعی را در بستر روایت و با شخصیّتهای انسانی، حیوانی، گیاهی و جمادی، برای کودک و نوجوان قابل درک میسازد. این شیوه ی بیان غیر مستقیم، با روساخت روایی و ژرف ساخت فکری خود ساختاری دو وجهی به روایت میبخشد که ضمن تقویت قوه تخیّل کودک و نوجوان، راه دشوار تعلیم را برای آنها هموارتر مینماید. دسته بندی و تحلیل کارکردهای تمثیل در شعر کودک و نوجوان، با روش توصیفی-تحلیلی، هدف اصلی این پژوهش است که در چهار محورتبیین شده: تسهیل آموزش ارزشهای اخلاقی در قالب سرگرم کننده داستانهای منظوم تمثیلی، بیان و اثبات مفاهیم دینی با استفاده از قدرت استدلالی و اقناعی تمثیل، بیان غیرمستقیم مسائل اجتماعی و همچنین ارائه تصویری ملموس از مفاهیم عرفانی و اندیشه های هستی مدارانه. تمثیلهای به کار رفته در شعر سرایندگان منتخب حوزه کودک و نوجوان سه دهه شصت، هفتاد و هشتاد را در بر می گیرد

جاسوسی یکی از مؤلفه هایی است که در حوزه نظام اطلاعاتی-امنیتی مورد بحث و کاوش صاحبان فن قرار میگیرد. از این حیث متون منثور کلاسیک فارسی ( قرن 4تا 8 ه ق )، نیز پهنه ی گسترده ای برای پژوهش در حوزه ی نظام اطلاعاتی حکومت های گذشته را فراهم کرده، تا لایه های اطلاعاتی را بشکافیم و به اغراض و اهداف این مهم دست یازیم. آثاری چون: تاریخ بیهقی، تاریخ جهانگشا، تاریخ وصّاف، سیاست نامه، عتبه الکتبه، قابوس نامه، گلستان، اخلاق ناصری، که لایه های هزارتوی فکر سردمداران نظام سیاسی را واکاوی و ضرورت مورد استفاده قرار دادن فعالیت های اطلاعاتی و گماشتن جاسوسان و اصل جمع آوری اخبار را به خوبی بیان کرده؛ و حتی الگوهای راهبردی موثری را نیز برای فعالیتهای ضد جاسوسی ارائه میکنند. همچنین آثاری چون: کلیله و دمنه و مرزبان نامه که یک آرمان شهر سیاسی را از زبان حیوانات ترسیم می نماید، به معرفی هر چه بهتر این مؤلفه پرداخته اند.

در این پژوهش برآنیم تا نگاه دو گروه از شاعران پارسی زبان را به یک پدیدﺓ یکسان که در این تحقیق «گنبد» در نظر گرفته شده است، بررسی نماییم. برای این کار، به بررسی کاربردهای گنبد در شعر هر یک از شاعران یادشده و برشمردن ویژگیها و معانی مجازیِ در نظر گرفته شده برای «گنبد» در آن شعر، میپردازیم. با تجمیع و مقایسﺔ نتایج حاصل از این بررسیها، به شناخت تفاوتها و تشابهات بین نگاه دو گروه غزلسرا و داستانسرا به «گنبد» پی میبریم. پیش از پرداختن به بررسی تفاوت دیدگاه این دو گروه از شاعران به «گنبد»، مختصراً به بررسی «گنبد» از نگاه هنر مقدس و حکمت هنر اسلامی میپردازیم.

زبان به عنوان دستگاهی نظام مند، ابزار بیان خالق اثر ادبی است و در این میان خالق اثر نگاهی گسترده به گذشته و حال خود دارد، تمام امکانات زبان را به کار میگیرد تا احساسات، عواطف و نگرشی را که با جهان درون و بیرون خود برقرار میکند، از طریق نشانه های زبانی به خواننده منتقل کند و خواننده نیز از سوی دیگر با اثر او نسبتی عاطفی برقرار کرده و از آن تأثیر میپذیرد. یکی از این امکانات، نگاهی است که آفریننده ی اثر ادبی به گذشته دارد، بهره گیری شاعران و نویسندگان در سه دوره ی مختلف تاریخ زبان و ادبیات فارسی از دلالتهای گوناگون قهرمانان اسطوره ای و جلوه ها ی متفاوت شخصیّتهای اسطوره ای در گونه های غنایی، عرفانی و معاصر موضوع این پژوهش است. در این پژوهش، نگارندگان با نگاهی ساختگرایانه در پی بررسی دگردیسی شخصیّتهای اساطیری گونه های مختلف ادبی میباشند تا دریابند شاعران و نویسندگان با چه نگرشی توانایی آن را داشته اند که بر اساس باورهایشان نمادهای مختلف و کارکردهای قهرمانان اسطوره ای را بگونه ای که میخواستند به خدمت متن ادبی خویش درآورند.

راز تأثیر و قوّت سخن در غزلیات سعدی، سادگی و روانی، حسن ترکیب الفاظ، پختگی بیان، وقار و قوّت تعبیر و دوری از تکلّف و تعقید در عین توجّه به پرداخت و صیقل سخن است. این مقاله قصد دارد تا مناسبات درونی ساختار شعر و ترکیب واژه ها و جمله ها در محور همنشینی و جانشینی را در غزلهای سعدی به روش تحلیلی-توصیفی بررسی نماید تا مشخّص گرداند وی در اشعارش از چه شیوه هایی جهت زیبایی مضاعف و تشخّص و برجسته سازی کلام خود بهره برده و هنجار سخنش در چه گونه هایی از شگردهای زیبایی شناسی شکل یافته است. چنان که تحلیلها مینماید، فنون زیبایی ظاهری و باطنی کلام سعدی در غزل آمیغی است از دخل و تصرّفات صرفی و نحوی، پنهان کردن پیوندهای هنری واژگان در زیر پرده های برخی صنایع، ایجاد ترکیبات و اصطلاحات جدید، جابجایی ضمایر و مانند آن.

قرن ششم و هفتم در تاریخ تطور نثر فارسی از نظر الفاظ، صنایع، تکلفات و مختصات فنی مهمترین ادوار به شمار می آید. نهضتی که در اواخر قرن ششم و آغاز قرن هفتم در نگارش متون تاریخی به نثر مصنوع منشیانه شکل گرفت، حامیان و طرفدارانی یافت. سر سلسله ی این دسته از مؤلفان کتب تاریخی، عطاملک جوینی است. اما پیروان عطاملک که آثار خود را به عنوان ذیلی بر جهانگشا نوشتند، به حقیقت کار استاد به شایستگی پی نبردند و نتوانستند همانند وی اثری زیبا بیافرینند که هم از نظر روایتهای تاریخی و هم از نظر ادبی آثاری در خور توجه و اهمیت باشند. هدف از این جستار بررسی ویژگی سبکی سه اثر تاریخی، یعنی راحه الصدور راوندی، اوامر العلائیه ابن بی بی و مسامره الاخبار محمود آقسرایی است که هر سه جز منابع مفید تاریخ سلجوقیان میباشد. در این نوشتار بر آنیم به این پرسش پاسخ دهیم که رویکرد نثر فنی در این کتب چگونه است و چه تفاوتها و شباهتهای سبکی در میان این سه اثر فنی دوره سلجوقی دیده میشود؟

اسماعیل شاهرودی (آینده)، در زمینه ی شعر نوی معاصر از پیشاهنگان و در جریان اشعار سیاسی-اجتماعی یا متعهّد تأثیرگذار بود. وی از پیروان ثابت قدمِ نیما یوشیج بود که به طور جدّی در سال 1325 به سرودن و انتشار اشعار خود پرداخته است. پس، برای شناخت دقیقتر و کاملتر شعر معاصر فارسی و سبک این دوره بایسته است، اشعار این شاعر واکاوی شود؛ به همین دلیل، در این پژوهش با روشی توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و مبتنی بر تحقیقات نظری و تجزیه و تحلیل متن، سبک فکری، زبانی و ادبی شعر این شاعر بررسی شد و مشخّصه های اصلی سبک شعری شاهرودی با ذکر بسامد بیان و تحلیل شد و این نتایج حاصل شد که در سطح فکری، شاعر در شعرهای سال های آغازین خود بسیار متأثّر از «تعهّد» بوده است و در اشعار دوره های بعد از این فضا دور شده است. همچنین شاعر بیشتر از فنون تکرار، کهن گرایی، تشبیه، استعاره مکنیه و نمادگرایی در سطح زبانی و ادبی شعرش بهره گرفته است.

منظومه ی مجمع البحرینِ شاعری متخلص به اسیری (تصنیف913ق. )، از مجموعه اشعار آیینی است که مشتمل بر11400 بیت است. این نسخه ی خطی با وجود پختگی زبان و اندیشه ی شاعر، اهمیت آن در سیر تحول سبکی، داشتن مختصات کهنه و نو، شرح و بسط زندگی پیامبر اکرم(ص) تا رحلت ایشان و دلاوری های حضرت علی(ع) به شیوه ی حماسی و نیز دارا بودن واژه ها و اصطلاحات عرفانی، دینی، عربی، ترکی، مغولی و ترکیبات ابداعی، کمتر مورد بررسی و شناخت قرار گرفته است. اگر چه اسیری در کاربرد صنایع لفظی و معنوی تواناست ولی در این حماسه ی دینی که مخاطبین آن عموم مردم هستند، کاربرد صنایع لفظی بیشتر مشاهده میشود، بویژه آرایه های تکرار و جناس که بالاترین بسامد را دارند. او کمتر به تعمّق میپردازد و از صنایع معنوی و بیان در حد اعتدال بهره جسته است. آرایه ی تشبیه به ویژه از نوع حسی_حسی بالاترین و مجاز کمترین بسامد را دارد. افکار عارفانه؛ بر پایه ی عشق بودن جهان، وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت، انسان کامل و. . . از جمله مختصات فکری شاعر شیعه مذهب این منظومه است. با واکاوی همه ی ابیات منظومه در سه قلمرو زبانی، ادبی و فکری به شیوه ی استقرایی و توصیف و تحلیل، نگارندگان این مقاله کوشش کرده اند تا به این پرسش پاسخ دهند که اهمیت و ویژگیهای سبکی مجمع البحرین چیست؟

تعمّق و تدبّر در پشتوانه های فکری و دقایق هنری آثار ادبی، گامی ست مؤثر جهت احیاء و شناسایی هرچه بهتر میراث گرانسنگ ادب فارسی و فرهنگ اصیل و پر مایه ای که از دیرباز در ایران زمین ریشه داشته و در پیوند با اندیشه و عرفان اسلامی غنیتر شده است. زین العابدین عبدی بیگ نویدی شیرازی از نظیره پردازان و موّرخان توانمند و پرکار عهد صفوی است که چهره ی ادبی و آثار شعری او در ایران، کمتر مورد توجه و عنایت ادب پژوهان قرار گرفته و عمده ی اشتهار وی به سبب تألیف آثار تاریخی بوده است. وی به پیروی از سنّت تقلید و تتبّع در آن دوره، منظومه ی غنایی "هفت اختر" را در برابر "هفت پیکر" نظامی سروده و ضمن اشاره به زندگی بهرام گور، هفت داستان مستقل و پرماجرا را از زبان شاهدختهای بهرام به رشته نظم کشیده است. اثر او هرچند که در مقابل شاهکار نظامی و آفرینشهای هنری او مجال خودنمایی نمی یابد، به جهت برخورداری از برخی نوآوریها در حوزه خلق مضامین و شگردهای تصویری، اشارات اخلاقی و عرفانی، رویکردهای اجتماعی و انتقادی و نمایش فرهنگ توده، در خور تأمل و پژوهش خواهدبود. این جستار در دو بخش، ابتدا به بررسی و تحلیل ژرفساخت منظومه با تکیه بر شاخصهای برجسته فکری، تعلیمی و اجتماعی میپردازد و در بخش دوم، زیباییهای تصویری شعر عبدی بیگ را از رهگذر کاربرد فنون بلاغی و تناسب تصویر و موضوع، شناسایی و تبیین مینماید.

از دیرباز تاکنون، تألیف فرهنگهای دوزبانه، بخصوص لغتنامه های عربی بفارسی، دغدغه ی اهل ادب و عالمان این حوزه بوده است. تألیف چند ده فرهنگ عربی بفارسی که از نخستین قرون ورود اسلام به ایران برجا مانده، شاهدیست بر این مدعا. یکی از این فرهنگهای قدیمی دیباج الأسماء است. نگارندگان براساس همین کتاب، تحقیقی کرده اند در جمعهای عربی لغتنامه ی دهخدا، و پس از توضیح درباره ی ضرورت فرهنگ نویسی نوین و ذکر برخی خطاهای فرهنگ نگاری در قدیم، جمعهای عربی دو حرف «الف» و «ب» در دیباج الأسماء را که در لغتنامه ی دهخدا نبوده، مشخص کرده و سپس تمام این صورتهای جمع را با شش فرهنگ عربی بفارسی کهن مقایسه کرده اند. در ضمن این کار، لغتنامه ی دهخدا را با لغتنامه ی فارسی مقایسه کرده و برخی سهوها و خطاهای مؤلفان لغتنامه ی فارسی را نشان داده اند.