مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1392 | دوره:- | شماره:14 |تعداد مقالات:11

عصر صفوی را بدون شک باید از درخشان ترین دوره های تاریخ معماری و شهرسازی ایران دانست. لذا شایسته است از زوایای گوناگون، عواملی که در شکوفایی آن دخیل بوده اند مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد. مکتب اصفهان و آموزه هایش متاثر از حکمت عقلی شیعی شکل گرفت و از مهم ترین و موثرترین عواملی بود که باعث تشخص و پیشرفت هنر و معماری دوره صفوی نسبت به دیگر دوره ها شد. به واقع شیعه در دوره صفوی با حاکمیت شاهان صفوی و رسمی شدن مذهب تشیع، از وضعیت پیشین خود رهایی یافت و در ایران از اقلیت به اکثریت تبدیل شد و در ابعاد گوناگون زندگی بویژه زندگی شهری ایرانیان تاثیر گذاشت. این مقاله در بخش نخست به بررسی باغ سازی ایرانی ـ اسلامی در دوره صفویه، با تاکید بر مطالعه عناصر اصلی سازنده و تقش آن ها در تعریف هویت کالبدی باغ، می پردازد. در بخش دیگر، ارتباط شهرسازی و باغ سازی در عصر صفوی و ظهور ایده باغ شهر و عوامل موثر در شکل گیری آن تبیین می گردد. در ادامه، باغ شهر تاریخی اصفهان به عنوان معروف ترین و باشکوه ترین باغ شهر ساخته شده در عصر صفوی انتخاب و چگونگی استفاده از عناصر اصلی و نحوه منظرسازی باغ ایرانی در تعریف استخوان بندی و منظر این شهر مورد مطالعه قرار میگیرد. هدف این مقاله، بررسی ارتباط میان باورهای مذهبی شیعی و شکل گیری و ظهور ایده باغ شهر توسط صفویان در آن دوره است. برای این منظور، از روش تحقیق تحلیلی ـ توصیفی استفاده شده و تجزیه و تحلیل اطلاعات به روش کیفی و استنباطی است. در گردآوری مطالب از روش کتابخانه ای استفاده شده است. نتایج حاصل از این مقاله نشان دهنده چگونگی ارتباط میان ایده باغ شهر ایرانی در عصر صفوی با الگوی باغ ایرانی و جایگاه باورهای دینی ـ اسلامی و شیعی در شکل گیری آن است.

فرایند تحول، همواره تابع سازوکارها و نیروهای خاصی است که بررسی آن ها می تواند منطق و الگوی فضایی شهر را در هر دوره مشخص کند. شهرهای ایرانی ـ اسلامی در مسیر تحول خود در یک صد سال اخیر با تحولات عمیق کالبدی و فضایی روبه رو بوده اند. یکی از عواملی که می تواند به عنوان معیاری، در نحوه دگرگونی مدنظر قرار گیرد، تحلیل ساختار کالبدی ـ فضایی شهر است. این مقاله با هدف بررسی دگرگونی ساختار کالبدی ـ فضایی شهر سبزوار در دو دوره تاریخی (1285 و 1385 ه.ش) تدوین شده است. این تحقیق از نوع کمی ـ مقایسه ای است و رویکرد آن بر اساس نظریه چیدمان فضا و اندازه گیری پارامترهای فضایی نظیر ارزش هم پیوندی، عمق، کنترل و اتصال در هر دوره است. مقاله بر این فرضیه استوار است که تغییرات کالبدی در بافت های ارگانیک، تغییرات فضایی را به همراه دارد. بر این اساس پارامترهای فضایی در هر دوره تحلیل و صحت آن ارزیابی شده است. تحلیل ها نشان می دهد که متوسط همپیوندی در این دوره برابر 0.4946 و متوسط عمق فضایی 18.6059 است. هم چنین دو پارامتر کنترل و اتصال به ترتیب برابر با 0.9983 و 2.1661 است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که محدوده مورد مطالعه در سال 1285 ساختاری منسجم داشت که در آن بازار به عنوان هم پیوندترین فضای شهر (0.7433) نقش اصلی را در نحوه توسعه و دگرگونی شهر ایفا میکرد. اما در سال 1385ه.ش. تخریب بازار و احداث خیابان های مختلف سبب افزایش میزان هم پیوندی به 0.8715 و کاهش عمق به 12.5638 شده است. هم چنین پارامتر اتصال به 2.3759 و کنترل به 1.0239 افزایش یافته است. در این دوره، خیابان بیهقی که جایگزین بازار سنتی شده با مقدار 1.216 هم پیوندترین فضای شهر سبزوار است. نتایج نشان می دهد که خیابان بر خلاف بازار عامل گسستگی کالبدی و فضایی در محدوده بافت تاریخی است و عملکرد عناصر مرتبط با آن را تحت تاثیر قرار داده است.

جستجوی سرچشمه ها و نارسایی های رویکردها و راهکارهای تجربی و ذهنی مبتنی بر نگرش های غربی و اسلامی در باره فضای شهری و اتخاذ رویکرد و روش شناسی پژوهشی جدید و مبتنی بر فلسفه و حکمت اسلامی در مورد مفهوم فضای شهری اسلامی به خصوص در عرصه بازار، خیابان ها و میدان های شهری، مساله اساسی این پژوهش است. بدین منظور، با اتخاذ رویکرد «واقع گرایانه اسلامی» که برای سه منبع معرفتی حس، عقل و وحی مرجعیت و اعتبار قائل است و با اسلوبی «استنباط گرایانه و اجتهادی»، معنای فضای شهری در شهر اسلامی، مبتنی بر ارتباط بنیادین و وثیق ابعاد «وجودی» و «ماهیتی» فضا بررسی شده است. تلاقی حضور «ذهن و اجتماع» به عنوان عناصر «وجودی و اصیل» در تفکر اسلامی، در «کالبد و فضای فیزیکی» به عنوان عنصر «موجودی»، مقام و موقعیتی را متجلی می سازد که در آن، فضای شهری تولید می گردد. نتایج پژوهش نشان می دهد که در بعد تعاملات ذهنی (درون گرایانه) با فضای شهری، مفاهیمی نظیر: تقدم حضور روزانه در فضای شهری نسبت به حضور شبانه، تقدم حرکت در فضای شهری نسبت به حس توقف و درنگ در آن، قابل تببین و تفسیر می باشد. در بعد «تعاملات اجتماعی» نیز، مفاهیمی چون: تقدم خاطرات اجتماعی بر خاطرات فردی، نفی قشربندی اجتماعی در فضا، تقدم شلوغی و ازدحام بر خلوت های شخصی و دوطرفه، تقدم تعاملات مردان نسبت به زنان، را می توان دریافت و استنباط نمود.

گردشگری، صنعتی هویت ساز و هویت بخش برای مکان ها و فضاهای مختلف است که به واسطه وجود عنصری جاذب شکل می گیرد. این عنصر ممکن است ماهیت مکانی ـ فضایی داشته باشد یا ماهیتی مجازی به خود گیرد. گردشگری مذهبی نوع معنوی از انواع گردشگری است که امروزه توجه روزافزون جوامع را به خود جلب نموده است. گردشگری مذهبی به واسطه تاثیرگذاری آن در ایجاد جامعه سالم و پایدار نقش مهمی در هویتدهی به مکان ها و فضاهای مختلف دارد. فضاهای مذهبی با توجه به ابعاد و ماهیت معنوی خود نه تنها موجب ایجاد حس تعلق و دلبستگی مکانی در میان افراد بومی، بلکه منجر به ایجاد حس تعلق در بین گردشگران می شوند. همین امر سبب بازتولید گردشگری مذهبی می شود. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی ـ تبیینی به بررسی نقش و اثرگذاری فضاهای مذهبی در ایجاد حس تعلق مکانی ـ فضایی در شهر زنجان پرداخته شده است. شیوه گردآوری اطلاعات در این پژوهش اسنادی ـ میدانی است. در شیوه میدانی 80 نمونه پرسش نامه از گردشگران تکمیل و داده های حاصل با استفاده از نرم افزار SPSS توصیف و تحلیل شد. نتایج نشان می دهد که نوع فضاها و نحوه برگزاری مراسم در شهر زنجان در ایام محرم باعث ایجاد حس تعلق مکانی در میان گردشگران و بازتولید مجدد گردشگری مذهبی می شود. علاوه بر این که ارتقای سطح کیفی و کمی برگزاری مراسم به افزایش میزان گردشگران منجر می گردد.

 در بررسی و تحلیل فضاهای شهری، با عناصر شهری مانند میدان، خیابان و ... مواجه هستیم. فضاهایی که علاوه بر ایفای نقش عملکردی و ارتباطی به عنوان محلی مناسب برای برقراری تعاملات اجتماعی و حضور شهروندان در اجتماع ایفای نقش می نمایند. به جهت گسترش حوزه نفوذ این گونه فضاهای شهری، می توان از فضاهای باز مذهبی به طور عام و صحن و حیاط مساجد به طور خاص به عنوان فضای شهری یاد کرد؛ فضایی که در صورت مطالعه، طراحی و مدیریت بهینه، نقش مناسبی در شکل گیری حیات اجتماعی شهروندان دارد. هدف از این تحقیق، امکان سنجی احتساب صحن و حیاط مساجد در شهرهای اسلامی به عنوان فضای شهری بوده است؛ بدین جهت نوشتار حاضر با شناخت ویژگی های تعیین کننده حیاط مساجد به عنوان فضاهای شهری به تحلیل و مقایسه آن در صحن انقلاب اسلامی حرم حضرت معصومه (س) شهر قم پرداخته است. پژوهش بر اساس روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد؛ که، ویژگی کلی دسترسی و ارتباط با گذرهای اطراف، داشتن ورودی های متعدد، تعامل ایجاد شده بین مردم در فضای مذکور و وجود روح حیات شهری، عوامل موثر و تعیین کننده ای در محسوب شدن فضاهای باز مذهبی به عنوان فضای شهری هستند. این گونه فضاها به لحاظ هنجارها، رفتارها و عملکرد، دارای محدودیت های فقهی در کاربرد و حضور هستند که باید به گونه ای دقیق تر مورد توجه طراحان و برنامه ریزان قرار گیرند.

اسلام یک تمدن، فرهنگ و پیام اصلاح همراه با دانش است و شهرهای اسلامی نیز بارزترین تظاهرات آن می باشند. در چهار دوره (زوال امپراطوری روم، اوایل عصر میانه، شهرنشینی زیاد و اواخر عصر میانه) تکاملی که شهرهای اروپایی در فاصله قرون 3 تا 16 از سر گذرانده اند، مطالعه شهرهای اسلامی در دوره های دوم و سوم یعنی در فاصله قرون 9 تا 13 میلادی اهمیت زیادی دارد. در این دوران بارزترین ویژگی که هویت جداگانه ایی به شهرهای اسلامی نسبت به شهرهای اروپایی بخشید، مفهوم و استفاده از فضاهای عمومی، محلی و مالکیت ها در شهرهای اسلامی است. شهرهای ایرانی در دوره های اولیه ورود اسلام به این قلمرو به همان شکل اولیه (کهن دژ، شارستان و ربض) به حیات خود ادامه می دادند تا اینکه اسلام بتدریج ویژگی های خود را بر این شهرها دیکته کرد، این تمدن و فرهنگ به دو روش «تولید عناصر جدید در شهر» و «تکامل و تغییر عناصر قدیمی»، شهرهای ایرانی را دستخوش تحول کرده و به نوعی آن ها را تبدیل به شهرهای ایرانی- اسلامی کرد. این تغییر در پنج مرحله شهرنشینی تحت عنوان پنج سبک خراسان، رازی، آزری، اصفهان و تهران از سال 600 تا 1900 میلادی صورت پذیرفت. در این مقاله فرایند تحول شهر ایرانی- اسلامی قبل از ورود مدرنیسم در دو مرحله که یکی به عنوان مرحله گذار (600 تا 1500 م) و دیگری مرحله حیات دوباره (1500 تا 1920) نامیده می شد، موراد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. اما از سال 1920 به بعد با ورود دیدگاه مدرنیسم به عرصه برنامه ریزی و طراحی شهری شهرهای ایرانی- سلامی این شهرها دستخوش تحولات زیادی شدند که از جمله آن می توان به تخریب ساختار محله های شهری، تغییر هویت میدان ها و تغییر فرم فضایی بازار اشاره کرد. طرح ها و الگوهای مدرنیستی که این تغییرات را در شهرهای ایرانی- اسلامی بوجود آورده بودند شبیه به طرح ها و الگوهای پست مدرنیستی هستند، اما برنامه ریزان پست مدرن با تکیه بر نظرخواهی و مشارکت مردم در راه حل ها سعی در انعطاف پذیرتر کردن طرح ها دارند. این ویژگی در شهرهای اسلامی می تواند نوعی برگشت به الگوهای سنتی شهر اسلامی را تقویت کند. در مجموع نتایج متعددی از این پژوهش بدست آمد که از جمله آن ها می توان به این دست آوردها اشاره کرد که؛ شهرهای اسلامی در ارتباط و در تمایز با شهرهای اروپایی به هویت جداگانه ای رسیده اند که البته این روش نمی تواند لازمه هویت یابی هر نوع شهری باشد و همچنین این نتیجه مهم که فضاهای شهرهای ایرانی- اسلامی تحت تاثیر مستقیم وقایع تاریخی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین تکامل یافته اند.

شکل گیری کالبد معماری هر بنا متاثر از عوامل بسیاری است که شناخت این عوامل ما را در دستیابی به الگویی برای طراحی معماری و نیز خلق فضایی با کیفیت بیشتر یاری خواهد کرد. هدف از بررسی مقایسه ای حسینیه های دو استان مازندران و اصفهان دستیابی به پاسخ این پرسش است که مهمترین عوامل شکل دهنده الگوی معماری حسینیه های قاجاری در این دو استان کدامند؟ چرا و چگونه است که کالبدی متفاوت از بناهای هم عصر و با کارکردی یکسان مشاهده می شود؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی و تحلیلی است و داده ها از طریق مطالعات میدانی و کتابخانه ای جمع آوری شده اند. بدین صورت که پس از برداشت پلان و جمع آوری سایر اطلاعات از حسینیه ها با مطالعه منابع کتابخانه ای نقش عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری حسینیه ها مشخص گردید. سپس با تجزیه و تحلیل میزان تاثیر عوامل مختلف، مهمترین شاخص تاثیرگذار بر شکل دهی کالبد معماری حسینیه ها معرفی گردید. در این تحقیق پس از مطالعه و بررسی ویژگی های هر یک از حسینیه ها و دستیابی به کلیتی در این باره علل تفاوت ها بررسی شده است. فرض اولیه تحقیق بر این بنا استوار بود که اقلیم تنها و مهمترین عامل تاثیرگذار بر الگوی معماری این تکایاست. به منظور آزمون فرضیه با بررسی تعدادی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر کالبد هر بنای معماری از جمله ویژگی های اقلیمی، فرهنگ و آداب و رسوم منطقه، تاثیر سبک حاکم بر دوره و نیز تحلیل بازخورد این عوامل در معماری تکایای مورد نظر این نتیجه به دست آمد که تفاوت عمده این حسینیه ها بیش از هر عامل دیگری متاثر از عوامل اقلیمی است و سبک حاکم، عوامل فرهنگی و دیگر عوامل تاثیرگذار اگر چه بی تاثیر نبوده اند، نسبت به اقلیم تاثیر کمتری دارند.

سیری گذرا بر سیمای شهرهای تاریخی ایران، بافت های قدیمی باارزشی را به نمایش می گذارد که همگی در گذشته نه چندان دور از تحرک و نشاط و سرزندگی مطلوبی برخوردار بوده اند. امروزه به دلایل گوناگون بافت های فرسوده شهری ما خالی از حضور و فعالیت مردم شده است؛ این در حالی است که اگر این بافت ها دارای فضاهای امن و مطلوب و سرزنده باشند و در آنها تفریح سالم و شادابی به گونه ای سازمان یافته و مطابق با ارزش های جامعه میسر گردد، حضور فعال مردم و به تبع آن سرزندگی و زیست پذیری افزایش می یابد. ساماندهی شهرها و بافت های تاریخی به دو دلیل، یکی احترام به مواریث گذشتگان و دیگری رفع تنگناهای ناشی از مشکلات فرسودگی دارای اهمیت است. کم توجهی به برنامه های ساماندهی و احیای بافت های تاریخی فرسوده در طول سالیان متمادی سبب شده است تا آن ها سرزندگی و کارایی و فعالیت پیشین خود را از دست بدهند و به عنوان بافت مساله دار و مشکل زا در سیستم شهری مطرح گردند؛ لذا همواره ضرورت حفظ و بازآفرینی ارزش ها و کارایی و زیست پذیری این بافت ها مورد توجه معماران و طراحان و برنامه ریزان شهری بوده است. مقاله حاضر با هدف شناسایی عوامل موثر بر افول حس سرزندگی و زیست پذیری در بافت های تاریخی و فرسوده تدوین شده است. در این پژوهش سعی شده است از طریق مطالعات کتابخانه ای و بازدید میدانی، وضع موجود تحلیل شود و در نهایت پیشنهادها و راهکارهایی برای برونرفت از این معضل ارائه گردد. در نهایت این نتیجه حاصل شد که عوامل متعددی نظیر فرسودگی در ابنیه و کالبد و سیمای بافت، عدم برخورداری لازم از تاسیسات و زیرساخت ها و خدمات شهری مناسب با نیاز امروز و هم چنین نبود زندگی اقتصادی مناسب بافت، سبب افول سرزندگی و زیست پذیری و در نهایت فرسودگی بافت سنگ سیاه شیراز شده است.