پژوهش نامه تاریخ
سال:1387 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:9

اقوام صحاری آسیای مرکزی و حتی دوردست های آن، یعنی چین، در جستجوی سرزمین و مکان جدید به سوی غرب مهاجرت کردند. آنها در مسیر مهاجرت خود با امپراتوری ساسانی برخورد کردند، که در طی آن بیش از چهار صد سال جنگ، صلح و آمد و شد سفرا، میان آنها ادامه یافت. کوشانیان، خیونی ها، کیدارها، هیاطله، و ترکان مهم ترین همسایگان ایران در ادوار مختلف در دوره ساسانی بودند و تنها تصرف ایران توسط اعراب مسلمان بود که، رشته ارتباط آنها با ایران را از هم گسیخت. هر چند که پس از اسلام، بعضی از این اقوام نقش مهم خود را دوباره باز یافتند. از اواخر دوره ساسانی، نام ترک بر همه زرد پوستانی که از این پس در ماوراالنهر پدیدار شدند اطلاق گردید، و برای تمام اقوام زردپوست که لهجه مشترک متقارب داشتند، لفظ ترک را به کار برده اند. در این دوران پنج قوم را که زبان واحد داشته اند، به نام ترک از آنها یاد کرده اند. این اقوام عبارتند از: 1 - تغزغز (توعوز - اغوز) 2 - خرخیز (قرقیز) 3 - کیماک 4 - غز (اوغوز) 5-  خرلخ (قراق - خلخ).

پیش از گسترش قدرت آلمان در اروپا، تلاش اصلی انگلستان به حفظ منافع خود در هند معطوف شده بود. اما با اوج گیری قدرت آلمان و اجرای سیاست نگاه به شرق آلمانی ها در دوران ویلهلم دوم (1918 – 1888 م.)، انگلستان که با تهدیدهای رو به رشد آلمان در خلیج فارس مواجه شده بود درصدد کنار نهادن سیاست دیرینه خود مبنی بر رقابت با روسیه در ایران برآمد. در واپسین سال های قرن نوزدهم میلادی انگلستان به اختلافات خود با فرانسه پایان بخشیده سپس قرارداد 1907 م. را با روسیه به امضا رساند. با انعقاد این قرارداد، سیاست انگلستان در ایران که مبنی بر کاهش نفوذ روسیه و حمایت از انقلاب مشروطه قرار داشت دیگر گونه شد و به همراه روس ها سیاستی را در ایران پیش گرفت که سرانجام آن به توپ بسته شدن مجلس اول بود.

واحه خوارزم، با داشتن فرمانروایان بومی (موسوم به خوارزمشاهان) و بهره مندی از خودمختاری داخلی، از نظر سیاسی همیشه جزیی از ایران بوده ولی در آغاز قرن دهم به رغم دولت شیعی مسلک صفوی، تیره ای از اعقاب جوچی موسوم به عربشاهیان توانستند با تکیه بر میراث نیاکان، قدرت ایلیاتی، ریشه دار بودن مذهب تسنن در خوارزم و تناسب آن زمینه مذهبی با مذهب خود، بر خوارزم مسلط شده و خان نشین خیوه را پایه گذاری کنند. دولت صفوی با تلاش برای حفظ تمامیت ارضی سنتی کشور، سرانجام آنها را تحت حمایت خود درآورد. اما در اوایل قرن دوازدهم هجری تحت شرایط و دلایل متعدد، حکومت عربشاهیان به ضعف گراییده و منقرض گردید. ضعف دولت صفوی مانع از ایفای نقش فعال در این ماجرا گشت و با فاصله اندکی پس از آن دولت صفوی نیز ساقط شد. در نتیجه وحدتِ سیاسی ایران برای مدتی از بین رفت و رقابت سران و سرداران متعدد در بخش های مختلف کشور آغاز گشت تا این که پس از دو دهه نادرشاه توانست وحدت سیاسی کشور را تجدید نماید. این مقاله در پی آن است که ضمن شناسایی تحولات سیاسی خوارزم در این دوره فترت، تلاش های نادرشاه برای تجدید سلطه ایران بر خوارزم و واکنش حکام آن سامان به این امر یا به عبارت دقیق تر تطور روابط فیمابین حکمرانان آن ناحیه با دولت افشار را مورد بررسی قرار دهد.

خواجه قوام الدین نظام الملک خوافی، فرزند مولانا شهاب الدین اسماعیل، یکی از وزیران سلطان حسین میرزا بایقرای تیموری (842 – 911 ق.) بود که نزدیک به سی سال از عمر خود را در دیوان تیموریان به کارهای مالی و ملکی سپری کرد. فعالیت های دیوانی وی از دوران ابوالقاسم بابر میرزا فرمانروای هرات (853 - 861 ق.)، آغاز شد و پس از آن در سلک خدمت گذاران سلطان ابوسعید گورکانی (855 - 873 ق.) وارد شد. وی از سال 855 ق که سلطان حسین میرزا بایقرا بر تخت هرات نشست به عنوان وزیر فعالیت خود را آغاز کرد و تا سال 903 ق. که به دستور سلطان تیموری به قتل رسید، پیوسته یکی از وزیران دیوان اعلا در هرات بوده است. دوران نسبتا طولانی وزارت وی منجر به بروز کشمکش ها و دسته بندی های سیاسی در ساختار حکومتی تیموریان گردید. در واقع مرگ وی نتیجه شدت اختلافات سیاسی – مذهبی عناصر ترک و تاجیک بود. سلطان حسین میرزا بایقرا نیز نتوانست اوضاع متشنج داخلی را تحت نظم و کنترل در آورد. شورش های داخلی زبانه کشید و به دنبال آن یورش های ازبکان و دخالت آنان در اختلافات خانوادگی شاهزادگان تیموری، اوضاع را وخیم تر کرد، در نهایت با مرگ سلطان حسین بایقرا در 911 ق. جانشین لایقی در میان خاندان تیموری باقی نماند تا از سقوط هرات به دست ازبکان در سال 913 جلوگیری به عمل آورد.

این مقاله سعی دارد، بر خلاف نگرش های رایج، تا حد امکان، رابطه «نظام اجتماعی و اقتصادی» با «نظام حکومتی» و تاثیر این دو بر یکدیگر در دوران آل بویه، را مورد بررسی قرار دهد، با توجه به این رویکرد، در این تحقیق سعی شده به سوال اساسی این دوره که عبارت است از، دلایل عدم خلع خلیفه سنی توسط حاکمان شیعی مذهب بویه پاسخ داده شود، فرضیه اصلی این مقاله آن است که توضیح دهد دلیل اصلی عدم خلع خلیفه توسط بویهیان، تاثیر و توانمندی «نظام اجتماعی و اقتصادی» بر دوگانه شدن جایگاه نهاد خلافت و سلطنت از یکدیگر بوده، که قبل از دوران آل بویه به وجود آمده و امیران آل بویه خواسته یا نا خواسته به آن تن دادند، این بررسی، تحلیل های سنتی را درباره وجود انگیزه های سیاسی و فرصت طلبی و تسامح طلبی حاکمان آل بویه را نادیده می گیرد و توضیح می دهد که دلیل عدم خلع خلیفه، توانمندی «نظام اجتماعی و اقتصادی» حاکم در جامعه عصر عباسی بود. این نظام که از زمان «نهضت ترجمه» شکل گرفت، بستر دوگانگی میان نهادهای دنیوی و اخروی را فراهم کرد و آل بویه تنها تداوم دهنده آن شدند.

حج به عنوان یک فریضه مهم اسلامی و نیز از عوامل توجیه کننده قدرت و مشروعیت بخش همواره مورد توجه مسلمانان و سلاطین اسلامی بوده است. بر این اساس طی دوران اسلامی ایران، اهتمام در تدارک و اعزام کاروانهای حج، تعیین امیرالحاج و تامین امنیت مسیر حرکت کاروانهای حج از وظایف حکام مسلمان تلقی می گردید.تهاجم مغولان به قلمرو اسلامی، از بین رفتن حکومت خوارزمشاهی و خلافت عباسی و در نهایت برپایی دولت ایلخانی در ایران موجب پدید آمدن وضعیت جدیدی در ارتباط با انجام مراسم حج از سوی مسلمانان قلمرو ایلخانی گردید. این نوشتار با طرح این پرسش که، آیا یورش مغولان و استقرار دولت ایلخانی در ایران بر چگونگی انجام مراسم حج تاثیر منفی بر جای گذاشت؟ در پی آن است تا روند حج گزاری ایرانیان را بین سال های 657 تا 736 ﻫ بررسی، موانع موجود بر سر راه حج، مساله بی تفاوتی ایلخانان بودایی و سعی ایلخانان مسلمان در اقامه فریضه حج را در چارچوب رقابت با ممالیک مصر مورد واکاوی قراردهد. بررسی صورت گرفته نشان می دهد که بر خلاف انتظار، اعتقادات شمنی و نفوذ بوداییان در عصر ایلخانان بودایی، موجب بی توجهی آنان به شعایر اسلامی نگردید. تفاوت معناداری بین ایلخانان بودایی و ایلخانان مسلمان در اهتمام به حج و اعزام کاروان های زیارتی وجود ندارد.

یکی از تحولات برجسته در نیمه ی دوم سده ی هفتم هجری / سیزدهم میلادی، برپایی حکومت ایلخانانِ مغول در چهارچوب مرزهای سیاسی ایران است. از ویژگی های قابل توجه این حکومت، چالش های مرزی و اختلافات سیاسی - نظامی آنان با همسایه ی غربی خود، ممالیک مصر بود. در این میان، نقش گروه های فراری و پناهنده به خصوص افراد و گروه هایی که از سمت حکومت ایلخانان مغول به سوی ممالیک مصر می گریختند و به آنان پناهنده می شدند، در بروز و تشدید خصومت میان دو دولت از اهمیت خاصی برخوردار است. این گروه های فراری و پناهنده، در منابع عربی، تحت عنوان وافدیه و مستامنین معرفی شده اند.مساله ی اساسی پژوهش حاضر، این است که تحرکات امواج فراری و پناهخواه به چه صورت شکل گرفته و علل سرکشی آنان علیه ایلخانان مغول چه بوده است. این پژوهش بر آن است تا با بهره گیری از روش تحقیق تاریخی به بررسی توصیفی و تحلیلی نقش امواج وافدیه و مستامنین در بروز و تداوم روابط خصمانه میان ایلخانان و ممالیک و علل تحرکات، عصیان و مخالفت آنان علیه ایلخانان بپردازد. بررسی منابع و مآخذ نشان می دهد که افراد و گروه های فراری و پناه خواه به دلایل مختلف سیاسی، نظامی و ... با پیوستن به دولت ممالیک مصر در بروز تنش و خصومت میان ایلخانان و ممالیک نقش موثری را ایفا می کردند. محور نوشتار حاضر بررسی این تحرکات و علل آن می باشد.

نادرشاه افشار در طول حیات پر فراز و نشیب سیاسی خویش، مخصوصا بعد از تاجگذاری، خطابه ها و نطق های فراوانی، به مناسبت های مختلف، همانند رایزنی در امور کشور، نقشه های جنگی و دیپلماسی خارجی، در مجامع و محافل گوناگون، در جمع خواص، عوام یا در حضور سپاهیانش ایراد کرده است. بخش قابل توجهی از متن این سخنرانی ها، که بیشتر در لابلای متون تاریخی این دوره، مانند کتاب تاریخ جهانگشای نادری، عالم آرای نادر و سفرنامه های خارجی ، مندرج است، باقی مانده و قابل دسترسی می باشد. این خطابه ها از نظر تاریخی، مشحون است از مطالب و اشارات ارزشمند سیاسی، اجتماعی، که برای بررسی سیاست داخلی و خارجی نادر، خاصه، روانکاوی شخصیت وی، پژوهشگر دوره افشاریه را می تواند بهترین راهنما باشد.پژوهش حاضر بر آن است تا ضمن ارایه برخی از مهمترین منصوصات مزبور، تحلیلی منطقی و علمی از مندرجات و مکنونات آن عرضه کند.