مسکویه
سال:1391 | دوره:7 | شماره:23 |تعداد مقالات:6

در مسیر پروژه ملت سازی عصر پهلوی اول، ایجاد تغییرات بنیادین در ایده ایرانیت قدیم و خلق ایده ایرانیت جدید بر مبنای الگوی ایرانی تجدد مدنظر ایدئولوگ ها و سیاستگذاران این دولت بود. در راستای تحقق این هدف، دولت از دستگاه های ایدئولوژیک نظیر آموزش و پرورش و ابزارهای آموزشی همچون کتاب های درسی بهره مند گردید. این مقاله برآن است تا با استفاده از روش تحلیل تاریخی و روش تحلیل محتوا که مبتنی بر آمار و ارقام است، به بررسی وجوه فرهنگی ایرانیت جدید در محورهای ادبیات، زبان، خط، هنر و آداب و رسوم ملی بپردازد. یافته های تحقیق حاکی از آن است که سیاستگذاران آموزشی و مولفان کتاب های درسی در انعکاس مفاهیم و مصادیق فرهنگی ایرانیت جدید، نظیر تاکید بر زبان فارسی به عنوان زبان ملی، آداب و رسوم ملی، هنر ایرانی، مفاخر ادبی ایران و... برقراری ارتباط با ایران باستان را همواره مدنظر داشته و در همین راستا بیشترین تاکید شان بر ادب مشترک (متون ادبی و مفاخر ادبی) و سپس زبان فارسی بوده است.

جنبش مشروطیت باعث تقابل میان دو اندیشه و روش در حکومت شد. اگر چه خاستگاه آن در تهران بود، اما شکل گیری تقابل میان استبداد و مشروطه و هواخواهانشان درپایتخت،موجب عکس العمل هایی در دیگر شهرهای ایران شد. البته این تقابل با توجه به سطح اجتماعی که در شهرهای مختلف وجود داشت، متفاوت بود. در کرمانشاه هم که محصور میان ایلات بود، همراهی با مشروطه خواهی وجود داشت و در شکل تضادی با حکام شهر که از مستبدان بودند، جلوه گر می شد. آشوب ها و اغتشاشات حاصل از این تضادها در سطح شهر عامل متضرر شدن مردم گشت، ولی باعث رویگردانی مردم کرمانشاه از مشروطه خواهان نشد و همچنان از روسا و رهبران مشروطه خواه کرمانشاه تابعیت می کردند. اگرچه سرکردگان مستبد و حاکمان شهر نیز همگام با ایلات می توانستند جمعیتی با خود همراه سازند که آشوب ها گسترش یابد. این پژوهش بر آن است که وضعیت شهر کرمانشاه را در دورانی که فرمان مشروطیت صادر شد و تا به توپ بستن مجلس ادامه یافت، بررسی نماید. پرسشی که در اینجا مطرح می شود، به قرار زیر است: آیا در شهر کرمانشاه با انقلاب مشروطیت همراهی شد، یا این که اختلافات میان مشروطه خواهان و مخالفانشان، درگیری های میان ایلات بوده است؟ در پاسخ، می توان گفت، در کرمانشاه اوضاع شهر به علت همراهی با انقلاب مشروطیت، متشنج شد، به طوریکه مقابله میان طیف مشروطه خواهان و مستبدان شهر، از انتخاب برای نمایندگی مجلس آغاز گردید.

عمده ترین عامل موثر مرگ و میر ناگهانی در ایران عصر ناصری (1313-1264 ﻫ.ﻕ/1896-1848 م) شیوع مکرر بیماری های واگیر از جمله بیماری بومی شده وبا بود. این امر ناشی از عقب ماندگی اقتصادی، فقدان ابتدایی ترین امکانات بهداشتی و به خصوص فقدان هرگونه برنامه برای بهداشت عمومی بود. گسترش بیماری وبا حداکثر تلفات را در مناطق آلوده به دنبال می آورد. از این رو، علت اصلی کاهش جمعیت، ناکافی بودن عرضه مواد غذایی در موارد حاد چون قحطی که به طور مزمن درآمده بود، احتکار گندم، نتیجه اش سوء تغذیه، گسترش بیماری های واگیر و کمبود امکان ایجاد اشتغال که به صورت مهاجرت در این دوره درآمد. تمامی عوامل ذکر شده به نوبه خود بر جمعیت تاثیر منفی داشت و مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به همراه می آورد. هدف اصلی این پژوهش بررسی تاثیر اجتماعی و اقتصادی بیماری بومی شده وبا در زندگی روزمره ایرانیان است و علل و عوامل آن را مورد مطالعه قرار می دهد. پرسش اصلی مقاله حاضر به قرار زیر است: شیوع مکرر وبا در نیمه دوم قرن نوزدهم چه تاثیری بر اقتصاد و مناسبات حاکم بر بازار در عصری ناصری داشته است؟ این مقاله برای پاسخ به این پرسش و تاثیر آن در زندگی ایرانیان آن عصر از روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته است.

سلسله پردوام صفوی که در سال 907 هجری قمری با ورود شاه اسماعیل نوجوان به شهر تبریز و اعلام سلطنت، رسمی شد، تا سال 1135 هجری قمری که به دست افغانان و سپس نادرشاه افشار ساقط شد و به انتها رسید (به مدت 228 سال) با فراز و فرودهای فراوان در حوزه های گوناگون، اختلافات درونی، جنگ های داخلی، نبردهای خارجی، رویکرد به هنر، معماری، اقتصاد و نیز روابط خارجی و ... دست و پنجه نرم کرد. اما این سلسله پیشینه طولانی و در عین حال ژرفی در تصوف داشت. عجب آن که صوفیانی آخرت بین و عزلت گزین و تارک دنیا و متوجه دین، این چنین روی به کسب قدرت آوردند و از مقاطعی برای بدست آوردن و سپس تعمیق و تداوم آنچه که به دست آورده بودند، از هیچ کوششی فروگذار نکردند. به راستی آیا این صوفیان از ابتدا با نیت دستیابی به دنیا، قدرت و سلطنت، دین و عرفان را دستمایه تلاش هایشان ساختند و با برنامه ای سنجیده و تعریف شده بدان روی آوردند و یا این که طوفان تحولات روزگار و اجبار ایام آنان را بدان سوی رهنمون گشت؟ اگر چنین است، عوامل این چرخش از زاویه نشینی تا دنیاطلبی و کسب قدرت دنیوی کدامین هستند؟ نقش هر یک از مرادان صوفی صفوی (که این نام را از شیخ صفی به میراث برده بودند) در این تحول عظیم چه بود؟ تحولی که نه تنها به تصوف معنای دیگری بخشید، بلکه تاثیری شگرف از دستاوردهای آنان بر مرز و بوم ایران از یک سو، و دنیای پیرامونی آن از سوی دیگر، نهاد. بدیهی است که چنین قدرت و سطوتی به آسانی به کف نیامد و به ویژه در این راه شیوخ متاخر صفوی قبل از تشکیل رسمی دولت دین پناه شیعی، در به دری های مداوم کشیدند و رنج های فراوانی متحمل گشتند. این مقاله بنا دارد به بررسی این نکته بپردازد که، آیا شیوخ صفوی از ابتدا در پی کسب قدرت دنیوی بودند و یا این که به مرور ایام به این امر روی آوردند؟ اگر چنین است، انگیزه آنان چه بود و پیش از این، چه عواملی در تداوم امر نقش آفرینی نمودند؟

کلیله و دمنه از جنبه های مختلف در تاریخ تمدن هند، ایران و جوامع اسلامی اهمیت داشته است. این کتاب به خوبی نگرش به انسان و اجتماع را در جامعه سنتی (پیش از عصر بیداری) منعکس می کند. این کتاب به علت امتزاج با فرهنگ های مختلف شرقی از لایه های متعدد برخوردار است؛ به طوری که دست کم، نقش سه تمدن بزرگ شرقی- هند، ایران و عرب- در آن قابل مشاهده و بررسی است. بیشتر داستان های کلیله و دمنه تمثیلی و به زبان حیوانات است. احتمالا دلیل عمده استفاده از شخصیت های حیوانی، محتوای سیاسی آن است. این شخصیت ها نویسنده را قادر ساخته، مسائلی را بیان کند که طرح آن در قالب شخصیت های انسانی، مشکلاتی ایجاد می کرد. کلیله و دمنه به دلیل ویژگی های منحصر به فرد داستانی- تعلیمی، نه تنها در ادبیات ایران، بلکه در تاریخ ادبیات جهان از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار است. این کتاب برآیند تبادلات فرهنگی میان تمدن های بزرگ شرق (هند، ایران و اسلام) است. این مقاله می کوشد با ارائه شواهد مختلف، ضمن بازنمایی خردورزی، پایبندی به صفات نیک اخلاقی، مبارزه با رذایل اخلاقی و پندهای حکیمانه مندرج در متن، با واکاوی شخصیت های داستانی کتاب، به تاثیر محتوایی مولف بر آثار سایر نویسندگان از فرهنگ ها و ملل مختلف بپردازد و در حد امکان علل و نتایج چالش های اخلاقی متن را بررسی کند.

درهمه تاریخ ایران بعد از اسلام، دوره حاکمیت و استیلا سلسله صفویه، از جهاتی، از جمله؛ احیا حاکمیت ملی، رشد و رونق تجارت، اثر بخشی در مبادلات بین المللی، استقلال مذهبی از سایر دول مسلمان غیر ایرانی، یکپارچگی و وحدت در ساختار سیاسی، هدفمندی فعالیت های رو به رشد اقتصادی، تامین امنیت عمومی و طولانی بودن دوره حاکمیت از مهمترین دوره های تاریخ ایران بعد ازاسلام است. جدا از عواملی که برآیند کلی آنها، شکل گیری، استقرار و استمرار سلسه صفویه را سبب شد، عوامل پیدا و پنهان بسیاری هم به دفعات، استقلال و استیلا صفویان را تا سر حد نابودی پیش برد که از میان مرگ زود رس شاهان، قدرت گیری و سهم خواهی روزافزون قزلباش ها و قبایل و قوای وابسته به آنها، سوء مدیریت و فقدان اقتدار دربار و دستگاه حاکمه، توسعه طلبی ارضی و چشم داشت های غیر متعارف کشور های رقیب از جمله عثمانی و ازبک ها و بعضی دول اروپایی و مداخله نهاد های رقیب قدرت در داخل، همگی عواملی بودند که در مراحلی بعضا حاد، سقوط صفویان را امکان داده و در نهایت برایند مجموعه آن عوامل این نابودی را مسجل و مسلم کرد. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش طرح و تدوین شده است که عوامل بازدارنده اضمحلال صفویان که از دیگر سو علل استمرار و استیلا آنها نیز بوده است کدامند؟ و این عوامل چه سر منشاء و مسببی داشته اند؟ و رویکرد شاه عباس اول، بعنوان شاخص ترین شاه این سلسله،خاصه عقلانیت و خردورزی او چه پیامد و نتایجی در روند استمرار یا اضمحلال این سلسله داشته است؟ به حتم نوع نگاه، رویکرد و رویه پادشاه مذکور در این فرایند، خاصه در چند مورد مشخص، یک عامل استراتژیک و اثر بخش بوده و شناخت و فهم زوایا و تبعات و پیامد های آن قابل استقراء، استدلال و استفهام است.