اکوبیولوژی تالاب (تالاب)
سال:1392 | دوره:5 | شماره:18 |تعداد مقالات:14

با توجه به اهمیت بوم شناختی تالاب شیرین شو برای استقرارپرندگان به ویژه گونه های زمستان گذران و مطالعات اندک انجام شده در این زمینه درسطح کشور، دراین پژوهش نسبت به تعیین جایگاه و ارزش این تالاب با توجه به معیارهای مناطق مهم پرندگان اتحادیه جهانی حفاظت از پرندگان و بررسی امکان معرفی آن به سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان یک سایت دارای ارزش حفاظتی در یک دوره ی یک ساله از آذرماه 1388 لغایت آذرماه 1389 اقدام گردید. بدین منظور، منطقه مورد مطالعه هر 15 روزمورد بازدید قرارگرفت ودرهر بازدید با استفاده از روش مشاهده مستقیم به شناسایی و شمارش پرندگان و ثبت سایر اطلاعات مورد نیاز اقدام گردید. بر اساس نتایج این تحقیق در طول دوره مورد مطالعه، 116 گونه پرنده متعلق به 35 خانواده در تالاب شناسایی شد. که از این میان شش گونه بالابان، کرکس کوچک، سبزقبا، گیلانشاه دم سیاه، اردک بلوطی وارد کسر سفید در زمره پرندگان در معرض تهدید فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت می باشند. با تطبیق نتایج حاصل از تحقیق با معیارهای اتحادیه جهانی حفاظت از پرندگان، تالاب شیرین سو برای قرار گرفتن در فهرست IBA، واجد معیارهای A1 جهانی و B2 منطقه خاور میانه می باشد.

زیستگاه های رودخانه ای یکی از بهترین زیستگاه های پرندگان به ویژه اردک های روی آبچر محسوب می شود. از اینرو بررسی شاخص های مطلوبیت زیستگاه رودخانه ای برای حفظ تنوع زیستی گونه های حیات وحش بسیار حائز اهمیت است. رودخانه زاینده رود مامن امنی برای زمستان گذرانی اردک سرسبز (Anas platyrhynchos) بوده است و خشک سالی ایجاد شده در منطقه منجربه کاهش مطلوبیت زیستگاه این گونه شده است. این پژوهش در سال های 1388 تا 1389 انجام گرفته است. منطقه مورد بررسی حاشیه بالا دست رودخانه از پل ناژوان تا سی وسه پل بوده است. شاخص هایی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند شاخص های مرتبط با نمایه های تغذیه ای و زیستگاه ها است که به طور کلی در پنج متغیر کلیدی رژیم تغذیه ای، میانگین روزهای پرآبی، سهم سرشاخه درختان اطراف رودخانه و فراوانی گیاهان آبزی قابل بررسی است. هریک از شاخص ها با روش HEP محاسبه شده و در نهایت شاخص مطلوبیت کل زیستگاه با میانگین هندسی به دست آمد. با در نظر گرفتن 5 شاخص موثر در مطلوبیت زیستگاه گونه مورد بررسی، شاخص مطلوبیت کل معادل با 0.48 به دست آمد که نشان می دهد تهدیدات موجود در منطقه جدی است. در نهایت با توجه به خشک سالی ایجاد شده در رودخانه زاینده رود باید اقدامات لازم صورت گیرد تا بتوان از تنش های موجود در منطقه را تا حد امکان کاهش داد و در نهایت پیشنهادهایی را برای حفظ بخشی از زیستگاه گونه ارایه داد.

این مطالعه به منظور ارزیابی اثر سه داروی بیهوشی MS222، اسانس گل میخک و 2- فنوکسی اتانول بر برخی پاسخ های ایمنی ماهی کپور معمولی و تعیین ماده ای با کم ترین اثر را روی واکنش های ایمنی ماهی کپور انجام شد. در مطالعه حاضر که در سال 91 در دانشکده دامپزشکی دانشگاه شهید چمران انجام شد، تعداد 400 عددماهی کپور معمولی با وزن حدود 100 گرم استفاده گردید. ابتدا غلظت مناسب القای بیهوشی در مورد سه داروی بیهوشی محاسبه گردید، سپس باداروهای فوق ماهی های هر تیمار در مدت سه دقیقه تا مرحله بیهوشی سبک بیهوششدند، یک تیمار بدون ماده بیهوشی تیمار کنترل در نظر گرفته شد. درزمان های 0، 1، 12، 24 و 72 ساعت بعد از بیهوشی از ساقه دمی ماهی هاخون گیری از ساقه دمی به عمل آمد. فاکتورهای ایمنی شامل فعالیت لایزوزیم و فعالیت ضد باکتریایی سرم، فعالیت کمپلمان، فعالیت نیترو بلوتترا زولیوم (NBT)، میزان پروتئین و گلوبولین سرم، در مراحل نمونه گیری بین تیمارها مقایسه و از نظر آماری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. غلظت مناسب بیهوشی داروهای بیهوشی MS222، اسانس گل میخک و 2- فنوکسی اتانول در ماهی کپور معمولی را به ترتیب 100، 125 و 400 میلی گرم در لیتر نشان داده شده. بیهوشی با سه دارو تاثیر معنی داری در فعالیت لایزوزیم سرم در زمان های مختلف نمونه گیری نداشت (P>0.05). میزان فعالیت باکتری کشی سرم در گروه فنوکسی اتانول تنها در زمان 24 و 72 ساعت بعد از نمونه گیری کاهش معنی داری نسبت به گروه کنترل نشان داد (P<0.05) و در سایر مراحل تفاوت معنی داری مشاهده نگردید. مقایسه سایر شاخص های ایمنی مورد مطالعه شامل فعالیت کمپلمان، فعالیت نیتروبلوتترازولیوم و میزان گلوبولین و پروتئین تام سرم در سه گروه مورد مطالعه تفاوت معنی داری را نشان نداد، هر چند کاهش نسبی این فاکتورها در برخی مراحل نمونه گیری در تیمار فنوکسی اتانول مشاهده شد. MS222 و گل میخک تاثیری در شاخص های ایمنی ماهی کپور معمولی ندارند، ولی بیهوشی با فنوکسی اتانول باعث کاهش برخی شاخص های ایمنی ماهی کپور معمولی شده و در تحقیقات مربوط به ایمنی شناسی آبزیان استفاده از فنوکسی اتانول توصیه نمی شود.

شوینده ها یکی از آلاینده های مهم بوده که از طریق فاضلاب های صنعتی و خانگی وارد منابع زیستی آبزیان شده و زیست آبزیان را به مخاطره می اندازد این تحقیق نیز به بررسی اثرات دترجنت آنیونی (شامپو) بر فاکتورهای خونی 120 عدد تاسماهی شیپ پرورشی یک ساله بامیانگین وزنی 31.6±5.2 گرم، طی مجاورت کوتاه مدت در غلظت های 0، 5، 10 و 15 میلی گرم در لیتر در 12 عدد آکواریوم 100 لیتری پرداخته است. اجرای این تحقیق در بهار 1391 در انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری دکتر دادمان انجام پذیرفت. جهت تعیین درصد لکوسیت ها، RBC، WBC، هماتوکریت و هموگلوبین از سیاه رگ دمی ماهیان به کمک سرنگ 2 سی سی در زمان های 12، 24، 48، 72 و 96 ساعت خون گیری صورت گرفت.نتایج پارامترهای خونی نشان داد که گلبول های قرمز خون، درصد هماتوکریت، هموگلوبین، نوتروفیل، ائوزینوفیل و مونوسیت با افزایش غلظت و زمان مجاورت با شوینده از 24 ساعت تا 96 ساعت نسبت به شاهد افزایش یافته ولی گلبول سفید و لنفوسیت نسبت به شاهد کاهش یافته و تیمارها با شاهد اختلاف معنی داری را نشان دادند (P<0.05). بنابراین ماهیان پس از مواجه با آلاینده ها به علت کاهش اکسیژن محلول آب باعث فعالیت بیشتر ماهی و درنتیجه موجب کمبود اکسیژن در ماهی شده و با افزایش غلظت شوینده و مدت زمان ماندگاری ماهی در محیط با افزایش کلبول قرمز و با کاهش ایمنی ماهی همراه می باشد، بنابراین فاکتورهای خونی ماهیان برای مقابله با آلاینده های وارد شده به محیط زیست شان دست خوش تغییراتی می شوند.

افزایش فعالیت های صنعتی در طی سال های اخیر وبه دنبال آن ورود انواع آلاینده های آلی وغیرآلی از جمله فلزات سنگین به محیط زیست خصوصا اکوسیستم های آبی از مشکلاتی است که سلامت بشر را تهدید می کند. گیاهان آبزی به عنوان حلقه ای از زنجیره غذایی به واسطه جذب فلزات سنگین می توانند نشانگر افزایش نسبی غلظت این عناصر در آب یا رسوبات اکوسیستم های مورد نظر باشند. این تحقیق به منظور تعیین میزان فلزات سنگین (کادمیوم، سرب، مس، نیکل و روی) و نقش گیاهان آبزی در جذب و تجمع آن ها، از گیاه حرا (Avicennia marina) و رسوبات سه ایستگاه در رویشگاه بردستان به طور تصادفی در 1389 نمونه برداری گردید و پس از هضم اسیدی، غلظت عناصر توسط دستگاه جذب اتمی سنجش گردید. میانگین غلظت کادمیوم، سرب، مس، نیکل و روی در رسوبات به ترتیب 4.5، 11.55، 10.30، 81.45 و 41.48 میکروگرم بر گرم به دست آمد. میزان این عناصر در ریشه گیاه به ترتیب 2.89، 9.38، 6.17، 5.32 و 23.33 و در برگ 2.26، 8.78، 4.42، 2.39 و 15.37 به دست آمد. به طور کلی روند تجمع فلزات در رسوب و بافت های درخت حرا نشان داد که با افزایش غلظت فلزات در رسوبات، میزان این عناصر در بافت های گیاه نیز افزایش می یابد، لذا گیاه مانگرو می تواند نشانگر افزایش نسبی میزان فلزات در اکوسیستم باشد. گیاه مذکور می تواند میزان فلزاتی که قابلیت دسترسی زیستی را دارند و از نظر مخاطرات زیست محیطی حائز اهمیت هستند را نشان دهد. علی رغم پایین تر بودن میزان عناصر در رسوبات رویشگاه بردستان در مقایسه با استانداردهای کیفیت رسوب، حضور فلزات سنگین در اکوسیستم های آبی و نیز در زنجیره غذایی را باید بسیار جدی و خطری برای محیط زیست و انسان تلقی کرد و جهت کنترل این آلاینده ها تدابیری اتخاذ نمود.

در سال 1391-1390 در 5 ایستگاه در رودخانه دز نمونه برداری در دو فصل زمستان و تابستان با چهار تکرار با استفاده از سوربر و گرب پترسون با سطح مقطع 225 سانتی متر مربع صورت گرفت. از سه تکرار برای شناسایی و شمارش ماکروبنتوزها و از یک تکرار برای تعیین دانه بندی و درصد مواد آلی رسوبات استفاده شد. جهت اندازه گیری میزان مواد آلی از روش فیزیکی سوختن در کوره الکتریکی و به منظور آنالیز دانه بندی رسوبات از روش سری الک استفاده شد. پارامترهای فیزیکو شیمیایی آب نیز اندازه گیری شد. در طول دو فصل نمونه برداری جمعا 18 گونه از 5 رده جانوری ماکروبنتوز ها شناسایی و شمارش شدند. در بین رده های شناسایی شده بیش ترین درصد فراوانی مربوط به رده کم تاران با 80 درصد و پس از آن ها رده شکم پایان با 14.5 درصد بوده است. در کلیه ایستگاه ها به جز ایستگاه 4، غالبیت با رده کم تاران بود. بر اساس محاسبات شاخص BMWP کیفیت آب در محدوده مورد نظر در دو طبقه کیفی طبقه بندی شد. بدین صورت که در دو فصل و کل دوره مطالعاتی ایستگاه 2 و 3 در طبقه کیفی ضعیف و ایستگاه های 1 و 5 در طبقه کیفی بسیار ضعیف طبقه بندی شدند. همچنین بر اساس نمره متوسط هر تاکسون (ASPT) ایستگاه های 1، 2، 3 و 5 در طبقه کیفی احتمال آلودگی شدید قرار گرفتند. به علت عدم وجود هیچ گروه جانوری در ایستگاه 4 این ایستگاه به عنوان ایستگاه Azoic معرفی شد.

تالاب ها یکی از مهم ترین اکوسیستم های زمین هستند کهبه عنوان یک منبع ذخیره آب و زیستگاه مناسبی برای بسیاری از جانوران و گیاهان می باشند. این مساله لزوم مدیریت مناطق تالابی را نشان می دهد. تالاب هامون به عنوان بزرگ ترین دریاچه آب شیرین کشور نقش قابل توجهی در حمایت از پرندگان و پستانداران مهاجر و بومی منطقه دارد که از سال 1378 تا 1387 به طور متناوب دوره های بی آبی را گذرانده است. در این مطالعه، جهت زون بندی پناهگاه حیات وحش هامون میزان وابستگی پرندگان به هر قسمت از پناهگاه بررسی گردید و از داده های ماهواره لندست، سنجنده TM مربوط به تالاب هامون در سال 1387 جهت تهیه نقشه پوشش اراضی استفاده شد. به این منظور نقشه پوشش اراضی در 5 طبقه تهیه گردید. میزان استفاده وحوش از هر لایه و اهمیت زیستی هر قسمت با حضور در منطقه بررسی و تاثیر پوشش های مختلف بر روی هم جهت استفاده حیات وحش مشخص و با توجه به اهمیت اکولوژیکی هر قسمت به پوشش های مختلف منطقه ارزش داده شد. نقشه اهمیت زیستگاهی بخش های مختلف پناهگاه حیات وحش هامون با استفاده از روش های مختلف GIS در هفت طبقه تهیه گردید. به طوری که اولین طبقه دارای بیش ترین ارزش زیستگاهی با مساحت 40830 هکتار و آخرین طبقه دارای کم ترین ارزش حفاظتی با مساحت 102824 هکتار می باشد. نتایج نشان داد در این سال با آب گیری تالاب هامون پس از اراضی بایر با مساحت 87414 هکتار که در طبقه هفت اهمیت قرار دارند طبقه سوم اهمیت زیستگاهی یعنی اراضی آب دار دارای بیش ترین مساحت برابر با 68593 هکتار می باشند.

فلزات سنگین به دلیل دارا بودن خاصیت تجمع، بزرگ نمایی زیستی و سمیت بالا سهم عمده ای از نگرانی های مربوط به آلودگی اکوسیستم های آبی را تشکیل می دهند. پرندگان تالابی به علت قرارگیری در سطح های بالای زنجیره غذایی می توانند به خوبی نشانگر افزایش این فلزات در محیط زیست خود باشند. در پژوهش حاضر تعداد 30 قطعه اردک سرسبز (15 قطعه نر و 15 قطعه ماده)، از سواحل جنوب شرقی دریای خزر جمع آوری شد. غلظت فلزات سرب، کادمیوم، کروم، روی و آهن در بافت های کبد، کلیه و عضلهسینه اردک های سرسبز با استفاده از دستگاه جذب اتمی تعیین گردید. بافت های کبد و کلیه بیش ترین میزان تجمع زیستی فلزات را از خود نشان دادند. تجمع فلزات کادمیوم، سرب و کروم در بافت های مختلف از الگوی کلیه> کبد> عضله و تجمع فلزات روی و آهن از الگوی کبد> کلیه> عضله پیروی کرد. میانگین غلظت فلزات مورد مطالعه در کبد و عضله اردک سرسبز از ترتیب Fe>Zn>Pb>Cd>Cr پیروی کرد در صورتی که میانگین غلظت فلزات در کلیه اردک سرسبز از ترتیب Fe>Zn>Pb>Cr>Cd پیروی کرده بود. تجمع زیستی آهن در بافت عضله بین دو جنس نر و ماده اختلاف معنی داری را نشان داد (P<0.05). میزان جذب روزانه و هفتگی فلزات ناشی از مصرف اردک سرسبز توسط خانواده شکارچیان در حد مجاز تخمین زده شد. میزان (Target Hazard Quotients) THQ برای هریک از فلزات کمتر از یک بدست آمد.به طور کلی فعالیت های مختلف انسانی در قسمت های اطراف تالاب و ورود فاضلاب های گوناگون را می توان منبع اصلی آلودگی به فلزات در منطقه مورد مطالعه دانست. نتایج حاصل از تحقیق حاضر می تواند در پایش مستمر سواحل جنوب شرقی دریای خزر مورد استفاده قرار گیرد.