پژوهش ادبیات معاصر جهان
سال:1389 | دوره:15 | شماره:58 |تعداد مقالات:9

تصور چیست؟ تصاویر ذهنی چگونه شکل می گیرند؟ چگونه حاصل تصور به شکل اثر هنری یا ادبی ظهور می یابد؟ چه عواملی باعث می شوند که کسی دنیای تصور را بر دنیای واقعی ترجیح داده، آن را هدف «انتخاب» خویش قرار دهد، و در نهایت هنرمند و یا نویسنده شود؟ این ها سوالاتی است که ژان پل سارتر، نویسنده و فیلسوف فرانسوی را درسال های1920  تا 1940 به خود مشغول کرده بود و پس از آن نیز در ابعادی دیگر محور آثاری شد که او به زندگی نویسندگان و شاعران اختصاص داد. سارتر اندیشه خود را در زمینه تصور بر اساس چگونگی «آگاهی» از تصاویر ذهنی گذاشت و با تاکید بر «وجود» این تصاویر و ارتباط آن ها با تجربه های واقعی فرد، دنیای تصور را دنیایی دور از دسترس و نتیجه «نفی دنیای عینی» دانست. سپس به نوشتن زندگینامه پرداخت تا نظریه های خود را محک زند و با جستجو در عللی که یک فرد را به دنیای تصور و سپس به «حرفه نویسندگی» می کشاند، جایگاه نویسنده و جایگاه خود را به عنوان نویسنده، مورد ارزیابی قرار دهد.

امپراتوران یا به گفته مولانا «پادشاهان ظاهر» مظهر نفس و بنده هوی و شیطانند که بر خویشان خود نیز ابقا نمی کنند. امپراتور جونز در نمایشنامه ای از یوجین اونیل به همین نام، کاریکاتوری از پادشاهان ظاهری است که در پایان امپراتوری پوشالی خود، از شبی هولناک می گذرد و در آن پس از تجسم صحنه هایی از اعمال جنایتکارانه خود، سرانجام به چنگ انقلابیون گرفتار می شود. جونز در سلطنت کوتاه خود، همچون همه پادشاهان ظاهری، نه بر داد که بر طلسمی متکی است که همچون توهمی، هم او و هم بومیان را اسیر خود کرده است. طلسم گلوله ای نقره ای است که امپراتور جز با آن به چیزی هلاک نمی شود. همچون توهمی که مکبث نیز با باور به پیشگویی خرافه جادوگران بدان گرفتار بود. در مقاله زیر نمونه هایی از این توهم در پادشاهان ظاهری، همچون امپراتور جونز، مکبث، پرگونت و اوزیماندیاس در نمایشنامه هایی از اونیل، شکسپیر و ایبسن و شعری از شلی، با نگاهی به همین مفهوم در ادبیات ایران پیگیری شده است.

رمان چهره مرد هنرمند در جوانی، مراحل رشد روحی هنرمند جوان را به تصویر می کشد. جویس در این تصویر نگاری از پیشینه های عرفانی، به ویژه زیبایی شناسی عرفانی آکویناس، و نیز از مشرب عارفان بزرگی چون برونو و اگوستین قدیس بهره گرفت، و به زیبایی شناسی عرفانی هنر رسید. با این پیش زمینه، وی در این رمان، چهره هنرمندی را می نگارد که بینش زیبایی شناسی هنری او عرفانی است؛ با این بینش به شهود می رسد و هنرمندی عارف می شود. مقاله حاضر به بررسی این رمان از دیدگاه زیبایی شناسی عرفانی می پردازد و روند رشد روح هنرمند را تا رسیدن به کمال الهی، که از نظر جویس بالاترین مرتبه رشد روحی و لازمه هنرمند شدن است، باز کاوی می کند. وی این مراحل را در فرایند رشد روحی هنرمند جوان، استیون ددالوس شخصیت اصلی داستان، تا رسیدن به مراتب شهود عرفانی و آفرینندگی هنری نشان می دهد. در پایان، مقاله به این نتیجه می رسد که نگاه زیبایی شناسی این هنرمند با گذار از سه ویژگی «تمامیت»، «هماهنگی»، و «درخشندگی» کامل می شود و روح او را در اوج کمال، شهود و تجلی زیبایی به پرواز در می آورد و او هنرمندی عارف می شود.

فرانسوا موریاک، نویسنده نامی فرانسوی و برنده جایزه نوبل ادبیات، برخلاف بسیاری از معاصرانش، چندان در ایران شناخته شده نیست. در این مقاله، تلاش شده است تا با تاکید بر دیدگاه او نسبت به دو داستان پرداز مطرح هم عصرش، مارسل پروست و آندره ژید، گامی در شناخت بهتر او برداشته شود. موریاک براین باور است که احساس یاس و همچنین فقدان خداباوری در آثار این دو نویسنده که، به تعبیری، بازتاب بحران دین باوری در قرن بیستم است، باعث شده تا آن ها در روند شخصیت پردازی و پیرنگ سازی از چارچوبی استفاده کنند که مفهوم ایمان و امید به آینده و نجات به هنگام بروز مصایب در کمترین حد ممکن باشد.

مقاله حاضر به بررسی و معرفی سنت فکری و نظام معرفتی دو شاعر و پژوهشگر از دو جغرافیای فرهنگی متفاوت یعنی مولانا، شاعری از سنت فکری شرق، و ژاک سالومه، محققی از سنت فکری و نظام معرفتی غرب، می پردازد. آنچه منجر به این مقایسه شده، اقتباس ادبی سالومه از قصه «طوطی و بازرگان» مولانا در «قصه مرد» عاشق(Le conte de l'homme très amoureux)  است. او از این قصه همانی را درک می کند که سنت فکری او به شکل آموزه در ذهنش گماشته است. سالومه به قصه «طوطی و بازرگان» نگاهی مغرب زمینی دارد. به این معنا که در سنت های فکری مغرب زمین چندان به مباحث ماورایی، آن گونه که ما در عرفان و فلسفه شرق (نه صرفا ایران) به آن معتقدیم، نگریسته نمی شود. بلکه تاثیر فلاسفه انگلیسی به ویژه کسانی چون هابز، لاک و هیوم بر جریانات پس از خود، در فلسفه فرانسه محصولی به بار آورد که بیش از هر چیز نگاهی تجربه گرا و پوزیتیویستی را به همراه داشت. به این معنا که محسوسات و مشاهدات پایه اساسی اظهار نظرها و تحلیل های فکری قرار گیرد. در این مقاله، با استناد بر سابقه ادبیات عرفانی در غرب و بکارگیری تحقیقی جامع از نظرات این دو نویسنده و با تاکید برفصل مشترک عقاید تعلیمی آنان، به تحلیل تاثیر یکی ازارکان اساسی ادب عرفانی- «چگونه سخن گفتن»- توجه می گردد. این امر در شناسایی اقتدار فرهنگ و ادبیات غنی ایران در جوامع غربی سهم بسزایی دارد و بر این مدعا صحه می گذارد که ادبیات صوفیانه و تعلیمی ایران همواره مورد بهره برداری فرهنگی قرار گرفته است.

این مقاله به دنبال بررسی این مساله است که آیا شعر و شاعرانگی که آن را متعلق به قلمروی کلمه و زبان می دانیم، در تصویر نیز تحقق می یابند؟ با این فرض که به همان گونه ای که درمتن نوشتاری می توان با به کارگیری ویژگی ها و روش هایی حتی ناخودآگاهانه موجد شاعرانگی شد؛ در تصویر نیز می توان اصولی راجست وجو کرد که تصویر و شی را در یک نقاشی یا هر ترکیب بصری دیگر به شعر تصویری تبدیل کند. درپی پاسخ به این پرسش ها و مسایل و ردیابی این مفاهیم در نقاشی، به آثار و آرای سورریالیست ها توجه می شود، زیرا آن ها بیش از هرجریان دیگری مدعی کشف این جوهر شاعرانه در هنر و ادبیات اند، هرچند که در آثارشان دامنه گستره تخیل، رویا و کشف، بسیار از مرزهایی که خود سورریالیسم تعیین کرده، فراتر رفته است. مقاله بابررسی نظرات آن ها درکنار روش های برخی ازنقاشان سورریالیست، علی رغم تفاوت های بسیاری که آثارشان با یک دیگر دارند به این نتیجه دست می یابد که جوهره های مشترک چون «باز گرداندن ارزش ازدست رفته رویا» و «باز یافتن چیزها، واژه ها و اشیا درخود و نه درنسبت با سایر چیزها»، چه در متن و چه در تصویر، موجد شاعرانگی اند، درکنار ویژگی ها و روش هایی چون «نسبت دادن خواص غیرعادی به اشیای عادی»، «کنار هم گذاشتن اشیا، مفاهیم و کلمات در ظاهر بی ارتباط»، «به هم ریختن رابطه موضوع و اثر»، «تحریف عمدی مقیاس ها»، «عوض کردن ماده اشیا»، «استقبال ازحادثه و تصادف» و «تسلیم به ناخودآگاه و جنون» و ... که همگی به وجودآورنده شعر تصویری اند. بدین ترتیب شعر تصویری، نه فرو کاستن تصویر و کلمه به یکدیگر و نه بازنمایی ذهن، که سازنده ذهن است و از این طریق، جهان نوینی را برای نگریستن می آفریند که عادت های دیداری را از بین می برد، و ذهن اندیشیدن و نگریستن را تجربه می کند.

این پ‍ژوهش دیدگاه های پژوهشگران در گستره های ادبیات، زبان شناسی، و آموزش زبان در باره هم کنشی ادبی با گفتمان انسانی را با رویکردی توصیفی، تحلیلی، و تطبیقی تجزیه و تحلیل کرده است. برای رسیدن به این هدف متغیرهای تجربه گفتمان، آثار آموزشی و پژوهشی گفتمان جامع اجتماعی ادبیات، شناخت انسان، منظورشناسی در چارچوب ادبیات و بینامتنی مطالعه شده اند. به کمک کشف الگوهای گفتمانی و منظور شناختی مختلف، استنباط آموزشی و پژوهشی مطالعه حاضر این است که از نظر محققان، گفتمان ادبی دارای نظام خلاق و گسترده ای از رابطه ها، راهبردها و روش شناسی خاصی است که منجر به شناخت جامع تر انسان می شود. تحلیل رویکردهای محققان، رابطه علت و معلولی بین متغیرهای ادبیات و نظام ارتباطی انسان را اثبات می کند. بنابر این، شناخت گفتمان ادبیات، به محقق در شناخت متغیرهای موثر در ارتباط انسانی کمک می کند. شناخت این پدیده ها مبانی تصمیم گیری در فرایندهای آموزشی و پژوهشی در گستره های ارتباطات بین فرهنگی مثل ادبیات، آموزش زبان، تربیت مترجم و ابعاد گوناگون مطالعات انتقادی در گستره های ادبیات، زبان و ترجمه را تحت تاثیر قرار داده و نشان می دهد که بدون توجه به مبانی و مقولات گفتمان منظورشناسی ادبی، تصمیمات مسیولان نظام آموزشی و پژوهشی کارایی لازم را نخواهد داشت. به دلیل این که منظورشناسی ادبی به عنوان گفتمان جامع اجتماعی باعث کشف، گسترش، و رشد و اعتلای امکانات، روش ها، و راهبردهای پژوهشی، آموزشی و یادگیری گشتالتی در این بخش از گستره های علوم انسانی گردیده است و مانع فرایند نامیمون جدایی و عدم ارتباط علوم با یکدیگر می شود.

پژوهش حاضر با بررسی همنوایی شبانه ارکستر چوب ها از دیدگاه پسامدرنیستی، به طرح این موضوع می پردازد که این رمان در عین برخورداری از ویژگی های ادبیات داستانی پسامدرنیستی، در پیچ و تاب های روایی خود جهانی را به تصویر می کشد که بسیاری از ارکان آن زاییده خرافات، باورها و تضادهایی است که مختص یک ذهن ایرانی است. این مقاله با استفاده از نظرات منتقدان برجسته مبحث پسامدرنیسم و با بهره گیری از مفاهیمی چون برجسته سازی وجودشناسی، فراداستان، دور باطل، فروپاشی روایت های اعظم، قداست زدایی، پارانویا، بی خودشدگی، غیاب، عدم قطعیت، بی نظمی زمانی، و از هم گسیختگی نشان می دهد که این ویژگی های پسامدرنیستی حاضر در رمان، نه مجموعه ای از تکنیک های عاریه ای، بلکه نتیجه طبیعی روایتی هستند که به آشفتگی ذهن انسان معاصر می پردازد که خود بازتاب کننده آشفتگی جهان اطراف اوست.