مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1393 | دوره:- | شماره:18 |تعداد مقالات:6

ویژگی های فرهنگی و مکانی، پیشینه تاریخی و شرایط اجتماعی از عوامل مهم تشخص و تمایز مجموعه ها در شهرها و کشورهای مختلف هستند. شهرهای دوره اسلامی، مبتنی بر ارزش های سنتی و بازتابی از اندیشه ها و فرهنگ اسلام در تمامی جوانب هستند که بازتاب این اندیشه ها و ارزش های اسلامی در ساختار شهر، با تفکرات اندیشمندان غربی در خصوص مولفه های جامعه شهری قابل بررسی و تحلیل است. با عنایت به اینکه ماکس وبر برای جامعه شهری مشخصات و مولفه های خاصی برشمرده و معتقد است برای این که هر واحد اجتماعی، شهر محسوب شود باید حداقل دارای پنج ویژگی شامل برج و بارو، بازار، دادگاهی مستقل و برخوردار از حداقل قوانین داخلی مستقل، اشکال مختلف انجمن متکی بر انتخاب آزاد افراد و استقلال نسبی و قدرت اداره امور توسط کارگزاران برگزیده شهروندان (بورژواها) باشد، لذا این پژوهش بر آن است بر اساس مولفه های شهری برشمرده شده در نظریه ماکس وبر ساختار شهرهای اسلامی را مورد بحث و بررسی قرار دهد و به این پرسش ها پاسخ دهد: 1- آیا جامعه شهری اسلامی در طول تاریخ دارای ویژگی های جامعه شهری مورد نظر وبر بود؟ 2- آیا شهرهای حوزه تمدن اسلامی دارای سازمان اجتماعی- فضایی متمایز نسبت به دیگر حوزه های تمدنی بوده اند؟ در این پژوهش با مرور منابع و اسناد مختلف و معتبر در زمینه شهر اسلامی الگو و ساختار مورد توجه محققان شناسایی و مقایسه تطبیقی آن با نظریه شهر ماکس وبر انجام گرفته است. یافته های مورد نیاز در این پژوهش به روش اسنادی گردآوری شده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد، اظهارات وبر در خصوص رد تعبیر شهر اسلامی به دلیل نداشتن مولفه هایی هم چون انجمن های صنفی و استقلال حقوقی و سیاسی در آن ها تعبیری ناقص است، چرا که مطالعات صورت گرفته توسط برخی از محققان، شرق شناسان و مورخان در خصوص شهرهای اسلامی، منجر به ارائه چندین مدل نسبتا مشابه در ادبیات شهر اسلامی شده است، هم چنین تعالیم اسلامی نیز ویژگی هایی از شهر اسلامی را بیان می کنند.

سلطانیه جزو مناطق بی نظیر ایران و حتی جهان است که آمیختگی ارزش های تاریخی، فرهنگی و محیط طبیعی را یک جا به نمایش می گذارد. محوطه تاریخی سلطانیه به عنوان یکی از معدود آثار باقی مانده از تمدن ایلخانان شامل اثر میراث جهانی گنبد سلطانیه و سایر عناصر تاریخی و طبیعی ارزش مند مجاور آن بویژه چمن تاریخی سلطانیه می شود. در دهه های اخیر، گسترش نامناسب شهری سبب بروز برخی مسایل و ناهنجاری های بصری و محیطی در منظر شهری تاریخی سلطانیه شده که در مواردی نیز بعضی قابلیت های تاریخی، طبیعی و فرهنگی آثار و مناظر را با تهدید مواجه کرده است. در این مقاله تلاش شده ضمن ارائه نتایج پژوهش انجام گرفته در زمینه بهبود کیفیت منظر شهری تاریخی سلطانیه، به اهمیت نقش منظر پیرامون آثار ثبت جهانی به عنوان موضوعی موثر در بهبود کیفیت منظر شهری تاریخی توجه شود. بر این اساس، روش کار بر مطالعه میدانی و اسنادی بویژه بهره گیری از توصیه نامه 2011 یونسکو در بررسی توصیفی- تحلیلی بخشی از منظر محوطه تاریخی سلطانیه است. در این مورد، نخست مفهوم رویکرد منظر شهری تاریخی و لایه های سازنده آن بررسی شده است. سپس با بسط و تطابق آن به منظر شهری تاریخی سلطانیه، فعالیت های انسانی ـ اجتماعی، جلوه های بصری محیط، کیفیت و قدمت شبکه راه های موجود، مزارع و شبکه کرت بندی آن، شبکه آبی، کانون های تاریخی، محدوده های حفاظت حریمی و هم چنین مواضع دارای قابلیت فضاسازی و استقرار فعالیت به عنوان اصلی ترین عناصر سازنده منظر شهری تاریخی و قابلیت های این شهر مورد شناسایی قرار گرفته است. نتیجه نهایی پژوهش تاکید دارد این عناصر در ارتباط با هم منظر شهری تاریخی را، به طور یک پارچه و به عنوان نوعی هویت و ارزش معرفی می کند و در برگیرنده جداول و نقشه های تفکیکی از لایه های سازنده منظر شهری تاریخی در حوزه جنوبی گنبد سلطانیه و محور حدفاصل گنبد تا مقبره ملاحسن کاشی است که با تکیه بر تحلیل داده ها و بررسی های میدانی استخراج شده اند.

اگرچه بازارها کانون پویای شهرها هستند، ولی حساسیت نگرشهای معنوی سبب محدودیت در جلوه گری کالبدی این فضاها و میزان اجتماع پذیری آنها می شود. این مقاله تلاش می کند تا روشن سازد که دیدگاه معنویت اسلامی چه تاثیراتی در میزان اجتماع پذیری مراکز تجاری شهری دارد. به نظر می رسد بین مراکز خرید معاصر و بازارهای گذشته تفاوت های کالبدی و مفهومی بسیاری وجود دارد. به منظور اصلاح و بهبود این مراکز، لازم است ابتدا مبانی بازارهای سنتی در بحث اجتماع پذیری به دقت بررسی شود و سپس میزان تحقق آنها در مراکز امروزی مورد مطالعه قرار گیرد. هیاهوی جاذبه ها و هیجان ناشی از آن در مراکز خرید امروزی، طمانینه درونی را از انسان می گیرد و این همان دلیل نکوهش عارفان دینی از محیط بازار است. این پژوهش، با رویکردی انتقادی و متکی به روش آزادی پژوهی و استدلال منطقی است و هدف آن ارائه الگویی برای طراحی فضاهای تجاری معاصر با نگاهی به اجتماع پذیری در رویکرد اسلامی است. بدین منظور با استفاده از متون دینی، ابتدا اصول اجتماع پذیری حاکم بر این فضاها معرفی و سپس شیوه های تحقق آنها در شهرهای گذشته و معاصر مطالعه شده و با اصول مرتبط در شهرسازی جهان مقایسه گردیده است. براساس نتایج به دست آمده، این اصول در دو بخش سلبی و ایجابی قابل تفکیک است که از مهمترین آنها میتوان به ضرورت پرهیز از تظاهر بازار، تعریف حداقلی از نقش فراغتی بازار، ترکیب نقش اجتماعی- فرهنگی در بازار با مسجد، قابلیت بازار برای تعظیم شعائر دینی و ... اشاره کرد. این اصول اگرچه به خوبی در شهرهای سنتی قابل مشاهده است، ولی برخی از آنها امروزه در طرح های توسعه شهری و تحت تاثیر نظریه های جهانی به طور جدی مورد خدشه قرار گرفته اند. با این حال این شرایط، مربوط به حالت آرمانی دینی است و تحقق آن در شرایط مصرفگرای معاصر نیاز به بسترسازی های گسترده دارد که در ابتدا ممکن است مورد واکنش های سریع سنت ستیزانه قرار گیرد.

یکی از معیارهای مهم طراحی فضاهای مذهبی، بخصوص مساجد، افزایش احساس معنویت در نمازگزاران با حضور در فضای مسجد است. جنسیت یکی از عوامل تعیین کننده در مطلوبیت شاخص های کالبدی مسجد از دیدگاه استفاده کنندگان آن است. این مقاله در پی یافتن ارتباط معنادار بین جنسیت و معماری مساجد با هدف رضایت مندی تمامی گروه های استفاده کننده به خصوص زنان و بالا بردن احساس معنویت آنان در فضای مسجد با در نظر گرفتن نیازهای فیزیکی و روانی زنان در طراحی معماری مساجد است. بنابر فرضیه تحقیق، مساجد امروزی متناسب با برخی از نیازهای فیزیکی و روانی استفاده کنندگان آن ها طراحی نشده اند. این در صورتی است که ویژگی ها و شاخص های فیزیکی مساجد می توانند بر حس معنویت نمازگزاران تاثیرگذار باشند. در فرآیند آزمون فرضیه، از روش مطالعات کتابخانه ای و تاریخی پیرامون نسبت زنان و مساجد و روش میدانی با تکنیک پرسشگری و مشاهده و تجزیه و تحلیل داده های آماری و سنجش همبستگی شاخص های فیزیکی با احساس معنویت در بیش از 6 مسجد در سطح شهرستان ساری استفاده شد. یافته های تحقیق نشان می دهد عوامل فیزیکی نقش تعیین کننده ای در حس کلی بیننده از شبستان و در حس معنویت نمازگزار تاثیر دارد. بدین معنی که هر چه عوامل فیزیکی مطلوب تر باشند، حس معنویت در شبستان بیش تر است. از این رو، عوامل فیزیکی می توانند تاثیر قابل توجهی بر احساس روانی و میزان خوش آیندی فرد در فضا داشته باشند. روشن است حس معنویت در فضای شبستان بر روان نمازگزار تاثیر مثبت و سازنده ای دارد و هدف کلی فرد از ورود به فضای مسجد را محقق خواهد ساخت.

مطالعات رفتارشناسی با در نظر داشتن دوگانه کالبد معماری و فرهنگ، همواره از جایگاه ویژه ای در نظریه های محیطی برخوردار بوده است. موضوع اصلی این پژوهش، بررسی و تحلیل این گونه مطالعات در جهت نزدیک شدن به «تنظیم رفتار» با تکیه بر فرهنگ اسلامی است. برای این منظور، پس از بحث مکفی پیرامون چارچوب نظری پژوهش که گرایش های معاصر طراحی را در حوزه تنظیم رفتار مدنظر قرار می دهد، مدلی برای برنامه دهی برای در نظر گرفتن دو مقوله «واقعیت های رفتاری» و «ایده آل های رفتاری» ارائه شده است. به منظور پیاده کردن مدل و هم چنین برای حصول نتایج دقیق از «نمازخانه های فرودگاه» به عنوان نمونه موردی استفاده شد که پس از جمع آوری اطلاعات به روش پیمایشی، اطلاعات در نرم افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفت. روش تحقیق در نوشتار حاضر، بر اساس روش کیفی و استدلال منطقی استوار است. ضمنا بررسی اسنادی و مطالعه کتابخانه ای، بنیان تحلیل، توصیف و تفسیر نتایج در این مقاله را شکل می دهد. نتایج حاصل از اعمال مدل بر برنامه  دهی نمونه موردی نمازخانه ترمینال فرودگاه  ها نشان داد که واقعیت های رفتاری (شامل میزان وقوع رفتارها و نیز نظر کاربران نسبت به آن ها) می تواند مبنایی واقعی را برای «چانه  زنی» برنامه ای فراهم کند که به جز طراح و کارفرما، فرهنگ کلی (در این جا، اسلامی) نیز در آن یک طرف قوی باشد و ماحصل آن به صورت الزامات طراحی برآمده از فرهنگ کلی و واقعیت های رفتاری، ارایه شود.