مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1396 | دوره:8 | شماره:29 |تعداد مقالات:9

با توجه به وجود رابطه متقابل و تنگاتنگ بین ساختمان ها و محیط خارجی آنها، عواملی چون ساخت و بافت شهری، شکل، ارتفاع و اندازه بناها، جهت گیری خیابان ها و ساختمان ها، مصالح، سطح فضاهای باز و پوشش گیاهی اقلیم خرد شهری را تحت تاثیر قرار می دهند. به عبارتی، هر عنصر انسان ساخت شهری در بالا و اطراف خود، اقلیم مصنوعی خاصی پدید می آورد که همواره با آن در ارتباط متقابل قرار می گیرد. شکل شهر و اجزا و عناصر تشکیل دهنده آن علاوه بر این که می توانند بر کیفیت فضاهای شهری اثر بگذارند، کیفیت هوای شهر را نیز می توانند تغییر دهند، به نحوی که تمرکز یا پراکندگی عناصر آلوده کننده هوا که از مسائل عمده شهرهای امروز دنیا است و به جریان های جوی و تشکیل جزایر حرارتی در داخل شهر بستگی دارد، نیز به نوبه خود تحت تاثیر شکل شهر قرار می گیرد. مقاله حاضر با هدف بررسی نقش شکل شهری بر خرداقلیم و ایجاد آسایش حرارتی برای کاربران فضا، تدوین شده و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در بخشی از اراضی 17.5 هکتاری سیلو شهر یزد انجام گرفته است. در مرحله اول با روش شبیه سازی با استفاده از نرم افزار انوی مت، پارامترهای اقلیمی چون دمای هوا، سرعت باد، میزان دمای متوسط تابشی، رطوبت نسبی در گرم ترین روز سال 1394 برای سایت محاسبه و سپس آسایش حرارتی بر اساس شاخص فانگر PMV برای گروه مشخص برآورد شد. در مرحله دوم 24 سناریوی پیشنهادی با توجه به نحوه ترکیب توده و فضا و جهت قرارگیری، شبیه سازی شد تا از طریق مقایسه آسایش حرارتی مناسب ترین شکل شهری از نظر هم جواری توده و فضا و چینش قطعات و جهت گیری برای شرایط آب و هوایی یزد شناسایی شود. نتایج نشان می دهد شکل شهری حیاط مرکزی با جهت گیری شمال غربی-جنوب شرقی مناسب ترین شکل شهری برای شهر یزد است و حداکثر شرایط آسایش حرارتی را برای عابران پیاده فراهم خواهد کرد.

نقش پژوهش های حوزه شهرسازی اسلامی، مانند سایر حوزه های علمی، در زمینه سازی برای تحقق عملی آن حساس و راهبردی به نظر می رسد. با این وجود، بروز سهو و خطای فکری در نحوه برداشت دیدگاه های شهرسازی از گزاره های معرفت دینی، یکی از چالش هایی است که نه تنها می تواند عدم تحقق و آرمانی ماندن شهرسازی اسلامی را تشدید کند، بلکه می تواند سایر پژوهشگران را به مسیری اشتباه سوق دهد. با توجه به خطر اشاره شده، که در این نوشتار به عنوان مساله تحقیق مطرح است، چگونه می توان در حوزه پژوهش در شهرسازی اسلامی گام برداشت و کم تر دچار سهو فکری شد؟ این نوشتار با هدف کمک به ساختارمندتر شدن تحقیقات حوزه شهرسازی اسلامی و با روش توصیفی-تحلیلی ابتدا «یک نظام» برای «پژوهش در شهرسازی اسلامی» ارائه می دهد. سپس این نوشتار برداشت های شهرسازانه هفت مقاله منتخب در حوزه شهرسازی اسلامی را با پنج معیار مستخرج از نظام مذکور مورد بررسی قرار می دهد. روش گردآوری داده ها با اتکا به مطالعات کتابخانه ای، گزینش مقاله ها از طریق ارائه چهار معیار و تحلیل یافته ها به صورت مقایسه ای انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که دیدگاه های کلان شهرسازی برداشت شده در مقاله های مورد بررسی، اختلاف چندانی با معیارهای منتخب ندارند و در بیش تر موارد با آن معیارها هماهنگ و همخوان هستند. در عین حال، مشاهده شد که مواردی چون «موضوعیت نداشتن استفاده از منابع دینی» و «نبود ارتباط موضوعی بین گزاره استفاده شده و دیدگاه برداشت شده» سبب استنتاج های متفاوت شده است. این موارد گاه به صورت زنجیره ای باعث بیش تر شدن تفاوت میان استنتاج ها شده است. هم چنین نتایج نشان می دهد که قرآن به عنوان اصلی ترین منبع برای استنباط دیدگاه های شهرسازی استفاده و به سایر منابع توجه کم تری شده است.

موقعیت و شرایط هر پروژه پیاده راه سازی فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری مختص به خود را می طلبد، اما وجود تفاوت های ساختاری کلان در فرایند پروژه هایی که از یک جنس هستند، چندان مطلوب به نظر نمی رسد. از این رو، هدف اصلی پژوهش حاضر، ارائه الگویی بهینه برای فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری پروژه های پیاده راه سازی (شامل گام های فرایند و روشهای قابل استفاده در هر گام) در کشور است. روش تحقیق پژوهش، تطبیقی (مقایسه ای) است و از طریق آن تلاش شده است با شناخت، مقایسه و ارزیابی کیفی ابعاد و گام های مختلف فرآیند پیاده راه سازی نمونه های موردی داخلی و بین المللی، هدف اصلی تحقیق محقق شود. پروژه های موفق پیاده راه صف (سپهسالار) و خیابان درختی در ایران، خیابان بروارد در آمریکا و خیابان جرج در استرالیا، نمونه های موردی این تحقیق هستند. موقعیت مکانی، تنوع محل قرارگیری، بازه زمانی اجرای پروژه و دسترسی به فرایند جامع طراحی شهری ازجمله دلایل انتخاب این نمونه ها است. نتیجه حاصل از این پژوهش، تبیین فرایند برنامه ریزی و طراحی شهری پیاده محور در دو سطح چشم انداز سازی و عملیاتی سازی است. گام های اصلی فرایند پیشنهادی در مرحله چشم انداز سازی شامل تبیین چشم انداز یا هدف اولیه، مشخص کردن قلمرو مطالعات و تدوین راهبردها، شناخت، تحلیل و تدوین چشم انداز یا هدف نهایی است. در مرحله عملیاتی سازی گام های اصلی فرایند پیشنهادی عبارت اند از تدوین اهداف خرد، تبیین سیاست ها و اهداف عملیاتی، مشخص نمودن تشکیلات و مدیریت اجرا و مشارکت و ارائه دستور کار.

برگزاری آیین و رسوم مختلف در هر جامعه ای تقویت کننده پیوندهای اجتماعی آن جامعه محسوب می شود. در این میان در فرهنگ شیعه مراسم عزاداری ایام محرم دارای اعتبار معنایی با ارزشی است و زمینه ساز مجموعه ای از آیین هایی شده که به مرور عملکردهای اجتماعی متنوعی یافته و جزئی از فرهنگ عامه شده است. در دوره قاجار به دلیل نقشی که مذهب و مراسم مذهبی در حیات اجتماعی این دوره پیدا کرد، مکان هایی خاص برای برگزاری این مراسم که -مهم ترین آنها آیین های عاشورایی بود- به وجود آمدند. در نایین نظام فضایی میدان- حسینیه (متشکل از میدان های بدنه سازی شده و قالب کالبدی حسینیه)، تحت تاثیر این آیین ها در دوره قاجار ایجاد شد. مقاله حاضر در پی تبیین نحوه تعامل مراسم و مناسک آیینی به ویژه مراسم عزاداری ایام محرم و صفر به عنوان عامل هویتی و فرهنگی با شهر نایین است. در تعامل بین آیین های عاشورایی و شهر نایین، نتایج پرسشنامه ها در کنار تحلیل های نظری نشان داد که از لحاظ ویژگی های کالبدی باعث ایجاد عناصر و فضاهایی خاص در دوره قاجار در نایین شده (میدان- حسینیه های هفت گانه) که به عنوان مهم ترین فضا و عنصر آیینی به فضای شهری مراکز محله ها شکل داده و عاملی مهم در ساختار نظام فضایی و انسجام کالبدی آن به شمار می روند. هم چنین آیین های عزاداری به دلیل این که منطبق با باورها و اعتقادهای ساکنان شهر است، باعث معنادار شدن فضاهای مرتبط با آن شده و در هویت بخشی به فضاها و حس تعلق به آنها تاثیرگذار بوده است. اجرای این آیین ها در همه ابعاد با نقش پذیری و شرکت گسترده مردم انجام می پذیرد و در نتیجه تجربه این کار گروهی در انجام امور و هماهنگی با یکدیگر، زمینه ساز ایجاد انسجام اجتماعی و همبستگی محلی درگستره برگزاری آن می شود.

ابنیه و اماکن مذهبی به ویژه مساجد شهرهای اسلامی مانند خارطوم و شیراز، تشابه ها و تفاوت هایی با همدیگر دارند. بررسی گذشته تاریخی این دو شهر، نشان می دهد که در چارچوب مکانی و زمانی (از سده نوزدهم به این سو)، با توجه به سلطه استعمار مسجد کبیر از ویژگی های سنتی اش دچار گسست شده است. در قاره آفریقا به ویژه در کشور سودان، به همراه تسلط استعمار و امپریالیسم فرانسوی، روسی و انگلیسی، دگرگون سازی های ژرف و موثری در فرهنگ شهرسازی و پیکر بومی ابنیه و اماکن عربی- اسلامی روی داده است. اما مساجد ایرانی- اسلامی، به ویژه مسجد عتیق، چنین گذشته ای را تجربه نکرده اند. علاوه براین تفاوت ها که نشان دهنده بعد تشخص شهری است، با تاکید بر بعد فضای عبادی، تشابه های بین این دو مسجد، آشکار می شود. هدف از این نوشتار بررسی و شناخت شاخص های افتراق و تشابه مساجد کبیر خارطوم و عتیق شیراز است. روش تحقیق در این مقاله به شیوه استدلال منطقی (مفهوم به مصداق) است. بدین منظور در ابتدا به مبانی نظری مسجد در دو بعد عبادی و تشخص شهری پرداخته، سپس ویژگی های هرکدام از مساجد جامع دو شهر خارطوم و شیراز بررسی و در پایان وجوه افتراقی و تشابه آنها مشخص شده است. نتایج به دست آمده بیانگر وجود تشابه بسیار بالایی از لحاظ شاخص های بعد عبادی مانند وحدت، اتصال صفوف، عدالت در ارزش گذاری فضاها است. نتایج و نیز مبانی نظری مبین این نکته مهم هستند که شاخص های تعریف شده می توانند مبنایی برای وجه اشتراک مساجد اسلامی در دو بعد ایرانی و عربی باشند، هم چنین به لحاظ بعد تشخص شهری، دو مسجد با هم تفاوت بسیاری داشته اند.

سنت حسنه دینی وقف و نحوه ارتباط آن با شهر، با وجود کارکردهای مختلف آن در شهرهای دوره اسلامی، تا کنون مورد توجه جدی اندیشه مندان داخلی قرار نگرفته است. هدف این پژوهش، ارائه یک مدل تبیینی از چرایی، چگونگی شکل گیری و عملکرد وقف در شهر گذشته ایرانی در قرون نخستین و میانی تاریخ ایران تا دوره صفویه است. در این پژوهش، دستیابی به یک مدل مفهومی و نظری مطلوب برای تبیین هم پیوندی وقف و شهر، شناسایی نیروها، جریان ها و الگوهای عمده اوقاف و نیز کارکردها و ابعاد متفاوت وقف مورد توجه قرار گرفته اند. در این مطالعه، از یک مدل نظری چهار لایه ای استقرایی مبتنی بر رویکرد پژوهش آمیخته و روش اکتشافی استفاده شده است. راهبرد پژوهش تاریخی و تکنیک تحلیل محتوا جهت دهنده مسیر پژوهش بوده اند. نتایج نشان می دهد، نهاد وقف در بستری تاریخی شکل گرفته و متاثر از مجموعه عوامل مختلف دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بوده است. در الگوی تبیینی معرفی شده، ابتدا ماهیت دوگانه وابسته و مستقل وقف شناسایی شده و سپس مدل تبیین بر سه لایه کلان، میانی و خرد مطابق چارچوب نظری پژوهش استوار شده است. در مدل تبیین پژوهش نیز از مفروضات «نظریه نسبیت عام اینشتین» و هم چنین آرا و عقاید «پیر بوردیو»استفاده شده است. در این میان، ماهیت وابسته وقف متاثر از سه جریان عمده«مولفه های دینی- فرهنگی شهرهای دوره اسلامی»، «عوامل محرک» و «تحولات درون زا»بوده است. ماهیت مستقل وقف نیز مبتنی بر وجود میدانی از نیروهای مختلف است که یک«مدار گرانشی وقف» را تشکیل داده است. بیش ترین تاکید اوقاف در قرون یاد شده، بر ساخت مساجد بود و املاک و روستاها نیز گروه غالب موقوفه ها هستند. ابعاد وقف ناظر به سه بعد «دینی- مذهبی»، «اقتصادی» و «کالبدی» است که کارکردهای «دینی و مذهبی» بارزترین کارکرد وقف در شهر گذشته ایرانی بوده است. از بعد درونی، «کارکردهای هم گرابخش»، بیش ترین تاثیر را برای هم افزایی نیروهای متاثر شکل دهنده وقف داشته است. هم چنین وقف برای حکومت «کارکردهای سیاسی»، و برای شهر و حوزه نفوذ آن «کارکرد پایداری» داشته است. بدین ترتیب ابعاد جدیدتری از این نهاد قدرتمند دینی شناسایی و جایگاه آن در لایه های تاریخ کهن شهر ایرانی- اسلامی، تدقیق و خلاء موجود پر شده است.