مسکویه
سال:1392 | دوره:8 | شماره:26 |تعداد مقالات:7

در تاریخ ایران، سلسله صفویه نقطه عطفی در ایران دوره اسلامی محسوب می گردد. در این عصر با توجه به اینکه مذهب شیعه در کشور رسمی شد، پادشاهان صفوی به ترویج علوم شیعی پرداختند و در راستای این تفکر به تشویق دانشمندان برای گسترش منابع شیعی اقدام نمودند. با توجه به علاقه پادشاهان صفوی به مذهب شیعه، ساخت نهادهای آموزشی رونق یافت، زیرا آن ها در جامعه ای بودند که اکثریت مردم را سنی مذهبان تشکیل می دادند و آگاه بودند که برای ترویج مذهب شیعه باید نهادهایی وجود داشته باشد که منابع شیعی در آن به آسانی در دسترس همگان قرار گیرد و همچنین از مدرسانی استفاده نمایند که مطابق میلشان به تدریس بپردازند. در دوره صفویه مدارس فراوانی در شهرهای مختلف ایران از جمله در شهر اصفهان بنا گردید، به طوری که این شهر به نوعی مرکز علمی ایران نیز محسوب می شد. در آن زمان توجه به نهادهای آموزشی و مساله آموزش افزایش پیدا کرد و صاحب منصبان و شاهزادگان و افراد ثروتمند جامعه به ساخت بناهای آموزشی اقدام نمودند. دانشمندان و علمای بسیاری به دعوت شاهان صفوی وارد ایران شدند؛ مانند محقق کرکی؛ همچنین دانشمندان در ایران، مجال پیشرفت یافتند و شرایط برای رشد آن ها فراهم گردید، که از جمله آن ها می توان به شیخ حر عاملی، شیخ بهایی، ملاصدرا، مجلسی اول، میرفندرسکی و دیگران اشاره کرد که به سهم خود شاگردانی پرورش دادند و کتاب های زیادی تالیف نمودند و برخی از آنان به مناصب مهم دولتی نیز دست یافتند. این که پادشاهان صفوی در ساخت مدارس و تعیین برنامه های آموزشی نقش تاثیرگذاری داشتند و بانیان مدارس با توجه به نفوذ خود سبب گسترش معارف شیعی می شدند، موضوعاتی است که در حد امکان در این مقاله بررسی شده است.

ایران و عثمانی به دلیل همجواری با یکدیگر، علاوه بر روابط سیاسی، دارای ارتباطات فرهنگی و تبادلات تجاری و نیز بودند، حلقه ارتباط میان این دو کشور توسط گروه هایی چون تجار، علمای نجف، محصلان ایرانی در استانبول، روشنفکران متواری و روزنامه ها بودند که هر یک به جای خود تاثیرات بسزایی در ایجاد ارتباط میان ایران و عثمانی ایفا می کردند که البته در این میان نقش روزنامه ها و علما پررنگ تر از سایر گروه ها بوده است؛ به طوری که روزنامه ها بازتاب افکار روشنفکران و دیگران به مردم بودند و به طور ریزبینانه تمامی اوضاع داخلی و خارجی کشور را زیر نظر داشتند و با مقالات روشنگر خود باعث بیداری افکار مردم می گردیدند. در این مقاله سعی بر آن است تا با تفکیک گروه های تاثیرگذار بر روابط فرهنگی میان دو کشور، به میزان تاثیرگذاری و روشنگری آنان اشاره کنیم و به بررسی جایگاه آنان در میان ایرانیان بپردازیم.

در ایران زمان ساسانی، همانند تقریبا تمام دولت های باستانی، کشاورزی شکل غالب و برتر فعالیت های اقتصادی را تشکیل می داد. اکثر جمعیت ها در روستاها می زیستند و معیشت آن ها از طریق کشاورزی تامین می شد و سرچمشه اصلی درآمد دولت از مالیات های کشاورزی تامین می شد. عوامل متعددی در زمینه های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دست به دست هم داد تا مقارن به قدرت رسیدن قباد اول شاهد نابسامانی ها در جامعه ایران عصر ساسانی باشیم. این نابسامانی ها که نارضایتی مردم را به دنبال داشت، از مسائلی چون جنگ ایران و هیاطله و پیامدهای آن، فشار بر طبقات فرودست جامعه به دلیل شیوه های اشتباه مالیات گیری، خشک سالی و سرانجام ظهور مزدکیان که باعث ناآرامی مردم شد، ناشی می شد. همه این مسائل، شاهان ساسانی را واداشت که دست به اقدامات اصلاحی، به ویژه در زمینه مالیات ها، زنند. هدف این مقاله، بررسی اصلاحات مالیانی خسرو انوشیروان است. برای بررسی این موضوع در ابتدا شیوه مالیات گیری قبل از دوره خسرو، مورد توجه قرار گرفته و در ادامه به اصلاحات مالیاتی خسرو انوشیروان و فواید و معایب این اصلاحات توجه شده است. بررسی ها نشان می دهند اگرچه این اصلاحات در ابتدای کار فواید در بر داشت، اما به دلیل توجه نکردن به برخی از مسائل طبیعی، چون خشک سالی، دارای معایبی نیز بود، که در این مقاله به آن ها اشاره می شود.

انقلاب مشروطه یکی از رویدادهای چالش برانگیز سیاسی ـ فرهنگی در تاریخ معاصر ایران به شمار می آید. در این انقلاب، گروه های مختلف اجتماعی، از جمله علمای شیعه، مشارکت داشتند. اگر چه جهت گیری سیاسی علما در قبال انقلاب مشروطه و تحولات سیاسی بعد از آن متفاوت بوده است، اما به لحاظ مبانی نظری اشتراکات بسیار داشته اند. به بیان دیگر، علمای شیعه، با وجود آن که از لحاظ عملی و مواضع سیاسی دارای جهت گیری های متفاوتی در برابر تحولات سیاسی عصر مشروطه بوده اند، اما به لحاظ نظری تفاوت اساسی با هم نداشته اند. از آن جایی که بنیان اصلی اندیشه مشروطه مبنی بر دموکراسی و سکولاریسم است، بر خلاف خوش باوری سیاسی روشنفکران دینی و غیر دینی، هیچ یک از علمای شیعه، هواخواه نظام مشروطه سکولار ـ دموکرات نبوده اند. بر پایه چنین رویکردی، این نوشتار تلاش می کند وجوه تشابه و تمایز اندیشه سیاسی آخوند خراسانی و شیخ فضل الله نوری را در قبال انقلاب مشروطه مورد بررسی قرار دهد. بنابراین، فرضیه اصلی مقاله حاضر آن است که آخوند خراسانی، با وجود آن که مشروطه را - با رویکرد ضد استبدادی، تحدید قدرت سلطنت و حفظ بیضه اسلام ـ در تعارض با شریعت نمی دید، اما همانند شیخ فضل الله نیز موافق با تحقق مشروطه ای سکولار نبوده است.

در تاریخ ایران به طور معمول منابع درآمد دولت ها و حکومت ها وابسته به اوضاع کشاورزی و تجارت بوده است که در بخش کشاورزی، مالیات مأخوذ از زارعان و زمینداران به صورت خراج، نقش مهمی در تامین منابع خزانه دولتی داشته است. به دلیل وابستگی کشت و زرع به منابع آبی و هزینه های گزاف برپایی و نگهداری تاسیسات آبرسانی، به ویژه در مناطقی که از منابع طبیعی آبی دور بوده اند، حکومت ها معمولا مسوولیت آبرسانی به روستاها و زمین های مزروعی را داشته اند و این نقش، به ویژه در شرایطی که به دلیل دور بودن منطقه از منابع آب طبیعی، نیاز به حفر کانال یا قنات بود، اهمیت بیشتری می یافت.در تاریخ ایران در قرون نخستین عهد اسلامی، پس از طی شدن دوران ناآرامی و عدم ثبات اولیه، که جنگ ها و درگیری ها باعث آشوب و اختلال در شئون مختلف زندگی، از جمله عرصه های اقتصادی، شده بود، ظهور سلسله سامانیان در خراسان بزرگ، به ایجاد ثبات و زمینه های شکوفایی در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کمک کرد و نتیجه آن رویکرد در اوضاع حکومتداری، بروز عصری درخشان در تاریخ ایران زمین بوده که توسط محققان از اعصار زرین تاریخ ایران شمرده شده است.در این جستار کوشیده ایم وضعیت نظام آبیاری و تاثیر آن بر کشاورزی خراسان بزرگ در عهد سامانیان بررسی کنیم و با توجه به داده های منابع کهن، به ویژه آثار جغرافیایی مسلمانان در قرون نخستین اسلامی، و نیز بهره بردن از تحقیقات متاخر، نقش حکومت سامانیان را در ایجاد، حفظ و در صورت لزوم، ترمیم تاسیسات آبیاری مورد توجه قرار دهیم.

در دوران استیلای خلافت عباسی بر سرزمین ایران، بسیاری از ایرانیان به دین اسلام گرایش یافتند و حکومت های وابسته به خلافت عباسی، همچون طاهریان و سامانیان، در ایران بر سر کار آمدند. با این حال افرادی بودند که اندیشه احیای مجدد سلطنت ساسانی را در ذهن خود می پروراندند. اغلب این اشخاص از میان بزرگان و شاهان محلی بودند. از میان آن ها سه تن، یعنی مازیار، اسفار و مرداویج، توانستند با تشکیل حکومت در برخی از مناطق ایران به مقابله با سپاهیان خلافت عباسی و حکومت های مسلمان ایرانی بپردازند. اما به دلیل اقتدار و نفوذ سپاهیان عباسی و حکومت های وابسته به آن ها، مقاصد و اهداف این سه تن با ناکامی مواجه شد و هر سه کشته شدند. در نتیجه پس از مرگ آن ها اندیشه احیای سلطنت ساسانی دیگر دنبال نشد. این مقاله از نوع توصیفی و با روش کتابخانه ای می باشد.