مسکویه
سال:1391 | دوره:7 | شماره:22 |تعداد مقالات:8

روابط ایران و عثمانی از اوایل عصر قاجار تا برقراری مشروطیت در ایران، تحولات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی طرفین را دربر داشت. اختلاف ایران و عثمانی برسر حاکیمت بر منطقه سلیمانیه، انعقاد قرارداد ارزروم اول و دوم، تشکیل جلسات کمیسیون چهارجانبه، کمیسیون سرحدی محمره، در راستای این روابط بود. مذاکرات سفارت سفرای ایران و عثمانی برای حل اختلافات دو کشور و مسایل مرزی در راستای پیشبرد تحکیم روابط دو کشور، نقش مهمی ایفا نمودند و به این نکته نیز می توان اشاره کرد که برای حل اختلافات ایران و عثمانی، دولت های اروپایی، از جمله روس و انگلیس، نقش بسزایی ایفا کردند. مقاله حاضر بر آن است که ضمن بررسی روابط ایران و عثمانی و وضعیت سرحدات، روند پیدایش اختلافات میان دو کشور همسایه را مورد نقد و مداقه قرار دهد.

سرزمین ماوراء النهر و ترکستان که امروزه به آسیای مرکزی معروف شده است، از گذشته های دور جزئی از قلمرو اصلی ایران بوده است. اما روس ها بنابه دلایل سیاسی نام آسیای میانه را برآن نهادند؛ زیرا می خواستند برای آن تاریخ جدیدی بسازند و این گونه وانمود نمایند که با ایران قرابت فرهنگی زیادی نداشته است. نام شهرهای خوارزم، بلخ و سغد در کتیبه های هخامنشی آمده است. به گواه اکثر مورخان خوارزم نخستین سرزمینی است که آریایی ها در آن سکنی گزیدند. به ناحیه ای که ایرانیان در آن ساکن شدند، ایران ویج یا ایران وئجه می گویند. این مناطق در دوره اشکانی و ساسانی هم در سیطره ایران بودند و حتی خاستگاه اولیه اشکانیان در منطقه ترکمنستان امروزی بوده است. در دوره اسلامی ترکستان و ماوراءالنهر از مراکز مهم سیاسی و فرهنگی گردید و همگان از اهمیت تاریخی و فرهنگی شهرهایی مانند بخارا، سمرقند، خوارزم و ... آگاه هستند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته، تحولات سیاسی- اجتماعی آسیای مرکزی در قرن نوزدهم میلادی است که منجر به از دست رفتن استقلال این ناحیه و ضمیمه شدن آن به روسیه گردید. همچنین برآنیم تا ارائه آگاهی نسبتا مبسوطی از اوضاع سیاسی- اجتماعی آسیای مرکزی در قرن نوزدهم میلادی به دست دهیم. بخش اعظم آسیای مرکزی امروزی، همان ماوراءالنهر گذشته است. اطلاق عبارت «آسیای میانه» به این ناحیه توسط حکومت روسیه، بدون تردید از روی حسن نیت و مبتنی بر واقعیت های جغرافیایی تاریخی نبوده است. گذری سریع بر این منطقه نشان می دهد که.قبل از اسلام و بعد از آن، این ناحیه از آسیا نقش اساسی در تاریخ و تمدن و نیز تحولات سیاسی- اجتماعی جهان داشته است. سغد، سمرقند، بخارا، خجند، اشروسنه، ترمذ، خوارزم، خیوه و غیره همگی از پایگاه های عظیم تاریخ و تمدن اسلامی بوده اند. در این مقاله نویسنده سعی دارد تا ساختار سیاسی-اجتماعی خان نشین های آسیای مرکزی در قرن نوزدهم میلادی، روابط این خان نشین ها با قدرت مرکزی و سیاست روسیه را در قبال تحولات آسیای مرکزی بررسی نماید.

کشف نفت را می توان معمار ساختار نوین اقتصاد ایران دانست. طی فرآیندی تاریخی سیاست و اقتصاد ایران چالش ها و فرصت های فراوان فراروی تصمیم گیران بروز نمود، که می توان جهش جهانی قیمت نفت در سال 1352 ه.ش و قراردادهای منعقده مرتبط با آن را نقطه عطفی در مسیر کشف، بهره برداری و فروش نفت در یکصد سال اخیر ایران دانست. این مقاله می کوشد با پرداختن به منابع معتبر تاریخی و مستندات موجود، تحلیلی توصیفی و کتابخانه ای ارائه نماید، تا با اتکای بدان بتوان به برخی پرسش ها درباره نفت و اقتصاد ایران پاسخ گفت. اساسا روند برنامه ریزی به منظور سرمایه گذاری و توسعه زیرساخت های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، پس از افزایش سهم ایران از درآمدهای ناشی از فروش نفت را می توان به چالش کشید. تمرکز ما بر این است، که با پایبندی بر چارچوب اولیه که در حوزه نفت و اقتصاد ایران که هدف این تحقیق است، آینه ای شفاف در برابر شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را منعکس نماییم تا در سایه آن بتوان به صورتی موشکافانه، و با تعمق و تامل، به مناسبات نفت و اقتصاد ایران پی ببریم. پرسش اساسی را نیز می توان این گونه طرح نمود: آیا نحوه هزینه کردن درآمدهای سرشار نفتی، چه میزان بر توسعه اقتصادی ایران تاثیر گذاشته است؟

یکی از مهم ترین نیازهای مسلم جوامع بشری، برخورداری از امنیت است که این موهبت با تدابیر دولت های حاکم بر آن ها سایه می گستراند. گرد آوری اخبار و اطلاعات امنیتی از اصلی ترین اموری است که حکومت ها برای تامین امنیت به آن نیاز دارند و حکومت اسلامی نیز در بدو شکل گیری و استمرارش از این امر بی نیاز نبوده است؛ به گونه ای که رسول گرامی اسلام (ص) و علی (ع) در این راستا، با رعایت اصول اخلاقی و موازین شرعی، نسبت به این امر اهتمام ویژه ای می ورزیدند. در تایید این ادعا شواهد بسیاری در منابع تاریخی و روایی وجود دارد که در این مقاله به نمونه هایی از آن موارد مانند نفوذ و جاسوسی، گشت و شناسایی، مصاحبه و بازجویی، بازرسی، شنود، تعقیب و مراقبت، استفاده از گزارش های مردمی و مخبران داوطلب و ... پرداخته شده و سعی شده است با تطبیق تدابیر و اقدامات رسول خدا (ص) و حضرت علی (ع) با اصطلاحات و تعاریف نوین اطلاعاتی و امنیتی، زمینه جهت شناخت ساده تر رویکردهای امنیتی آن بزرگان فراهم آورده شود.

جاده ابریشم از شاهراه های منحصر به فرد در جهان باستان در سده ها و سال های طولانی بود که شرق و غرب عالم آن روزگاران را به هم پیوند می داد. ارتباط میان شرق و غرب در دنیای کهن در نبود راه های امن و آسان هوایی، دریایی ومجازی روزگار ما، که روزانه و به آسانی هزاران محموله مادی و معنوی را جابه جا می کنند، تنها ازمحدود راه هایی صورت می گرفت که به نسبت حمایت و همراهی حکومت ها در بلاد مختلف و کثرت تردد و وفورکالا در آن، آن ها را به راه های شناخته شده ورسمی ومقبول تبدیل کرده بود.جاده ابریشم با همه.قابلیت ها و ویژگی های اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی که داشت، در گذر زمان به یک شاهراه بازرگانی تبدیل شد و در میان ملل شهرت جهانی پیدا کرد. از این باب تمدن های قدیم در سه.قاره آفریقا و اوراسیا را به هم پیوند می داد. تنوع طبیعی، فرهنگی و معیشتی قلمروهای متعددی که این جاده پر آوازه از آن ها می گذشت، سبب گردید تا علاوه بر حمل کالا وجابه جایی محموله های مادی مورد تقاضای سرزمین ها وبلاد در دو سوی این راه، خواسته یا ناخواسته، اعتقادات، باورها، آداب، عقاید و ادیان بسیاری را هم از سرزمینی در یک سوی جهان، به دیگر سو منتقل می شد و بدین سان باورمندی ملت ها از آرا و اعتقادات دیگر ملل تاثیر می پذیرفت و غنی می گردید. مسیحیت از غرب، در امتداد راه ابریشم و در گذر از سرزمین های پیرامونی دریای مدیترانه، سیاه، خزر، آرال، بایکال و بالخاش، به شرق دور راه یافت و آراء و عقاید زرتشت، بودا، مانی، مزدک، کنفوسیوس و اسلام و نحله های عرفانی واعتقادات خاص یک ملت به دیگر بلاد رسوخ و نفوذ کرد و علاوه بر انتقال و جابه جایی این عقاید و ادیان، سبب رشد و گسترش ایده ها و آرای مطرح در آن ها گردید.

یکی از دستاوردهای نوگرایانه انقلاب مشروطیت، پیدایش و حضور علنی نهادهای مدنی از جمله انجمن ها و احزاب سیاسی عصر قاجار بود. سلیمان میرزا از معدود اشراف زادگان مشروطه خواهی بود که مناسبات گسترده ای با نهادهای مدنی برقرار نمود. شرکت در تاسیس حزب نیمه چپ گرای دموکرات و دو حزب چپ گرای سوسیالیست و توده، و احراز رهبری احزاب مزبور، نه تنها وی را یکی از معاریف کنشگر سامانه تحزب در عرصه سیاسی جامعه ایران مطرح نمود، بلکه این سوال نیز به ذهن متبادر می شود که چگونه یک شاهزاده.قاجار در رأس احزاب مزبور قرار گرفت. آیا می توان میان ماهیت سنتی پدر سالارانه مبتنی بر خودمحوری و ماهیت نوگرایانه مبتنی بر خرد جمعی تحزب تشابهی قائل شد و سلیمان میرزا را نقطه عطف آن قلمداد نمود؟ مقاله حاضر بر آن است که ضمن بررسی جایگاه اجتماعی سلیمان میرزا، به رهیافتی برای انکشاف همگرایی و یا واگرایی میان مواضع و کنش سیاسی وی در جایگاه رهبری احزاب دموکرات و سوسیالیست نایل گردد.