زمین شناسی اقتصادی
سال:1397 | دوره:10 | شماره:2 |تعداد مقالات:16

کانسار تپه خرگوش در 15 کیلومتری جنوب غرب اردستان قرار دارد. رخنمون های سنگی منطقه شامل آندزیت پورفیری، داسیت و ریولیت با سن ائوسن است که در میان آنها توف و ایگنمبریت نیز دیده می شود. در شمال محدوده نیز سنگ های رسوبی الیگو-میوسن دارای رخنمون هستند. رگه های سیلیسی کانه دار در سنگ های ائوسن (آندزیت پورفیری، داسیت و توف های ریولیتی) تشکیل شده اند. دگرسانی ها از نوع سریسیتیک، آرژیلیک، پروپلیتیک و سیلیسی هستند. رگه های سیلیسی دارای ساخت و بافت های نواری، رگه-رگه چه ای، برشی و پر کننده فضاهای خالی بوده و حاوی کانه های اولیه پیریت، کالکوپیریت، بورنیت، کالکوسیت و طلا هستند. دمای همگن شدن میان بارهای سیال از 137 تا 194 درجه سانتی گراد و شوری از 4 تا 5/12 درصد معادل وزنی نمک طعام متغیر است. ترکیب سنگ میزبان، نوع کانه ها، ساخت و بافت، ژئومتری، دمای تشکیل، انواع دگرسانی ها و زمین شیمی کانسار، مشابه کانسارهای اپی ترمال سولفیداسیون پایین است.

معدن فیروزه در شمال غرب نیشابور و در شرق کمربند ماگمایی قوچان-سبزوار قرار دارد و از نظر ساختاری جزو بخش غربی زون بینالود است. زمین شناسی این منطقه متشکل از گدازه و پیروکلاستیک­ هایی با سن پالئوسن-ائوسن است که توده­ های نفوذی نیمه عمیق با سن ائوسن میانی در آنها نفوذ کرده­ اند. مهم ترین دگرسانی هایی که واحدهای آتشفشانی و نفوذی منطقه را تحت تأثیر قرار داده شامل سیلیسی، آرژیلیک و کربناتی است. کانی ­ سازی در سطح و تونل ها در درز و شکستگی ها اغلب به شکل های افشان، استوک­ ورک، رگه- رگه چه و برش گرمابی دیده می­ شود. کانی های اولیه شامل اسپکیولاریت، مگنتیت، پیریت، کالکوپیریت و بورنیت و کانی های ثانویه شامل هماتیت، آلونیت، کوولیت، فیروزه و لیمونیت هستند. اکتشافات ژئوشیمیایی، ناهنجاری های عناصر مس (تا ppm 1074)، طلا (تا ppb 699)، آهن (تا 30 درصد)، سریم (تا ppm 464)، لانتانیم (تا ppm 227)، اورانیوم (تا ppm 243) و کبالت (تا بیش از ppm 10000) را نشان می دهد. بر مبنای بررسی های سیالات درگیر، دمای تشکیل کانسار بین 147 تا 278 درجه سانتی گراد با میانگین 203 درجه سانتی گراد بوده و از محلولی شامل نمک های KCl، CaCl2، MgCl2 و NaCl با درجه شوری بین 56/5 تا 08/17 درصد وزنی معادل نمک طعام به وجود آمده است. فرایند اختلاط بین محلول ماگمایی گرم و شور با محلول سرد و کم شور جوی و نیز فرایند جوشش توانسته است باعث ته نشینی عناصر شود. این کانسار منشأ ماگمایی-گرمابی دارد و مرتبط با فعالیت های ماگماتیکی ترشیری وابسته به زون فرورانش ورقه اقیانوسی نئوتتیس سبزوار به زیر صفحه توران است. بررسی های زمین شناسی، دگرسانی، کانی سازی، ژئوشیمی، ژئوفیزیکی و سیالات درگیر در معدن فیروزه نیشابور نشان دهنده حضور کانی­ سازی بزرگی از نوع اکسید آهن مس-طلا-اورانیوم-عناصر نادر خاکی سبک مشابه با بخش هماتیت-غالب کانسار IOCG المپیک دم است.

توده نفوذی نیمه عمیق کوارتز مونزودیوریت پورفیری که توسط دایک­ های تراکی آندزیتی ائوسن قطع شده است، در جنوب غرب جندق (کوه گدارسیاه، شمال غرب خرد قاره شرق-ایران مرکزی) رخنمون دارد. بافت اصلی در کوارتز مونزودیوریت­ ها بافت پورفیریتیک بوده و کانی های آن شامل پلاژیوکلاز (آلبیت)، سانیدین، کوارتز، بیوتیت، مسکویت، کلریت، مگنتیت، کلسیت و آپاتیت است. دایک­ های ائوسن بافت گرانولار، اینترگرانولار و پورفیریتیک دارند و کانی های آن پلاژیوکلاز (آندزین و لابرادوریت)، کلینوپیروکسن (دیوپسید و اوژیت)، سانیدین، فلوگوپیت، کوارتز، آمفیبول، مگنتیت، کلسیت و آپاتیت هستند. داده های ژئوشیمیایی سنگ کل از توده نفوذی و دایک­ های این منطقه ماهیت متاآلومین را برای این سنگ ­ ها مشخص می کند. آنالیزهای سنگ­ کل ماهیت کالک­ آلکالن سنگ­ های توده نفوذی و ماهیت کالک­ آلکالن پتاسیم بالا تا شوشونیتی را برای دایک­ ها نشان می­ دهد. الگوهای بهنجار شده با کندریت و نمودار چند عنصری بهنجار شده با گوشته اولیه در کوارتز مونزودیوریت پورفیری و دایک­ های تراکی آندزیتی، غنی شدگی از LREE و LILEها و تهی شدگی از HFSEها مانند Ta، Nbو Ti نشان می­ دهند. در این سنگ ها آنومالی مثبت یا منفی مشخص عنصر Eu وجود ندارد. این سنگ­ ها احتمالاً در محیط فرورانشی متعلق به کمان آتشفشانی تشکیل شده­ اند. کوارتز مونزودیوریت­ پورفیری دارای مقادیر بالای 89/41-95/17 =La/Yb، wt. %80/68-60/64 =SiO2، ppm 434-1855=Sr و 63/168-58/53 =Sr/Y و مقادیر پایین wt. %10/1-16/0 =MgO، ppm 11 > Yو ppm 95/0 >Yb هستند و ویژگی­ های آداکیت های غنی از سیلیس را نشان می­ دهند که از ذوب اسلب اقیانوسی فرورونده ایجاد شده اند. دایک­ های تراکی آندزیتی دارای مقادیر 76/59-45/33 =La/Yb، wt. %60/57-40/53 =SiO2، ppm 859-2050 =Sr و 125-82/50 =Sr/Y و مقادیر wt. %53/4-93/1 =MgO، ppm 8/13 > Yو ppm 14/1 >Yb هستند و ویژگی های مرتبط با آداکیت های فقیر از سیلیس را نشان داده که در نتیجه ذوب پریدوتیت گوشته­ ای متاسوماتیسم شده، حاصل شده­ اند. با در نظر گرفتن زمان و مکان تشکیل این سنگ ها می توان نتیجه گرفت که سنگ­ های مورد بررسی مرتبط با فرورانش پوسته اقیانوسی اطراف خرد قاره شرق-ایران مرکزی (مثلاً پوسته­ های اقیانوسی عشین و نائین) هستند.

کانسار قلعه­ خم نخستین گزارش از وجود ذخایر بوکسیتی در توالی پالئوزوئیک آغازین پهنه سنندج-سیرجان است. این کانسار به صورت عدسی­ های نامنظم در درون مجموعه مرمرهای کلسیتی-دولومیتی متراکم و توده­ ای کامبرین پایانی جای گرفته است. کانسار قلعه­ خم از دو بخش غنی از هماتیت و کرندوم (افق بالا) و بخش حاوی آلومینوسیلیکات­ های ورق ه­ ای (افق پایین) تشکیل شده است. بر اساس نتایج آنالیز XRD و بررسی های میکروسکوپی، حضور کانی­ هایی نظیر کرندوم، مگنتیت، دیاسپور و کلریتوئید در این کانسار به اثبات رسیده است. این هم یافت بیانگر تأثیر رخداد دگرگونی پس از فرایند بوکسیتی شدن در این کانسار است، به علت دگرگونی اعمال شده، کانسنگ بوکسیتی اولیه به نهشته­ های متابوکسیتی و یا ذخایر اِمری تبدیل شده است. نتایج حاصل از آنالیزهای XRF نیز بیانگر آن است که بوکسیت­ های قلعه­ خم حاوی مقادیر 25 تا 58 درصد Al2O3، 15 تا 34 درصد Fe2O3، 3 تا 15 درصد SiO2 و 2 تا 5 درصد TiO2 هستند. بررسی نمونه­ های بوکسیتی در نمودار تغییرات Al2O3 – Fe2O3 – SiO2 نشان دهنده آن است که اغلب این نمونه­ ها در گستره بوکسیت و بوکسیت­ های آهن­ دار قرار می گیرند. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، در کامبرین پایانی و در شرایط اقلیمی مناسب، بوکسیت های جنوب خاور سیرجان تشکیل شده­ و سپس تحت تأثیر دگرگونی و دگرشکلی­ های ناشی از حرکات کوه زایی سیمیرین پیشین به متابوکسیت­ های غنی از کرندوم تبدیل شده اند.

منطقه فلززایی اهر-ارسباران یکی از مهم ­ ترین زون های فلززایی ایران در ترشیاری به شمار می­ رود. کانه­ زایی در منطقه اغلب وابسته به سنگ های ماگمایی ترشیاری است. از این منطقه، دو سیستم مس پورفیری سونگون و کیقال برای بررسی مقایسه­ ای نحوه کانه­ زایی انتخاب شدند. بر روی این دو کانی سازی بررسی زمین ­ شیمی، سیالات درگیر و کانی­ شناسی انجام شد. انواع سیالات درگیر دو معدن مشابه و شامل نوع دو فازی مایع-گاز (L-V)، نوع دو فازی گاز-مایع (V-L)، نوع سه فازی مایع-گاز-جامد (گاهی هماتیت) (L-V-S)، نوع سه فازی مایع-گاز-نمک (L-V-H) و نوع چهار فازی مایع-گاز-نمک-جامد (L-V-H-S) است. نتایج نشان داد که با وجود شباهت سنگ درون گیر، سنگ مادر و انواع سیالات درگیر و حتی شوری و دمای همگن­ سازی تقریباً مشابه، در وسعت دگرسانی، ضخامت پوسته و میزان CO2 سیالات آنها تفاوت­ هایی وجود دارد. به بیان دیگر معدن سونگون به علت ضخامت بیشتر لیتوسفر شرایط بهتری در تأمین فلزات و تشکیل کانی­ های سولفیدی داشته است. همچنین حضور CO2 و تشکیل فرایند نامیژاکی سیال در افزایش pH و ته­ نشینی کانسنگ سونگون مؤثر بوده است و این موجب بارور بودن معدن سونگون و نیمه­ بارور بودن اندیس کیقال شده است.

کمپلکس پلوتونیک برنورد واقع در زون ساختاری تکنار، در شمال خرد قاره ایران مرکزی و در20 کیلومتری شمال غرب شهرستان بردسکن قرار دارد. این مجموعه با سنی معادل اواخر پرکامبرین (نئوپروتروزوئیک)، نتیجه فعالیت ماگمایی وسیع شمال خرد قاره ایران مرکزی در اثر پدیده­ کوه زایی کاتانگاهی است. مشابه این ماگماتیسم در شمال خرد قاره ایران مرکزی به صورت کمربند ولکانو-پلوتونیک خواف-کاشمر-بردسکن همچون گرانیتوئیدهای کاشمر وجود دارد. این کمپلکس بزرگ مقیاس در واقع مجموعه ای گرانیتوئیدی شامل سنگ های گرانیتی، گرانودیوریتی، تونالیتی و گرانوفیری است که بخش مرکزی آن از یک گروه واحدهای گابرویی، دیوریتی و کوارتزدیوریتی تشکیل شده است. بافت اصلی این سنگ های حدواسط و مافیک، گرانولار متوسط تا درشت بلور است و بافت های پورفیروئید به ویژه در سنگ های حدواسط و بافت های پوئی­ کلیتیک و ساب­ افیتیک در سنگ های گابرویی به صورت پراکنده به چشم می خورد. کانی اصلی فرومنیزین­ دار سنگ های مافیک و حدواسط، کانی هورنبلند است و در نمونه های کوارتزدیوریتی، بیوتیت نیز دیده می شود. سنگ های حدواسط و مافیک کمپلکس پلوتونیک برنورد از لحاظ ژنتیکی با سنگ های گرانیتوئیدی این مجموعه ارتباطی مستقیم دارند. از لحاظ ارتباط صحرایی و بررسی های سنی چنین مشخص می شود که این واحدهای مافیک و حدواسط نسبت به واحد گرانیتی و دیگر واحدهای نفوذی اسیدیی این کمپلکس قدیمی تر بوده و توسط این واحدها قطع شده­ اند. بر اساس سن سنجی دیوریت های منطقه برنورد با استفاده از کانی زیرکن به روش U-Pb، سن این توده های نفوذی 32/4± 96/551 میلیون سال قبل (اواخر پرکامبرین) به دست آمده است. بر پایه بررسی های ژئوشیمیایی، تحولات ماگمایی این سنگ ها از نوع تولئیتی و کالک آلکالن بوده و شاخص اشباع از آلومین این سنگ ها متاآلومین است. دیوریت ها و گابروهای برنورد از نوع پتاسیم متوسط بوده و از لحاظ ویژگی های ژئوشیمیایی نسبت به عناصر ناسازگار La, Rb, K, U, Pb به همراه Th غنی شدگی نشان می دهند؛ در حالی که عناصری مانند Nb, Ti, Ta, Sr, Ba تهی شدگی شاخصی را در مقایسه با کندریت ارائه می دهند. ویژگی ایزوتوپی i(143Nd/144Nd) دیوریت ها و گابروهای برنورد در گستره 51203/0 تا 51214/0 به دست آمده است. مقدار عددی نسبت i(87Sr/86Sr) این توده های نفوذی در گستره 7038/0 تا 7135/0 اندازه­ گیری شده است. مقدار عددی Ɛ Nd(T=552) دیوریت ها و گابروهای برنورد از 0/2 تا 0/4 به دست آمده است. مقادیر پایین i(87Sr/86Sr) نمونه های دیوریت و گابروهای منطقه برنورد و مقادیر Ɛ 0Nd(present) این توده های نفوذی که 2/0-تا 0/4 محاسبه شده است، نشان دهنده آن است که تولید چنین توده های نفوذی می­ تواند به منبعی از گوشته بالایی یا پوسته قاره ای زیرین تحت آلایش قرار گرفته شده، نسبت داده شود. محیط تشکیل این دسته از سنگ های کمپلکس پلوتونیک برنورد، حاشیه فعال قاره و محیط کمان آتشفشانی است که می تواند به فرورانش پوسته اقیانوسی موجود بین خرد قاره ایران مرکزی و بلوک افغان مرتبط باشد.

توده نفوذی گرانیتوئیدی تویره با سن ائوسن میانی در جنوب غرب جندق و در حاشیه غربی خرد قاره شرق– ایران مرکزی قرار گرفته است. این توده نفوذی در قسمت­ های جنوبی و شرقی، سنگ­ های آتشفشانی ائوسن را قطع کرده و خود نیز توسط بازالت­ های آلکالن الیگوسن زیرین قطع شده است. سنگ­ های سازنده این توده نفوذی گرانیت و گرانودیوریت است که گرانودیوریت­ ها از فراوانی بیشتری برخوردارند. کانی های اصلی و فرعی تشکیل دهنده واحد گرانودیوریتی شامل پلاژیوکلاز، کوارتز، ارتوکلاز، آمفیبول، بیوتیت، آپاتیت، زیرکن و اسفن است. آمفیبول­ های گرانودیوریت­ ها از نوع کلسیک، با Mg# (میانگین 61/0) و ترکیب مگنزیوهورنبلند تا اکتینولیت دارند. دامنه ترکیب پلاژیوکلاز­ های این توده نفوذی از آلبیت تا آندزین در نوسان است و مرکز برخی از بلور­ های پلاژیوکلاز ترکیب لابرادوریت دارند. بررسی شیمی کانی بیوتیت­ های این توده نفوذی نشان می­ دهد که بیوتیت­ های آن شبیه بیوتیت­ های متبلور شده از ماگما­ های کالک­ آلکالن هستند. با استفاده از دما – فشار سنجی زوج کانی هورنبلند-پلاژیوکلاز، دمای تبلور 700 – 800 درجه سانتی گراد و فشار 1-15/1 کیلو­ بار (معادل عمق 5/3 – 6 کیلومتر) محاسبه شده است دماسنجی کلریت­ ها دمای دگرسانی حدود 245-262 درجه سانتی گراد را نشان می­ دهد. بررسی های پتروگرافی و شیمی کانی بیوتیت ها و آمفیبول­ های توده نفوذی نشان دهنده I-Type بودن این گرانیتوئید است که از ماگمایی با منابع مختلط پوسته-گوشته شکل گرفته است. فوگاسیته بالای اکسیژن (+1< ∆ FQM < +2. 0) در مذاب سازنده آن شاهدی برای ارتباط آن با فرورانش است.

منطقه معدنی ساغند بخشی از پهنه زمین­ ساختی کاشمر-کرمان در خرده قاره ایران مرکزی است که در استان یزد واقع شده است. کانسار Ti-REE-U(Th) دگرنهادی ساغند، در مجاورت توده گرانیتوئیدی زریگان و در مجموعه­ ای از سنگ ­ های نفوذی نیمه عمیق دیوریتی-کوارتزدیوریتی تشکیل شده است. تحول زمانی دگرنهادی از مبدأ سنگ­ های میزبان، به سمت دگرنهادهای آلبیتی، آمفیبولی و در نهایت دگرنهاد فلوگوپیتی توسعه پیدا کرده است که با رگه-رگه چه­ های اپیدوت± کلریت± کوارتز± کلسیت قطع شده اند. کانه­ های اصلی کانسار ساغند، ایلمنیت، دیویدایت، برانریت، روتیل و اسفن هستند که در دگرنهادهای آمفیبولی-آلبیتی نهشته شده­ اند. سیال دگرنهاد کننده منشأ تفریق ماگمایی دارد که در آغاز اکسیده و به شدت قلیایی بوده و برای نهشت آلبیت و حمل و مجموعه­ سازی U و REEها بسیار مناسب بوده است. تفسیر ویژگی­ های زمین ­ شیمیایی عناصر U، Th و REE در سنگ های دگرنهادی کانه زایی شده، سنگ های مادر و گرانیت­ های مجاور کانسار و نیز نبود شواهدی از نفوذ ماگماهای کربناتیتی یا آلکالن در محدوده کانسار، بیانگر وجود ارتباط میان دگرنهادی و کانه ­ زایی با ماگماتیسم گرانیتوئیدی کالک آلکالن در منطقه است.

مجموعه ماگمایی و کانسار آهن تخت در شمال شرق شهر همدان و در شمال کمربند ماگمایی ارومیه-دختر قرار دارد. این مجموعه شامل سنگ های آتشفشانی-درونی است که سنگ های آتشفشانی از داسیت، ریوداسیت، تراکی آندزیت و سنگ های آذر آواری (توف و آگلومرا) تشکیل شده اند و سنگ های درونی به طور غالب عبارتند از: گرانودیوریت و دیوریت آنکلاو دار و به مقدار کمتر گابرو. نفوذ توده های درونی یادشده به درون آهک کرتاسه، کانی سازی آهن اسکارن کلسیک را سبب شده است. سنگ های آذرین درونی اغلب از نوع متاآلومین و گروه کالک آلکالن هستند. نسبت های Sr/Nd، Nb/La و Th/U نشان می دهد گرانودیوریت اغلب از ذوب پوسته قاره ای شکل گرفته است و آنکلاو ها بیشتر منشأ ماگمای مافیک جبه ای را نشان می دهند. نمودارهای عنکبوتی عناصر کمیاب و REE در نمونه ها دارای آنومالی منفی Nb, Sr, Ti, P و Eu و آنومالی مثبت در Th, K, Yb و Rb بوده که بیانگر نقش مواد جبه ای و پوسته ای در منشأگیری ماگماست. ویژگی های هم زمان گرانیتوئیدهای I و A و نیز ویژگی ماگماتیسم درون و حاشیه قاره نشان می دهد، ماگمای تخت هیبریدی است و امکان حضور هم زمان مذاب های گوشته ای و پوسته ای وجود دارد (سطح بالایی از LILEs وHFSEs). سن سنجی U-Pb زیرکن برای توده گرانودیوریتی، سن 2/0 ± 8/16 میلیون سال (دوره میوسن) را نشان می دهد. در مجموعه ماگمایی تخت مقادیر ایزوتوپ اولیه 87Sr/86Sr بین 70678/0 تا 70778/0 در هزار است و مقدار ε Nd نیز مقادیر منفی داشته و بین 79398/0-تا 83370/5-هستند. ویژگی های ایزوتوپی Sr و Nd نشان از منشأگرفتن مجموعه ماگمایی تخت از پوسته اقیانوسی شکسته شده همراه با آلایش پوسته قاره ای در مرحله پس از برخورد است. نتایج این پژوهش نشان می دهد برخورد صفحه عربی و ایران قبل از میوسن رخ داده و ماگماتیسم در کمربند ماگمایی ارومیه-دختر بعد از بسته شدن نئوتتیس نیز ادامه داشته است؛ به طوری که بررسی های ایزوتوپی، سن سنجی و ژئوشیمیایی منطقه مورد بررسی که بخشی از کمربند ارومیه-دختر شمالی محسوب می شود، بیانگر این موضوع است.

در این پژوهش، غلظت، تحرک و دسترس پذیری عناصر بالقوه سمی در باطله های فراوری و همچنین منشأ آنها در خاک های اطراف معدن سرب-روی ایرانکوه ارزیابی شده است. نتایج حاصل از تحلیل واریانس نشان می دهد که تفاوت آماری شاخصی بین غلظت عناصر در خاک­ های معدنی و کشاورزی وجود دارد. آنالیز خوشه ای نیز نشان دهنده تأثیر معدن کاری بر افزایش غلظت PTEs در خاک است. بر اساس نتایج تحلیل مؤلفه اصلی، عناصر دارای سه منشأ است: 1-عناصر پایدار زمین زاد؛ 2-عناصر انسان زادی که نشان دهنده ژئوشیمیایی کانه زایی سرب و روی هستند و 3-محصولات هوازدگی واحدهای کربناتی. آنالیز عنصری باطله های فراوری، نشان­ دهنده غنی شدگی شدید باطله ها نسبت به آرسنیک، کادمیم، آنتیموان، روی و سرب است. نتایج آنالیز استخراج ترتیبی نشان می دهند که درصد نسبتاً بالایی از مس، منگنز، کادمیم و آرسنیک (به ترتیب 9/24، 3/20، 6/18 و 2/15 درصد) به شکل تبادل پذیر حضور دارد. بنابراین، فرسایش باطله های فراوری می تواند زیست دسترس پذیری این عناصر را در خاک کشاورزی و آب های زیرزمینی اطراف محدوده معدنی افزایش دهد.

کانسار مس پورفیری چاه فیروزه از جمله کانسارهای مربوط به مراحل انتهایی فرورانش-برخورد در زون ماگمایی ارومیه-دختر و در ارتباط با واحدهای سنگی دیوریت/ گرانودیوریت تا کوارتزمونزونیت با سن میوسن پایانی در کمان ماگمایی سنوزوئیک کرمان است. هدف از این پژوهش بهره­ گیری از شیمی بیوتیت­ های ماگمایی برای بررسی شاخص­ های فیزیکوشیمیایی ماگمای کانسار چاه فیروزه و مقایسه با پورفیری­ های پیش از برخوردی (پورفیری ریگان) است. دماسنجی بیوتیت در پورفیری چاه فیروزه، کمینه و بیشینه 478 تا 632 درجه سانتی گراد و میانگین دمایی 3/565 درجه سانتی گراد را نشان می­ دهند. بر مبنای شیمی بیوتیت­ های ماگمایی، شرایط فوگاسیته اکسیژن در ماگمای مادر چاه فیروزه در محدوده نیکل-نیکل اکسید قرار دارد که مطابق با شرایط فوگاسیته اکسیژن در کانسار ریگان است. log fH2O/fHF و log fH2O/fHCl, برای کانسار چاه فیروزه به ترتیب 69/4-84/4 و 09/4-28/4 با میانگین 14/5 و 14/4 است که بیانگر آب بالاتر سیالات اولیه نسبت به محتوای هالوژنی است. افزایش نسبی F در پورفیری چاه فیروزه نسبت به ریگان را می­ توان ناشی از غنی شدگی این سامانه پورفیری از منیزیم دانست. نمودارهای XFe و XMg در مقابل XF/XOH و XCl/XOH در چاه فیروزه و ریگان نشان داد که با وجود افزایش اندک کلر در کانسار چاه فیروزه، هر دو پورفیری برخوردی و پیش از برخوردی، تحت شرایط فوگاسیته کلر تقریباً یکسان شکل گرفته ­ اند. مقایسه نسبت­ fH2O/fHCl در مقابل fHF/fHCl و fH2O/fHF در چاه فیروزه و ریگان با سایر پورفیری­ های جهان، نزدیکی این کانسارها با کانسار سرچشمه و مس Santa Rita را نشان داد. همچنین fH2O/fHCl در مقابل IV(Cl) نشان دهنده شباهت فوگاسیته هالوژنی کانسار چاه فیروزه با مس پورفیری بینگهام است. مقادیر IV(F) و IV(Cl) و IV(F/Cl) تأیید می­ کنند که پورفیری چاه فیروزه به همراه ریگان در زمره توده ­ های مس پورفیری کانه زا قرار می­ گیرند. افزایش اندک کلر در نمونه­ های چاه فیروزه نسبت به ریگان را شاید بتوان مستندی در رابطه با عدم کانه زایی قابل توجه در پورفیری پیش از برخوردی ریگان دانست.

کانسار آهن± آپاتیت لکه سیاه در ایالت فلززایی بافق-ساغند و پهنه ساختاری ایران مرکزی قرار دارد. کانسار لکه سیاه طی اواخر کامبرین پیشین در ارتباط با فعالیت های مجموعه کالدرایی لکه سیاه شکل گرفته است که مجموعه سنگ های پیروکلاستیک، آندزیت/ تراکی آندزیت و ریولیت سنگ میزبان ذخیره را تشکیل می دهند. بر اساس نسبت Th/Yb (بین 7/2 تا 17) و Ta/Yb (بین 33/0 تا 8/1)، ریولیت های میزبان کانی سازی جزو دسته های ماگمایی کالک آلکالن غنی از پتاسیم تا شوشونیتی قرار می گیرند. طبق شواهد به نظر می رسد تبلور ماگمای ریولیتی پر آب موجب آزاد شدن حجم زیادی از عناصر فرار شده که به افزایش گران روی ماگمای باقی­ مانده منجر می­ شود. در این شرایط، سیال احیایی با شوری و دمای بالا که حاوی لیگاندهای کلریدی حامل آهن و فسفر بوده، به سمت بالا و مناطق کم فشار حرکت می­ کند. فوران­ های انفجاری تشکیل­ دهنده کالدرا، شکستگی و سیستم گسلی مناسبی برای ته نشست ماده معدنی و رخداد کانه­ زایی فراهم کرده است. شواهدی مثل: 1-وجود هاله های دگرسانی قلیایی غنی از کلر (مانند سدیک و سدیک-کلسیک و پتاسیک-کلسیک) در اطراف کانسنگ آهن، 2-وجود سنگ های ماگمایی پتاسیم بالا مرتبط با یک سیستم کالدرایی فعال و 3-تهی شدگی عناصری نظیر Ti، V، Al و Mn در ترکیب شیمیایی مگنتیت­ ها، گویای وجود منبع گوشته ای دگرنهادی در منطقه لکه سیاه بوده که اغلب طی تکوین و جای گیری با سنگ های پوسته ای اطراف نیز دچار آغشتگی شده اند.

کانسارهای فلوریت باقر­ آباد و دره­ بادام در جنوب شرق محلات (استان مرکزی)، نمونه ای از ذخایر اپی ژنتیک در ایران محسوب می شوند. کانی سازی به صورت رگه هایی با شیب تقریبی قائم و در ارتباط با شکستگی های محلی با راستای شرقی-غربی در سنگ میزبان کربناتی-شیلی با گستره زمانی ژوراسیک زیرین تا میانی شکل گرفته است. ساخت و بافت های پرکننده فضای خالی، برشی و حفره ای همراه با دگرسانی های دما پایین سرسیتی، سیلیسی و آرژیلیک در این ذخایر دیده می شوند. طبق شواهد به دست آمده، میان بارهای سیال بر مبنای فازهای تشکیل دهنده، به ترتیب فراوانی شامل سه نوع: 1-میان بارهای دو فازی آبگین غنی از مایع (L+V)، 2-میان بارهای تک فاز مایع (L) و گاز (V) و 3-میان بارهای آبگین-کربنیک حاوی فاز CO2 (L1+L2+V)، در کانی های فلوریت، باریت و کلسیت هستند. با استفاده از تقاطع منحنی های هم چگال در میان بارهای آبگین و آبگین-کربنیک، کانی سازی فلوریت در کانسار باقر­ آباد در فشار تقریبی 1 تا 2 کیلوبار و دمای 180 تا 260 درجه سانتی گراد تشکیل شده است. در کانسارهای باقرآباد و دره بادام سیالات گرمابی H2O+CO2 بالا آمده از سنگ بستر دگرسان شده، شرایطی مناسب برای افزایش انحلال پذیری فلزات و تشکیل کمپلکس های هالیدی (Cl¯ و F¯ ) فراهم کرده اند. شورابه های یادشده طی واکنش با سنگ دیواره و کاهش دمای تدریجی سیال ناشی از رقیق شدگی با آب های جوی، کانی سازی رگه ای فلوریت در فضای مناسب را ایجاد کرده اند.

ژئوفیزیک اکتشافی روشی ارزان، سریع و کارآمد برای شناخت عوارض زیر سطحی است. اما ژئوفیزیک روشی غیرمستقیم است و بهره برداری از اطلاعات ژئوفیزیکی مستلزم تفسیر دقیق و هدفمند داده های برداشت شده است. برای تفسیر کارآمد داده­ های ژئوفیزیکی در اکتشاف کانسارها، ابتدا باید شناخت کاملی از مدل کانسار و ویژگی­ های زمین شناسی از قبیل سنگ­ های میزبان، آلتراسیون­ ها، کانی­ شناسی و جایگاه کانی سازی در آن نوع کانسار داشت. قبل از حفر گمانه­ های اکتشافی، با استفاده از مطالعات ژنتیکی و داده­ های اکتشافی اولیه و همچنین شواهد سطحی باید یک مدل مفهومی برای کانسار مورد بررسی ارائه کرد و با توجه به ویژگی های آن مدل مفهومی، روش­ های ژئوفیزیکی مناسب، انجام و داده­ های اکتسابی تعبیر و تفسیر می شوند. در این پژوهش با توجه به مدل مفهومی و کنترل کننده های کانی سازی عمومی کانسارهای مس-طلای پورفیری نظیر اهمیت زون پتاسیک با توجه به حضور کانی های همیافت مگنتیت، کالکوپیریت، بورنیت و پیریت در استوک های دیوریتی، داده های ژئوفیزیکی مغناطیس­ سنجی، مقاومت ویژه الکتریکی و پلاریزاسیون القایی کانسار مس-طلای پورفیری دالی در ایران مورد بررسی قرار گرفت. به دلیل غنی شدگی کانی­ مگنتیت در زون دگرسانی پتاسیک و تهی شدگی آن در زون دگرسانی فیلیک، روش مغناطیس­ سنجی روشی کارآمد برای زون­ بندی دگرسانی­ های مختلف در کانسارهای مس-طلای پورفیری است. همچنین با توجه به وجود کانی­ های سولفیدی به صورت افشان، روش پلاریزاسیون القایی، روشی مناسب برای تعیین گستره کانی­ های سولفیدی است. روش مقاومت ویژه الکتریکی نیز برای ردیابی لیتولوژی، دگرسانی و کانی­ های فلزی مفید است. این پژوهش نشان داد که در کانسار مس– طلای پورفیری دالی، زون­ های با آنومالی مثبت و قوی مغناطیسی معیار بسیار مناسبی برای ردیابی کانسار است. شارژپذیری به شدت متأثر از درصد پیریت است و زون­ های با رسانایی و شارژپذیری خیلی زیاد و آنومالی­ های منفی مغناطیسی، منطبق بر هاله­ های زون­ های دگرسانی فیلیک و آرژیلیک است و دارای کانی­ سازی ناچیز است. آنومالی مغناطیسی، رسانایی بالا (رسانایی کم نیز زون­ های سیلیسی را نشان می­ دهد که حاوی کانی­ سازی هستند) و شارژپذیری متوسط تا بالا منطبق بر زون دگرسانی پتاسیک که حاوی کانی­ سازی سولفیدی مس و طلاست، دارند. این ویژگی­ های ژئوفیزیکی مهم ترین ردیاب کانی­ سازی در این کانسار است.

کمربند ایرانکوه-آهنگران یکی از مهم ترین زو ن های کانی­ سازی سرب و روی ایران است که با روند شمال غربی-جنوب شرقی در مرکز زون ساختاری سنندج-سیرجان واقع شده است. سه منطقه ایرانکوه، آهنگران و حسین­ آباد به عنوان مثال موردی در این مقاله بررسی شده­ اند. بر پایه شواهد زمین شناسی، ساختاری، شکل و نوع کانی­ سازی، شیمی محلول هیدروترمالی، آلتراسیون و پاراژنز مینرالی و مقایسه با انواع ذخایر سرب و روی، کلیه کانسارهای سرب و روی کمربند ایرانکوه-آهنگران از نوع MVT هستند. این کانسارها با گسل­ های تراستی مرتبط بوده و در زون ساختاری جلوی کمانی مربوط به پوسته اقیانوسی فرورونده جوان و داغ تشکیل شده­ اند. در چنین پوسته­ هایی قبل از رسیدن به اعماق 40 کیلومتری، بیش از 90 درصد آب اقیانوسی آزاد و سیلیکات های غنی از منیزیوم شکسته می­ شوند. فلزات بخشی از پوسته اقیانوسی و بخشی از پوسته قاره ­ ای تأمین شده است. از آنجایی که گسل­ های تراستی سنگ­ های ژوراسیک تا کرتاسه بالایی را قطع کرده­ اند و با توجه به تعیین سن دقیق انجام شده در ایرانکوه، کانی سازی­ های این کمربند در دامنه سنی بین 66 تا 56 میلیون سال پیش اغلب در پالئوسن شکل گرفته­ اند. شیمی محلول کانه دار ذخایر MVT فقیر از Si و غنی از Mg و Fe است. چنین سیالی همراه با فلزات از طریق گسل های تراست بالا آمده­ است و در سنگ میزبان دولستون (ایرانکوه و آهنگران) یا شیل-سیلتستون (حسین­ آباد و بخشی از ایرانکوه و آهنگران) کانی ­ سازی انجام شده است. تفاوت های فاحشی در نوع پاراژنزها، آلتراسیون، شکل، ابعاد، میزان ذخیره و عیار در کانسارهای این کمربند دیده می­ شود که توسط نوع سنگ میزبان کنترل شده است. با استناد به تمام شواهد سنگ شناسی، آلتراسیون، شکل و حالت کانی ­ سازی، وجود گسل­ های تراست، پاراژنز مینرالی و موقعیت خاص زمین ­ شناسی و جغرافیایی ارائه شده، می توان برای اکتشاف ذخایر MVT پنهان در این کمربند اقدام کرد.