مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1395 | دوره:7 | شماره:26 |تعداد مقالات:8

تاکنون بررسی چیستی، نوع و چگونگی وقف در شهر کهن ایرانی در ادبیات مطالعات بنیادی شهری در ایران به صورت منسجم و علمی مطرح نگردیده است. بدین منظور، ساختارها، مشخصه ها و کارکردهای آن نیز بررسی شده است. شناخت سیر و فرآیند تکوین وقف در شهر کهن، سیمای روشنی از شباهت ها و تفاوت های آن با وقف در شهرهای دوره اسلامی و پس از آن را نمایان می سازد. روش این پژوهش کیفی و مبتنی بر راهبرد پژوهش تاریخی است. برای تبیین همپیوندی وقف و شهر، از یک مدل چهار لایه ای استقرائی همراه با شواهد تعیین گر و استنباطی استفاده شده است. این پژوهش، وجود پنهان سه «پیش الگوی نخستین وقف» در شهر کهن ایرانی را معرفی کرده است. در این میان، «متافیزیک»، «مکان» و «زمان»، عناصر مکمل یکدیگر برای این حضور بوده اند. این پیش الگوها، دامنه زمانی از دوران ماقبل تاریخ ایران تا انتهای دوره ساسانیان را در بر گرفته اند. پیش الگوها، ماهیتی مستقل و چند بعدی داشته اند و به عنوان یک عنصر وابسته دینی، دارای مناسکی ویژه در کنار سایر ارکان برخاسته از جهان بینی دینی حاکم بر شار بوده اند. استقرار این پیش الگوها همراه با چهار مشخصه دینی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی می باشند. توجه و اعتقاد به دنیای پس از مرگ، الگوی خداپرستی و اخلاق، سه عنصر بارز و سازنده مشخصه دینی این پیش الگوها به شمار می روند. سیر حرکت پیش الگوها نیز از شکل ساده به شکل پیچیده بوده است. کارکردهای این پیش الگوها نیز شامل ابعاد قدسی، سیاسی، دینی و مدنی است. بدین ترتیب در طی مطالعه، خلاء تحقیقاتی در این زمینه پر شده و چشم انداز روشنی از موضوع ارائه شده است. در نهایت، پیش الگوهای نخستین وقف و مولفه های سازنده آن به تفکیک معرفی و تشریح شده و مصادیقی نیز از هر کدام معین گردیده است.

جهان بینی توحیدی مبتنی بر اصول و ارزش هایی است که از طریق کالبد و معنا در ویژگی های شهراسلامی، خط مشی هایی را برای تمام عرصه های زندگی بشر ترسیم می نماید. نقش مذهب در شهر اسلامی پررنگ تر از نقش های نظامی و اقتصادی است و شهر اسلامی می کوشد با تکیه بر اصل توحید و با وحدت بخشیدن بر پیکر عناصر گوناگون هنری، شکل و ماهیت خود را با حکمت اسلامی تطبیق دهد. محله در شهر اسلامی به عنوان تبلور فضایی شرایط اجتماعی-اقتصادی جامعه، ازانسجام و همگنی خاصی برخوردار است و درمرکز ثقل آن عناصر عمومی محله گرد آمده اند. در این پژوهش با بررسی خصوصیات کالبدی و مفهومی به تحلیل تجلی اصل وحدت در کثرت عناصر پیرامونی میدان گاه عباسعلی که به عنوان مرکز محله- میدان، یکی از محله های قدیمی شهر گرگان پرداخته شده است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی- تطبیقی است و معیارهای تجلی اصل وحدت و کثرت و هم چنین ترکیب وحدت در کثرت بر مبنای معیارهای مرکز محله شهر اسلامی استخراج و در پایان این معیارها با روش تحلیلی- مقایسه ای، با مرکز محله- میدان، یکی از محله های قدیمی شهر گرگان تطبیق داده شده است. نتایج نشان می دهد طراحی و سامان دهی فضایی در این مرکز محله در پی تحقق بخشیدن به حکمت الهی با توجه به اصل وحدت و کثرت از طریق تعادل فضایی و توازن کالبدی صورت پذیرفته است.

فرهنگ به عنوان مفهومی پویا همواره تحت تاثیر عوامل گوناگون قرار داشته و عناصر شکل دهنده آن بر اثر مولفه های گوناگون در حال تغییر هستند. در جوامع کنونی، تغییرات فرهنگی به طور واضح به چشم می آید و عوامل موثر بر این تغییرات به موضوعی بحث برانگیز تبدیل شده است، با توجه به نقش و اهمیت دانش شهرسازی در بهبود کیفیت زندگی و ارتقای فرهنگ شهری، لزوم مطالعه چگونگی تاثیر کالبد شهر بر فرهنگ، به روشنی دیده می شود. در این پژوهش مفهوم «فرهنگ»، به دو بعد مادی و غیرمادی تقسیم شده است، به طوری که دربرگیرنده چهار مولفه «زبان»، «عقاید»، «ارزش ها» و «هنجارها» است. مفهوم «کالبد شهر» نیز به دو بعد «طبیعی» و «مصنوع» تقسیم شد. از طرفی دیگر دسته بندی منوچهر مزینی به عنوان چهارچوب مورد بررسی در نظر گرفته شد که بدین ترتیب، کالبد شهر در سه مقیاس «چهره»، «سیما» و «پیکر» بررسی شد. روش تحقیق، آمیخته ای از روش های اسنادی و زمینه یابی است، با توجه به موضوع تحقیق برای مطالعه تاثیر کالبد شهر بر فرهنگ، نمونه موردی به نحوی انتخاب شد که مولفه های کالبد شهر (متغیر مستقل) دسته بندی شده و تاثیر آن ها بر مولفه های فرهنگ (متغیر وابسته) سنجیده شود، از سوی دیگر با توجه به این که فرهنگ به عنوان یک مفهوم پویا از عامل مهم اقتصاد نیز تاثیرپذیر است، بنابراین در تهیه پرسشنامه ها دقت شد که آن ها به لحاظ سطح اقتصادی و درآمد، دارای شرایط تقریبا مشابهی باشند. با انجام آزمون های آماری به وسیله نرم افزار SPSS، نتایج ذیل حاصل شد که عبارتند از کالبد شهر بر روی بیش تر افراد در بافت تاریخی تاثیر زیاد و خیلی زیاد، و بر روی ساکنان در بافت های قدیمی و میانی تاثیر متوسط رو به زیاد و در بافت جدید تاثیر متوسط رو به کم دارد و از بافت تاریخی به بافت مدرن، از میزان تاثیرپذیری ارزش ها و هنجارهای مردم از سیمای شهر کاسته می شود، با حرکت از سمت بافت تاریخی به سمت بافت نوساز و مدرن از تاثیر بافت محل سکونت بر اعتقادات کاسته شده و کالبد شهر بر عناصر بیرونی فرهنگ نظیر تغییر سبک زندگی، اخلاقیات و چگونگی عمل به هنجارها و غیره تاثیر بیش تری دارد و فقط در طول زمان بر زبان فرهنگ تاثیر می گذارد.

محله های شهری در گذشته بستر شکل گیری مراکزی در دل خود به عنوان مکان هایی واجد هویت و معنا بوده که از توانایی بالایی برای برقراری تعامل بین انسان با محیط و انسان با انسان برخوردار بودند. حال آن که امروزه به تبعیت از الگوی شهرسازی غربی و نیز به کارگیری گونه های فاقد معنا در ایجاد محله ها منجر به نادیده گیری هویت و هم چنین کنار گذاشتن اصول مکان سازی شده است. حس مکان به عنوان یکی از مهم ترین متغیرهای کیفی محیط ها و محله های شهری، ارتباطی بین انسان و مکان است و باعث دادن شخصیت و هویت به مکان می شود، توجه به این مفهوم در محلات مسکونی جدید بدون سابقه تاریخی معطوف به فراهم آوردن کیفیات متعددی هم چون هویت، سرزندگی، خاطره انگیزی، ایجاد حس تعلق، دل بستگی مکانی و غیره است. امروزه توجه نکردن به ایجاد فضاهایی برای مردم در عرصه های عمومی محله های جدید که واجد حس مکان و پیوند با گذشته باشد، موجب بی هویتی، کاهش حس تعلق ساکنان به محل سکونت و پایین بودن میزان تعاملات اجتماعی و به دنبال آن انواع آسیب های اجتماعی گردیده است. هدف این پژوهش بررسی مفهوم حس مکان در مراکز محله های تاریخی و معاصر و شناسایی عوامل موثر بر ایجاد و ارتقای آن در این محیط ها است. برای این منظور، دو نمونه از مرکز محله های شهر یزد، یکی در بافت تاریخی و دیگری در بافت جدید شهر انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. روش پژوهش همبستگی و از آزمون های آماری کولموگراف اسمیرنف، رگرسیون چندگانه و آزمون همبستگی پیرسون برای تعیین رابطه و شدت و جهت رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته استفاده شده است. بر این اساس ده فرضیه تدوین و در نمونه های مطالعاتی مورد آزمون قرار گرفته اند. مطابق با نتایج به دست آمده متغیرهای هویت در محله تاریخی و کیفیت های فضایی در محله جدید بالاترین میزان همبستگی را با میزان حس مکان در مراکز محله ها دارند.

بافت های کهن، دارای گنجینه ای بی بدیل و ارزش مندی هستند که می توان با نگرشی نو به احیا و شناخت عوامل مهمی از جمله زمینه گرایی درآن ها پرداخت، تا عرصه حضور معماری غنی ایرانی را به چالش کشید، و نهایتا به بازنشاندن مولفه های معماری گذشته و تلفیق آن ها با معماری معاصر دست یافت. روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی، تاریخی- تحلیلی است که مبتنی بر بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای است. هدف این نوشتار، دست یافتن به عوامل زمینه گرای معماری، همانند دوره های پیشین و پرداختن به اصول و مولفه های طراحی معماری آن ها و ارائه فضاهایی در تطبیق با کالبد زندگی امروزی است که می تواند تداوم و پیوند بین گذشته و حال را ممکن سازد. به همین منظور تحقیق حاضر در جهت ارائه مولفه های معماری استان کردستان نمونه های ارزشمندی در دوره مشخصی را مورد بررسی قرارداده و در ادامه، عمارت وکیل را که ازآثار دوره قاجاری است مورد مطالعه قرار داده که در آن اصول معماری ایرانی، بوم گرایی و درونگرایی کاملا مشهود است. مساله اصلی پژوهش حاضر این است که، چگونه می توان با توجه به ویژگی های معماری مناطق کردنشین و تاثیرات زمینه ای و فرهنگی که در ساخت خانه های این مناطق تاثیر گذاشته است و به بازآفرینی و شناخت ویژگی های این مناطق پرداخت؟ با توجه به معماری بومی خانه های سنندج می توان بوسیله مولفه های زمینه گرایی به بازتولید و احیای اصول و معیارهای خانه های آن دست یافت، همچنین در دوره معاصر ارائه معماری در بافت قدیم مبتنی بر ارزش های مناطقی از شهر سنندج امکان پذیر است. یافته های این پژوهش حاکی از عوامل زمینه گرا در زمینه طبقات، پلان، جهت باد، جهت و فرم پلان، نورگیرها و غیره در کالبد خانه های سنندج است.

ارتقای تعاملات اجتماعی در محله از مهم ترین جلوه های تحقق پایداری در شهرها است. پژوهش حاضر ابتدا به بررسی تلقی ذهنی اهالی هر دو محله از تفاوت شاخصه های اجتماع پذیری در گذشته و امروز و پس از آن به تبیین میزان اجتماع پذیری با هر دو معنای سنتی و جدید آن در سطح محله های سنتی و جدید شهر اصفهان با استفاده از دیدگاه ساکنان می پردازد تا از این طریق بتوان راهکارهایی را برای ترمیم و بازخوانی اجتماع پذیری در محله های جدید و قدیم استخراج و پیشنهاد نمود. رویکرد تحقیق کیفی و استدلالی و راهبرد آن استدلالی و همبستگی و از نوع بررسی تطبیقی است که در آن با استخراج شاخص های موثر بر پایداری اجتماعی محله ها از مطالعات اسنادی و روش تحلیل محتوا و بررسی اعتبار آن ها با دلفی نخبگانی و پس از آن مراجعه به اهالی هر دو محل و بررسی تلقی ذهنی آن ها از هر نظام اجتماعی و ارزیابی آن ها از محله خود، همبستگی معیارها نظری نخبگان و اهالی در هر دو نظام و فکری و تطبیق آن ها با نظام کالبدی مربوطه شناسایی و میزان پایداری اجتماعی هر محله با روش های کمی بررسی شده است. جامعه آماری پژوهش را ساکنان هر دو محله جلفا و سپاهان شهر تشکیل داده اند. حجم نمونه بر اساس سطح اطمینان 95 درصد و احتمال خطای 5 درصد برای 171 نفر تعیین شد. اعتبار این پرسشنامه با توجه به آلفای کرونباخ برای محله جلفا معادل  0.715و برای محله سپاهان شهر معادل 0.908 مورد تایید قرار گرفت. شاخص ها در سه گونه (کالبدی فضایی، فرهنگی اجتماعی و انسانی) و زیر شاخص های اصلی طبقه بندی گردید. با ارزیابی نظر خبرگان در مورد امتیاز هر شاخص در اجتماع پذیری محله سنتی و جدید و امتیاز اختصاص یافته توسط ساکنان در شاخص های مورد بحث، این نتیجه حاصل گردید که شاخص فرهنگی- اجتماعی و کالبدی- فضایی در محله نوین سپاهان شهر و در طرف مقابل شاخص انسانی در محله سنتی جلفا امتیاز بیش تری را در اجتماع پذیری به خود اختصاص داده اند که می توان با تمرکز بر عوامل تاثیرگذار بر این شاخص ها (در محله نوین تمرکز بر شاخص انسانی و در محله سنتی تمرکز بر دو شاخص دیگر) اجتماع پذیری هر محله را ارتقا بخشید.