مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

علی رغم آن که به تناسب و در مواضع و جایگاه های گوناگون، افراد بسیاری (از جوامع علمی، آموزشی، مدیریتی، حرفه ای و اجرایی) از «شهر اسلامی» سخن می گویند، اما تعریف متفق القولی از این موضوع و اثر بسیار مهم در دسترس نیست. به نظر می رسد که مناسب ترین تعریف را می توان و باید از متون اصیل اسلامی و به ویژه از قرآن کریم استنتاج کرد. به همین جهت، با تبیین ویژگی هایی که برای شناخت و تعریف هر پدیده لازم است (که در «مبانی» و «ارکان» و «الگو» و «صفات» و «اصول» خلاصه می شوند)، مقاله حاضر بر آن خواهد بود تا این ویژگی ها را برای شهر اسلامی از قرآن کریم استنتاج نماید. با توجه به این موضوعات، نهایتا نیز تعریفی عام از شهر اسلامی ارایه می شود، که بارزترین ویژگی آن، با عنایت به جامعیت و جاودانگی و جهانی بودن اسلام، در عدم معرفی الگوی فیزیکی و کالبدی واحد و لایتغیر برای دوران و سرزمین های متفاوت می باشد. مباحث مختلف مقاله، در ذیلِ 6 عنوان اصلی: «مقدمه»، «مبانی شهر اسلامی»، «ارکان شهر (به طور عام) و شهر اسلامی (به طور خاص)»، «الگو (یا اسوه) شهر اسلامی»، «جلوه ها و تجلیات (چشم انداز شهر اسلامی) (اصول و راهبردهای طراحی و برنامه ریزی و مدیریت شهر اسلامی)» و «نتیجه گیری» ارایه خواهد شد.

شهرها و مجتمع های زیستی از جمله بارزترین و ملموس ترین جلوه های فرهنگ بشری است که با ارایه فضاهایی عینی و قابل ادراک، بسیاری از مولفه های فکری و ذهنی متاثر و منتج از آن را بیان می کند. علاوه بر این نوع ارتباط، فضاهای شهری، محیطی فرهنگ ساز و تاثیرگذارند که می توانند در شکل گیری نظامِ زیرساختی و ذهنی جامعه اثربخش باشند. شهرهای اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آن چه این مقاله در پی آن است، تحلیل مبانی شکل گیری و اصول سازمان یابی شهرهای سنتی اسلامی است که در راستای دستیابی به آن، پیشینه تاریخی شهرهای اسلامی، خصوصیات کالبدی و عوامل موثر در شکل گیری آنها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. این تحلیل در تبیین مبانی انتظام و شکل گیری شهرهای اسلامی، با طرح بعد معناگرا و عرفانی فرهنگ و هنر اسلامی در بنیاد و حیات کالبد شهری، اصول وحدت گرای فرهنگ دینی در انتظامِ هماهنگ، شهر اسلامی را مورد تاکید قرار داده است.

وقف، سنتی اسلامی است که بر اساس آن افراد حقیقی یا حقوقی بخشی یا همه ملک خود را به سازمانی دولتی یا خصوصی می بخشند. این سنت حسنه در ایدئولوژی اسلامی ریشه دوانده و نقش بارزی در توسعه شهرهای اسلامی، به ویژه شهرهای مذهبی داشته است. در ایران نیز سابقه و نقش تاریخی وقف در توسعه فضاهای کالبدی شهرها مبرهن است. در این مقاله، نقش تاریخی وقف در شکل گیری و توسعه فضاهای کالبدی شهرهای ایرانی-اسلامی به ویژه اصفهان مورد بررسی و تبیین قرار می گیرد. روش تحقیق برگزیده در این مقاله، تلفیقی از روش های کتابخانه ای و میدانی بوده و هدف از تحریر آن نیز ارزیابی میزان تاثیرگذاری وقف در توسعه فضاهای کالبدی شهرهای ایران با تاکید بر شهر اصفهان می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهد که اراضی وقفی در شهرهای اسلامی ایران، به ویژه شهر اصفهان، موجب گرایش آن به توسعه افقی بوده و این گرایش از محل زمین های وقفی به سمت پیرامون شهر کمتر شده است. اراضی وقفی در توسعه فیزیکی شهر تاثیرگذار بوده و خود نیز در جریان توسعه فیزیکی شهر، از حالت اولیه خود خارج شده و به بافت شهری تبدیل گشته اند. بنابراین می توان تاثیرگذاری اراضی وقفی و توسعه فیزیکی شهر را امری دو طرفه دانست.

امنیت بستر تجلی همه نعمت های زندگی است. هر گاه امنیت از میان برود، سایر مسایل رفاهی و مواهب مادی و معنوی نیز به خطر خواهد افتاد، در یک محیط ناامن امکان زندگی توام با سربلندی و آسودگی فکر، تلاش و کوشش، برای پیشبرد هدف های اجتماعی وجود ندارد. دین اسلام به موضوع امنیت به عنوان یک اصل مهم در زندگی نگاه کرده و سایر مسایل را منوط به امنیت کرده است. در این راستا مهم ترین اصل شهرنشینی امنیت است. البته ظهور شهر امن در حذف ناامنی از شهر است.مقابله با ناامنی در شهر بدون شناخت علل پیدایش آن، امکان پذیر نیست. تحولات و پیشرفت های علمی در چند سده گذشته برای امنیت بخشی به زندگی شهروندان در شهرها موفقیت زیادی نداشته است. افزایش بلایای طبیعی و ناامنی های اجتماعی در دهه گذشته نشان دهنده ناتوانی انسان در برخورد با این ناامنی هاست. در این پژوهش نظریه جدیدی با استناد به مبانی متقن اسلام بیان گردیده که تغییرات اجتماعی زمینه ساز تغییرات طبیعی بوده و منشا همه ناامنی های طبیعی و غیر طبیعی در رفتارهای اجتماعی انسان قرار دارد، که برخی از این رفتارها با استناد به منابع دینی بیان گردیده است.

شهر تهران، به عنوان یک کلان شهر و هم به عنوان مرکز کشور، از عملکردهای گوناگونی برخوردار است . نوسازی و مداخله در بافت مرکزی این شهر، بسیار مخاطره آمیز، زمان بر، پیچیده و حساس است. این موضوع در دو دهه اخیر مورد توجه برنامه ریزان و طراحان شهری قرار گرفته است . مداخله در بافت فرسوده شهر تهران، مسیر بهسازی و نوسازی آن را فراهم می سازد و با اجرای یک پروژه نوسازی یا بهسازی در گوشه ای از این بافت، موجب سرایت امواج نوسازی و بهسازی به سایر قسمت های بافت می شود.هدف از تهیه این مقاله، ارایه «راهبردهای بهسازی و نوسازی در بافت فرسوده محله شهید خوب بخت» بوده که با روش نوصیفی-تحلیلی انجام گرفته است . در این تحقیق، اطلاعات مورد نظر به صورت، مشاهده، تصویربرداری، تهیه نقشه های ضروری، تکمیل پرسشنامه خانوار و کالبدی جمع آوری گردید و برای تحلیل آنها، از مدل SWOT استفاده شده است. یافته ها و نتایج بدست آمده، بیانگر این مطلب است که نقش عوامل بیرونی در بهسازی و نوسازی بافت فرسوده این محله، بیشتر و شدیدتر از نقش عوامل موجود در درون محله مذکور است.

توجه به بافت های فرسوده و قدیمی و رفع ناپایداری آنها، به موضوعی جدی و محوری تبدیل شده، به گونه ای که سازمان های ذیربط را به تکاپوی ساماندهی و بازآفرینی بافت های مذکور سوق داده و لزوم مداخله در این بافت ها را در دوره های مختلف زمانی مطرح نموده است. رویکردهای مرمت و بهسازی شهری در سیر تحول و تکامل خود از بازسازی، باز زنده سازی، نوسازی و توسعه مجدد به بازآفرینی و نوزایی شهری تکامل یافته و در این مسیر، گذاری را از حوزه توجه صرف به کالبد به عرصه تاکید بر ملاحظات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری تجربه کرده اند. در این پژوهش، با استفاده از روش های توصیفی و تحلیلی در بستر تاریخی، فرضیه های ذیل مورد بررسی قرار می گیرند.- مرمت و بهسازی شهری دوره هایی از تحول و تکامل را پشت سر نهاده و امروز به مرتبه ای از حضور خود رسیده که «بازآفرینی شهری» و رویکرد متاخر آن یعنی «نوزایی شهری» نام نهاده می شود.- مرمت و بهسازی شهری به صورت فعالیتی یکپارچه و همه جانبه نگر درآمده که جنبه های اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی و ایجاد شرایط مناسب جهت دستیابی به توسعه های همراه با پایداری و توسعه پایدار در آن لحاظ می گردد.در این مقاله، دو مسیر اصلی دنبال می شود: اول، تبیین خط سیری که بهسازی و نوسازی شهری را به بازآفرینی و نوزایی شهری پیوند می زند و آن را به رویکرد مداخله ای همه جانبه نگر و در عین حال معاصر شونده تبدیل می نماید. دوم، به مفهوم شناسی رویکرد بازآفرینی شهری و تبیین اصول، راهبردها و فرایند آن پرداخته می شود.

بررسی های صورت گرفته طی چند دهه اخیر مشخص می سازد که رشد بی رویه شهر یزد موجب چالش هایی بین شهرسازی سنتی و مدرن شده است. مهمترین این چالش ها، رشد و گسترش ناموزون و نامتعادل شهری و گسست سازمان فضایی شهر، زمین های رها شده در حریم شهر، عدم تناسب سرانه ها و تراکم های نامناسب شهری، عدم انطباق و سازگاری با اوضاع جغرافیایی، کاهش امنیت و ایمنی در محله های شهر، افزایش هزینه های حمل و نقل شهری و مقرون به صرفه نبودن تاسیسات و تجهیزات زیربنایی در بعضی از بخش های شهری، از جمله مهمترین این مسایل است. هدف اصلی این پژوهش بررسی و تحلیل الگوی شهرسازی شهر یزد و نقش الگوهای سنتی در شهرسازی مدرن و بومی سازی الگوهای مدرن با فرهنگ ایرانی-اسلامی است. در این پژوهش از روش های تحقیق توصیفی-تحلیلی، کیفی-میدانی، پیمایشی و تاریخی به کمک مدل هلدرن و توزیع چارکی بهره گرفته شده است. نتایج حاصله از این پژوهش مشخص می سازد، شهرسازی سنتی و مدرن، بر خلاف نظر بعضی از محققان نه تنها در تقابل و تضاد نیست، بلکه در روند دستیابی به بومی سازی و توسعه پایدار شهر مکمل یکدیگرند.