فصل نامه جغرافیایی چشم انداز زاگرس
سال:1389 | دوره:2 | شماره:4 |تعداد مقالات:10

شهرهای کوچک و جایگاه آن در برنامه ریزی فضایی کشورهای در حال توسعه، بخشی از استراتژی های توسعه شهری را تشکیل می دهد. تجربیات جهانی در این زمینه بیانگر این واقعیت است که حل مسائل و مشکلات شهرهای بزرگ در گرو حمایت جدی از مراکز شهری کوچک می باشد. در سطح منطقه ای نیز انتشار توسعه به مراکز روستایی توسط شهرهای کوچک محرز گردیده است. شهرهای کوچک در ایران به عنوان مکان مرکزی دارای بیشترین روابط با حوزه های روستایی هستند. نقش اینگونه شهرها نه تنها به صورت مراکز توزیع خدمات و بازار فروش محصولات کشاورزی موجب پویایی بخش کشاورزی می گردد بلکه عاملی در تجاری شدن بخش کشاورزی در حوزه های روستایی نیز هستند. محوریت اساسی پژوهش با عنوان نقش شهرهای کوچک در توسعه، مبتنی بر شناخت و تبیین نقش شهرهای کوچک شهرستان رزن و با تاکید بر کاربست یافته های پژوهشی در ارائه راهکارهای توسعه منطقه ای استوار است. با توجه به فرضیات و دیدگاههای مطرح شده، عملکرد شهر رزن در توسعه منطقه پیرامون خود، مطالعه شده است. در این راستا علاوه بر ادبیات توسعه منطقه ای از روشهای علمی همچون: مدل ضریب ویژگی، ضریب مرکزیت، ضریب کشش پذیری، روش تحلیل عاملی و مدل تاکسونومی عددی استفاده گردیده است. نتیجه حاصل شده نشان داد که هر چند شهر رزن از نظر شاخص های توسعه شهری و تنوع کارکردهای شهری توسعه یافته و موجب تراوش این توسعه به کل منطقه شده و روابط جدید و پایداری بین سکونتگاه های منطقه به وجود آورده و نیز باعث سازماندهی فضایی منطقه مورد مطالعه شده است. با وجود این با نقصان و تنگناهایی روبه رو بوده است و برای رسیدن به یک وضعیت مطلوب و مناسب که تمامی نقاط سکونتگاهی منطقه به اندازه برابری از تراوشات توسعه شهر بهره مند شوند فاصله زیادی وجود دارد. در این راستا علاوه بر نقش محلی (درون شهری) باید به نقش منطقه ای شهر نیز توجه گردد. تا شهر بتواند علاوه بر ارائه خدمات و امکانات به ساکنان خود در مقیاس منطقه ای و سطوح بالاتر نیز موفق عمل نماید. از این حیث ساختار شهری و منطقه ای باید به صورت سیستمی یکسان، توسعه یابد تا شهر رزن در ارائه مطلوب خدمات و امکانات به حوزه نفوذ خود و در نهایت رسیدن به توسعه منطقه ای بهتر عمل نماید.

پیشینه طراحی و ساخت و ساز با توجه به معیارها و ویژگی های طبیعی و اقلیمی در معماری سنتی ایران به صدها سال می رسد و از شاهکارهای معماری در جهان به شمار می آید. در این مقاله سعی بر آن است که اصول معماری همساز با اقلیم در مناطق سرد با تکیه بر شهر همدان بررسی شود، به طور کلی استفاده از انرژی های طبیعی و نیز حفظ و جلوگیری از هدر رفتن انرژی تولیدی از سایر منابع و تنظیم تعادل حرارتی به صورت منطقی بین داخل و خارج ساختمان هدف اصلی ساکنان اقلیم سرد به شمار می آید که شکل کلی بافت شهری، تراکم و نوع مصالح به کار رفته در این اقلیم از شواهد امر می باشد. از این رو با استفاده از آمار برگرفته از سازمان هواشناسی استان همدان در یک دوره 27 ساله و محاسبه آنها در جدول ارزیابی ماهانی و تحلیل این آمار بوسیله نمودار زیست اقلیمی بر مبنای معیارهای دمای آسایش انسان به منظور دستیابی به احکام و اصول صحیح ساخت و ساز و اجرای معماری همساز با آب و هوای همدان و اقلیم سرد انجام می گیرد.

مخاطرات طبیعی می توانند در نتیجه تاثیر طبیعی یا انسانی ایجاد شوند. این خطرات شامل پدیده هایی نظیر زلزله و فعالیت های آتش فشانی و رانش زمین و طوفان های گرمسیری و سونامی و سیلابها و خشکسالی و… می باشد. حوادث و خطراتی که انسان در به وجود آمدن آن دخیل است مانند گرم شدن کره زمین و انتشار گازهای گلخانه ای و تخریب لایه ازون و آب شدن یخ های قطبی و... اگرچه بعضی پدیده های طبیعی هستند. اما افزایش شدت این رویدادها می تواند به فعالیت های انسانی نسبت داده شود. سدهای ایجاد شده روی رودخانه ها و زهکشی زمین های مرطوب به توانایی محیط های طبیعی برای جذب آب اضافی منجر شده و در نهایت منجر به افزایش سیلاب می گردد. همه این موارد می توانند مردم به اکوسیستم ها و گیاهان و جانوران را در معرض خطر قرار دهند که طبیعتا مردم فقیر بیشتر نسبت به این بلایا آسیب پذیرند. شهرستان خمین در انتهای جنوبی استان مرکزی و در ارتفاعات زاگرس و مرکز آن شهر خمین است. بررسی زمین لرزه های تاریخی شهر خمین (در فاصله کمتر از 150 کیلومتر) از سال 1909 تا سال 2004 میلادی نشان می دهد که بالغ بر 56 مورد زلزله به بزرگای 3 تا 7.4 ریشتر در منطقه به وقوع پیوسته است. گسل های منطقه از جمله، گسل جنوب خمین- تپه های خاوری خمین و گسل فرنق و قره کهریز و گسل گلپایگان که از فاصله 5 تا 7 کیلومتری جنوب باختری گسل جنوب خمین عبور می کند. در منطقه شناسایی شده که عمدتا عامل زلزله های شهرستان خمین می باشند (بر اساس مطالعات صورت گرفته این شهرستان از نظر شدت زمین لرزه در پهنه خطر نسبی متوسط قرار گرفته است). در این تحقیق سعی شده است که سرچشمه های مهم لرزه ای و عوامل جغرافیا تاثیرگذار بر خسارتهای احتمالی شهرستان مورد بررسی قرار گیرد. برای نیل به این هدف از نقشه گسلهای منطقه، اطلاعات آماری و مشاهدات میدانی و کتابخانه ای استفاده شده است. همچنین عوامل زمین شناسی، ژئومورفولوژی، اقلیم، خاک، هیدرولوژی و لرزه خیزی منطقه و مدیریت بحران و... به گونه ای با هم تلفیق شده اند که حکایت از احتمال وقوع مخاطرات طبیعی در آینده دارد.

ارزیابی و اندازه گیری میزان توسعه یافتگی جوامع همواره از اهداف و دغدغه های برنامه ریزان و سیاستگذاران منطقه ای و ملی در همه کشورها بوده است. توسعه بعنوان یکی از کلیدی ترین واژگان مورد ستایش در ادبیات پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی بارها مورد تبیین و تحلیل قرار گرفته است. پویایی و جذابیت بحث توسعه منجر به طراحی روشهای مختلفی جهت اندازه گیری و سطح بندی آن در مقیاس های جغرافیایی متعدد گردیده است. امروزه سیاست گذاران و برنامه ریزان منطقه ای بدون داشتن تصویری روشن از سطوح توسعه یافتگی واحدهای تحت مدیریت خویش قادر به اولویت یابی و رفع مشکلات نخواهند بود. هدف اصلی این مطالعه، شناسایی مناطق محروم و برنامه ریزی در جهت کاهش شکاف های درون منطقه ای جهت نیل به توسعه متوازن می باشد این تحقیق تلاش نموده است با استفاده از تکنیک طبقه بندی تاکسونومی عددی به مقایسه درجه توسعه یافتگی نسبی شهرستانهای استان مازندران و تعیین جایگاه آنها در استان نموده است. روش تحقیق بکار گرفته شده مبتنی بر توصیف و تحلیل داده های آماری بوده است. برای این منظور، 29 شاخص توسعه اقتصادی- اجتماعی برای 16 شهرستان استان جمع آوری و مورد بازبینی قرار گرفته است. سپس با استفاده از تکنیک تاکسونومی عددی با نرم افزار spss وcelxe  درجه توسعه یافتگی شهرستان ها بر مبنای درجه توسعه، رتبه بندی شده اند. بر اساس نتایج حاصله در میان شهرستان های استان مازندران شهرستان ساری رتبه اول و شهرستان تنکابن رتبه آخر را دارا بوده اند. و بنابراین هرچه از قسمت های مرکزی به نواحی پیرامونی نزدیک تر می شویم بر میزان توسعه نیافتگی افزوده می شود. بدیهی است با توجه به چنین وضعیتی باید سیاست های توسعه منطقه ای استان مازندران مورد بازبینی و برنامه ریزی قرار گیرد.

خشکسالی ها و ترسالی ها به عنوان نوسان های بارشی از ویژگی های اصلی اقلیم های خشک و نیمه خشک می باشند که تحت تاثیر پدیده اقیانوسی- جوی قرار دارند. در بین عوامل تغییر دهنده اقلیم در مقیاس جهانی، پدیده انسو باعث تغییرات زیادی در توزیع زمانی و مکانی بارش می شود. ساحل شمالی خلیج فارس از توزیع زمانی و مکانی بارش به صورت تنوع پذیری برخوردار می باشد در این تحقیق سعی می شود با استفاده از شاخص چند متغیره انسو (MEI) تاثیر پدیده انسو بر بارش های ایستگاه سینوپتیک بوشهر طی دوره آماری (2005-1965) بررسی شود. در نتیجه با استفاده از روش همبستگی پیرسون مشخص شد که تنها در ماه های اکتبر و نوامبر بین مقادیر ماهیانه MEI و بارش ارتباط معنی دار وجود دارد. در بررسی سال به سال، مشخص شد که 16 سال از 40 سال دوره آماری مورد مطالعه ارتباط معنی داری بین مقادیر بارش و MEI وجود دارد که این سالها با دوره های ترسالی در ایستگاه بوشهر برابرند چون این 16 سال استخراج شده از روش تحلیلی همبستگی پیرسون با ترسالی های استخراج شده از شاخص استاندارد بارش  (SPI)هماهنگ می باشند و می توان نتیجه گرفت که خشکسالی ها و ترسالی های ایستگاه سینوپتیک بوشهر به طور معنی دار تحت تاثیر پدیده جوی- اقیانوسی انسو قرار دارند. همچنین بر اساس مدل خطی Y=b0 +b1 .X+b2X2+… مشخص شد که بین مقادیر MEI و بارش سالانه ایستگاه بوشهر ارتباط معنی داری با ضریب معنی داری 7.42 برقرار است و می توان جهت برآورد خشکسالی ها و ترسالی ها مدل خطی Y=-0.12.6+ -0.2.9*X+ -0.42.7*X^2+6*X^3+ -17.4* X^4 برآورد کرد.

در اثر فعالیت های بشری و تغییر در سیمای طبیعی با ایجاد شهر تفاوتهایی از نظر درجه حرارت بین مناطق مرکزی شهر و حومه آن به وجود می آید. که به جزیره حرارتی معروف است. این پدیده به ویژه در شهرهای بزرگ مشهودتر است. هدف این تحقیق شناخت تفاوت دمایی مناطق مختلف شهر رشت و حاشیه اطراف به منظور تهیه نقشه دمایی شهر و امکان تشکیل جزیره دمایی در شهر رشت است. عرصه مطالعاتی در این تحقیق شهر رشت می باشد که برای انجام این تحقیق از آمار روزانه در ایستگاه های سینوپتیک موجود در حومه رشت (کشاورزی و فرودگاه) استفاده گردید و برای ارزیابی حرارتی در قسمتهای مختلف شهر نیز 9 ایستگاه به کمک شهرداری رشت و اداره هواشناسی استان دائر و در طول جمع آوری داده های روزانه (بهمن 85 لغایت خرداد 1386) مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج حاصله از مقایسه داده های آمار نشان می دهد اختلاف دمایی معادل 5 الی 6.4 درجه سانتی گراد بین مرکز جزیره گرمایی با نواحی اطراف در شرایط حداقل دمایی و اختلاف دمایی معادل 3 الی 5.6 سانتی گراد در شرایط دمایی بیشینه به وجود می آید و هم چنین بیشینه اختلاف در سطح شهر مربوط به ایستگاه سبزه میدان است که در ماه خرداد در حداقل دما این اختلاف با 4.6 درجه سانتیگراد به دمای حداکثر می رسد و در همین ماه در حداکثر دما با اختلاف 2.97 درجه سانتیگراد به حداقل رسیده و ثبت شده است. نقشه های هم ارزش دمایی به صورت کنتوری و پهنه بندی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی ترسیم و مکان های احتمالی جزیره گرمایی مشخص گردید.

در این مقاله با استفاده از نمودارها و روشهای اقلیمی به تجزیه و تحلیل اقلیم گرگان پرداخته، سپس با توجه به روندهای دوره ای 17 ساله برخی عناصر اقلیمی، میزان تقریبی این عناصر تا سال 2015 پیش بینی شده است. برای مطالعه تغییرات و نحوه روند آنها از مدل رگرسیون خطی طی یک دوره آماری 50 ساله (2005–1956) استفاده گردید. جهت انجام کارهای آماری از نرم افزار EXCEL و SPSS همچنین برای مطالعه جهت و سرعت باد نیز با استفاده از نرم افزار WRPLOT View استفاده شد. دما، بارش، رطوبت نسبی، یخبندان، باد، Z استاندارد دما و بارش، طبقه بندی های اقلیمی از جمله مواردی هستند که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند. از پردازش آمارهای مورد بررسی نتایج زیر به دست آمد: دمای گرگان دارای نوسان دمایی بسیار ناچیز است. بارش روند معناداری با سیر نزولی در تمام فصول را نشان می دهد. رطوبت نسبی روند افزایش معناداری دارد. یخبندان ها روند مشخصی ندارند. بادهای غربی و جنوب غربی باد غالب گرگان می باشد و سرعت 17 تا 11 نات بیشترین فراوانی را دارند. با بررسی Z استاندارد دما و بارش مشخص شد که در سال 1972 اقلیم گرگان تغییر کرده است. اقلیم گرگان بر اساس روش کوپن آب و هوای مدیترانه ای، بر اساس روش آمبرژه نیمه مرطوب معتدل تعیین شد.

با شکل گیری و توسعه جوامع بشری و دورشدن تدریجی انسان از طبیعت و بروز ناملایمات زیستی، نیاز به ارتباط بیشتر و مستمر با طبیعت در محیط زندگی بشری مشخص گردید. در این زمان بود که انسان ها درصدد چاره جویی برای ایجاد فضاهای طبیعی در محیط شهری به عنوان تامین کننده و ترمیم کننده رابطه انسان با طبیعت برآمدند که نتیجه این تلاش ها شکل گیری باغ ها متناسب با خواسته ها، ویژگی های فرهنگی و نیز توان های محیطی و اقلیمی سرزمین ها شده است. در این مطالعه تلاش بر این بوده است تا نظرات مراجعه کنندگان به پارک های شهر سمنان را در خصوص بکارگیری الگوی باغ ایرانی در پارک ها مطالعه و بررسی شود. این تحقیق به صورت پیمایشی به کمک تکنیک پرسشنامه به نظرسنجی از 300 نفر از مراجعین به پارک ها انجام گردیده است و سپس اطلاعات میدانی گردآوری شده با استفاده از نرم افزار spss تجزیه و تحلیل شده است. بر اساس نتایج نظرسنجی انجام شده بیشتر افراد موافق ایجاد پارک هایی با معیارهای باغ ایرانی در شهر سمنان می باشند و بیشترین میزان اتفاق نظر به ترتیب در خصوص حضور عنصر آب و عنصر پوشش گیاهی در طراحی باغ با الگوی ایرانی بوده اند. مطالعات نشان دهنده آن است که این دو عنصر نقش بسزایی در شکل گیری باغ ایرانی و تعدیل شرایط نامناسب و اقلیمی- سرزمینی داشته است. با توجه به این نکته که شهر سمنان دارای اقلیم نیمه بیابانی است؛ حضور این دو عنصر بر اساس سیک باغ ایرانی که سازگار و متناسب با اقلیم سمنان است می تواند در تعدیل شرایط و افزایش میزان توجه و استفاده مردم از پارک با الگوی باغ ایرانی نقش بسزایی داشته باشد.

تمرکز شدید و عدم تعادل فضایی از جمله ویژگی های کشورهای جهان سوم است که این ویژگی معلول نتایج سیاستهای رشد قطبی به شمار می آید. درنتیجه این سیاست ها، تعداد محدودی از مناطق نقش کلیدی داشته و سایر مناطق به صورت حاشیه ای عمل می نمایند. عدم تعادل میان مراکز روستائی و شهری در زمینه های مختلف اجتماعی- اقتصادی، موجب بر هم خوردن نظم فضایی سکونتگاه ها از یک سوی و رشد شتابان و بی رویه بعضی از شهرهای درجه اول گردیده است. نمونه آن، نامتعادل بودن ساختار فضایی استان سیستان و بلوچستان می باشد.ضمن محروم بودن کل استان، قطبی شدن جمعیت آن در ناحیه زاهدان و تمرکز انواع فعالیتهای اقتصادی، خدماتی در شهر، باعث بهم خوردن سلسله مراتب منطقی و منظم در مرتبه و اندازه سکونتگاه ها گردیده است. این پژوهش با این فرضیه مورد بررسی قرار گرفته که: شیوه برنامه ریزی قطبی و نوع سیاستگذاری ها باعث نابرابری و عدم تعادل فضائی توسعه در استان سیستان و بلوچستان گردیده است. این تحقیق با استفاده از روش اسنادی و آماری و کاربست مدل اسکالوگرام به تحلیل موضوع پرداخته شده و به ارائه الگو و راهکارهایی برای کاهش نابرابری و بازتاب های عدم تعادل در منطقه منجر شده است.