جغرافیای طبیعی
سال:1390 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:8

سوانح طبیعی بخشی از طبیعت محیط زیست ما انسان ها می باشد که ساخت و ساز بی رویه انسان ها و هجوم افراد به مناطق پر خطر و نادیده گرفتن حریم های طبیعی در مناطق شهری موجب بروز و تبدیل سوانح طبیعی به بحران های فاجعه آمیز انسانی و اقتصادی می شود. گستره مورد مطالعه در جنوب شرقی استان فارس و بر روی کمربندچین خورده زاگرس واقع شده است و دارای پتانسیل لرزه خیزی نسبی بالا می باشد. در این مقاله ابتدا شهر فسا به عنوان بزرگترین مرکز جمعیتی در این گستره (با 110820 نفر جمعیت) به پنج ناحیه تقسیم و سپس عوامل بنیادی موثر در آسیب پذیری، نظیر: بستر طبیعی، کیفیت ساختمان ها، شبکه ارتباطی، کاربری های حساس و ... در هر یک از نواحی بررسی و شهر از نظر آسیب پذیری پهنه بندی شده است. در نهایت اقدامات ضروری جهت کاهش آسیب پذیری هر یک از نواحی بیان، مکانیابی مرکز فرماندهی بحران مورد نقد و بررسی، و مسیر مناسب جهت توسعه آتی شهر پیشنهاد گردیده است. ابزار به کار رفته، نقشه های زمین شناسی، توپوگرافی و ...، آمارهای به دست آمده از سازمان ها و نهادهای مختلف می باشد. از نرم افزار Google earth جهت دید عمودی بر منطقه، از نرم افزار Auto CAD جهت بررسی عوارض و کاربری های مختلف شهری استفاده شده است.

نیمکره شمالی به طور اعم و حوضه ژئومورفیک فسا به طور اخص تحت تاثیر نوسانات و تغییرات پالئوکلیمای کواترنر قرار گرفته است معمولا بازه های زمانی نوسانات پالئوکلیماتیک بین ده هزار تا دویست هزار سال و بازه های زمانی تغییرات کلیماتیک بین چند سال تا ده هزار سال می باشد. ویژگی نوسانات پالئوکلیماتیک برگشت پذیری آن ها می باشد و ویژگی تغییرات اقلیمی تکرار آن ها می باشد از برآیند این برگشت پذیری و تکرارها فرم پوسته زمین در فسا شکل یافته است این شکل مانند کارخانه ای است که بعد از دریافت ورودی ماده و انرژی در حال حاضر مرحله آرامش یا در تغییرات و نوسانات و بعد از کسر آنتروپی (تحلیل انرژی) در دو فرم مثبت و منفی عکس العمل های مثبت و منفی نشان می دهد بازشناسی این عکس العمل ها می تواند مدیریت آمایشی بهینه حوضه را سبب شود (به طور موردی اگر حوضه ژئومورفیک فسا با ضابطه آنتروپی مثبت و باز خور منفی عمل کند حوضه در حال پایداری است) بیان دوازده ساختار جایگشتی به صورت بنیادی با مبنای دسیمال و تعریف عددی (دیجیتالی) آن جهت ورود به نرم افزارهای رایانه ای و سپس تفسیر این داده ها در مبنای سه عمومی هر حوضه ژئومورفیک است. مهم این است که در این ساختار معین شده است که نوسانات و تغییرات ژئوهیدرو پالئوکلیماتیک حوضه فسا از ضوابط خاص سه بعدی (مبنای سه) تبعیت می کند که محاسبه ضابطه مورد اخیر موضوع مقاله حاضر می باشد، اگرچه در برخی پایانه های زمانی کواترنر فسا شدیدا تحت تاثیر روابط کیاسیک نیز بوده است که خود مقوله ای دیگر می طلبد.

باد یکی از متغیرهای پیچیده اقلیمی است که تغییرات آن در کوتاه مدت و بلند مدت بر ویژگی های اقلیمی جهانی، منطقه ای و محلی تاثیر می گذارد و از جمله عوامل مهم در تغییر اقلیم به شمار می رود. متغیر سرعت باد به ندرت در بین عناصر هواشناسی به منظور کشف تغییرات آب و هوایی مورد مطالعه قرار گرفته است. هدف از انجام این تحقیق، بررسی روند تغییرات سرعت باد در شمال غرب ایران می باشد برای این منظور از هفت ایستگاه سینوپتیک که دارای طولانی ترین دوره آماری بودند (2005-1961)، استفاده شد. در ابتدا به منظور ارایه دیدگاه کلی از شرایط سرعت باد در منطقه مورد مطالعه، ویژگی های آماری ماهانه، فصلی و میانگین سرعت باد با استفاده از نمودار و جدول مورد تحلیل قرار گرفت. سپس بر اساس روش های آماری به بررسی روند وقوع این عنصر مهم اقلیمی در طول زمان پرداخته شد. آزمون ناپارامتری من – کندال برای تحلیل روند داده ها انتخاب گردید. نتایج نشان داد که شمال غرب ایران درطول دوره آماری از نظر سرعت باد منطقه همگنی نیست، همچنین در نتایج حاصل از روش آماری مورد استفاده مشخص شد که در ایستگاه های ارومیه و خوی روند کاهشی، در اردبیل و زنجان روند افزایشی دیده می شود. در تبریز و سنندج به ترتیب در یک و دو سری زمانی روند کاهشی دیده می شود. ایستگاه سقز در مقیاس های فصلی و سالانه فاقد روند است. پس می توان چنین نتیجه گیری کرد که روندهای حادث شده در منطقه تابع نظم خاصی نیست.

با توجه به اهمیت برآورد دبی حداکثر لحظه ای در حوزه های آبخیز جهت مطالعات آبخیزداری، در مقاله حاضر سعی بر این بوده است تا با ایجاد ارتباط بین پارامترهای ثابت (ژئومرفولوژی) و پارامترهای متغییر در زمان (هیدرولوژی) به توان مدل هایی را ارایه کرد که با حداقل وابستگی به اطلاعات اقلیمی و هیدرولوژیکی، برآوردهای هیدرولوژیکی را انجام دهند. لذا با استفاده از مدل های برآورد هیدروگراف واحد مصنوعی در حوزه آبخیز کن (رودخانه سولقان) و مقایسه با میزان دبی اوج خروجی بهترین مدل را از میان چهار مدل مورد مطالعه بدست آمد. نتایج حاصل از برآورد دبی حداکثر لحظه ای برای حوزه کن از نظر شاخص های میانگین خطای نسبی (RME) و جذر میانگین توان دوم خطا (RMSE) نشان دهنده این است که به ترتیب مدل های هیدروگراف واحد لحظه ای ژئومرفولوژی (با RME برابر با 17.99 و RMSE برابر با 15.46)، اشنایدر (با RME برابر با 59.66 و RMSE برابر با 26.83)، SCS و مثلثی دارای بهترین برآورد بوده اند. قابل ذکر است با توجه به تعداد وقایع کم مربوط به دبی حداکثر لحظه ای ثبت شده در این حوضه (11 واقعه) نمی توان مدل دبی حداکثر لحظه ای را بدست آورد. در نهایت با استفاده از عوامل موجود در هر یک از مدل های مورد مطالعه با 82 واقعه ثبت شده و سایر پارامترهای موثر مدل دبی حداکثر روزانه بدست آمد. بنابراین هدف از مطالعه حاضر ارایه مدل منطقه ای برآورد دبی حداکثر بوده است که جهت رسیدن به این هدف از عوامل موثر در مدل های موجود در این زمینه شامل هیدروگراف واحد لحظه ای ژئومرفولوژی، اشنایدر، SCS، مثلثی و سایر عوامل موثر استفاده شده است.

با تمام اهمیتی که آب در اقتصاد ایران دارد، هر ساله سیلاب ها حجم زیادی از آب ها و خاک های حاصل خیز کشور را از دسترس خارج کرده و به کویرها، دریاچه ها و دریاها انتقال می دهند. حوضه آبریز رودخانه کشکان یکی از زیر حوضه های مهم حوضه آبریز کرخه است. در این پژوهش به بررسی روند تغییرات بارش سالانه، روند ضریب رواناب، رابطه «بارش، رواناب»، تواتر بارش های 24 ساعته و شدت سیل خیزی در حوضه آبریز رودخانه کشکان پرداخته و نتایج بررسی نشان داد توزیع مکانی بارندگی در سطح حوضه کشکان بسیار متفاوت است و با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و ویژگی های توپوگرافی رشته کوه های مرتفع زاگرس میزان بارندگی دریافتی در سطح این حوضه بسیار متفاوت می باشد. با وجود ثبات میانگین بارش سالانه، ضریب رواناب سالانه دارای روند افزایشی، پرشیب و معنی دار می باشد. مقایسه میانگین دهه اول و دهه دوم دوره بیست و نه ساله نشان داد که ضریب رواناب سالانه در دهه دوم 84 درصد نسبت به دهه اول افزایش یافته است. افزایش رواناب و سیلاب ها در سال های اخیر تنها به عامل بارندگی از نظر کمی بستگی ندارد، بلکه به نظر می رسد که عوامل دیگری از قبیل تغییرات کاربری اراضی، قطع درختان جنگلی، تخریب مراتع و تبدیل آن ها به اراضی کشاورزی، گسترش شهرسازی، توسعه مسکن روستایی و غیره تاثیر چشمگیری در افزایش حجم سیلاب ها داشته است. بنابراین انتظار می رود که هم اکنون سیلاب های شدیدتری به وقوع بپیوندد. زیرا بر اساس بررسی پراکنش ماهانه بارش در حوضه بیانگر این نکته است که بارش حوضه به سمت تمرکز در اواخر دوره سرد سال می رود. جای که به دلیل شرایط حرارتی ریزش های جوی عموما از نوع مایع بوده و تبدیل به سیلاب های شدید می شوند.

پدیده سیلاب شهری، ارمغان گسترش فیزیکی شهرهای بزرگ در جهان است که آسیب های بر پیکر کلان شهرها در جهان توسعه یافته و در حال توسعه وارد می سازد. خاطره های تلخ سیلاب های تهران در سال های 1366 در مسیل گلابدره و 74-1373 در رودخانه کن بیانگر آسیب پذیری تهران در مقابل سیلاب است. تهران در دامنه های جنوبی البرز به روی سه حوضه بزرگ جاجرود، کن و کرج و چندین زیرحوضه های کوچک گسترده شده است. رشد و توسعه ناموزون شهر تهران، عدم توجه به حریم های طبیعی شبکه هیدروگرافی، تسطیح زمین و ساخت و ساز، آشفتگی سیستم زهکشی به دلیل اشغال فضای مسیل ها، اجرای برخی از طرح ها نظیر سیل برگردان غرب و تونل های زهکشی مرکز شهر و ساخت بزرگراه های متعدد در امتداد شرقی-غربی که قطع کننده زهکش های عمده شهر می باشند، سبب شده اند که شبکه جمع آوری سیلاب های تهران به طور فزاینده ای با سیلاب های شهری غیرقابل پیش بینی مواجه باشند. این تحقیق با هدف تحلیل الگوی مسیل ها به عنوان مهمترین عامل در پراکنش فضایی سیلاب ها انجام شده است. داده های مورد استفاده در این پژوهش شامل داده های ارتفاعی 10 متری، تصاویر ETM+، داده های مربوط به کاربری، شبکه مسیل ها و مشاهدات میدانی بوده است. در این پژوهش از توابع مقایسه ای استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد که مسیل های طبیعی و مصنوعی در شرق و شمال شرق تهران به طول 130 کیلومتر شامل ولنجک، دربند، گلابدره، مقصودبیگ، سوهانک، کاشانک، منظریه، دارآباد، سرخه حصار، مبارک آباد، قصرفیروزه، خشایار، تهران پارس و چندین کانال کوچکتر است بیش از 50 درصد موارد در انطباق با زهکشی طبیعی شهر تهران نیست، مسیل های طبیعی و مصنوعی در غرب و شمال غرب تهران به طول 140 کیلومتر شامل درکه، فرحزاد، حصارک، کن، چیتگر و سیل برگردان غرب در بیش از 65 درصد موارد در عدم هماهنگی با زهکشی طبیعی تهران است. شبکه تهران مرکزی شامل تونل های نواب، خیام، شهرداری و 17 شهریور که شبکه ای سرپوشیده است با این که در جهت زهکشی عمومی تهران است اما توانمندی هدایت حجم رواناب تولید شده را ندارد. لذا ساماندهی شبکه مسیل ها با توجه به کالبد کلانشهر تهران، استراتژی کنترل سیلاب در پایتخت ایران است.

لندفرم های تشکیل شده در اثر نیروهای زمین ساخت همواره مورد توجه ژئومورفولوژیست ها بوده است. به علت اهمیتی که بعضی از این لندفرم ها در زندگی انسان ها دارند توجه و مطالعه آن ها دارای اهمیت زیادی می باشد. یکی از این اشکال ژئومورفیک که در اثر زمین لغزش کبیرکوه به وجود آمده است دریاچه قدیمی سیمره می باشد. زمین لغزش کبیرکوه در حدود 10 تا 11 هزار سال پیش در کبیرکوه در مرز استان های ایلام و لرستان اتفاق افتاد. ریزش کوه و جدا شدن بلوک های سنگی از دامنه کبیرکوه با سد کنندگی مسیر رودخانه سیمره باعث تشکیل دریاچه قدیمی سیمره در منطقه دره شهر در استان ایلام شده است. دریاچه قدیمی سیمره یک دریاچه ناشی از ریزش و لغزش زمین است که در اثر یک حادثه کاتاستروفیک به وجود آمده است. در این پژوهش به بررسی و برآورد ویژگی های مورفومتری دریاچه قدیمی سیمره پرداخته شده است. برای به دست آوردن شاخص های دقیق مورفومتری دریاچه قدیمی سیمره علاوه بر بازدیدهای مکرر میدانی از منطقه، از نقشه های توپوگرافی منطقه به مقیاس 1.50000، نقشه زمین شناسی کوهدشت و ایلام به مقیاس 1.250000 و برای مطالعه دقیق تر شاخص ها از مدل رقومی ارتفاعی (نقشه dem ایران)، نقشه آبراهه ها و نقشه ایران استفاده شده است. از نرم افزارهای، Arc Gis, Surfer, Global Mapper برای برش، تهیه و تولید نقشه های جدید و تعیین دقیق ویژگی های مورفومتری استفاده شده است. هدف از این پژوهش برآورد ویژگی های مورفومتری دریاچه قدیمی سیمره، برای برنامه ریزی دقیق محیط طبیعی و استفاده از آن برای بهبود زندگی انسان هایی است که در این منطقه سکونت دارند.

آگاهی از میزان تغییرات شیمیایی آب های زیرزمینی و پهنه بندی آن ها نقش مهمی در مدیریت بهینه آب های زیرزمینی یک منطقه ایفا می کند. روش های مختلفی برای مطالعه و پهنه بندی ویژگی های شیمیایی آب های زیرزمینی وجود دارد که انتخاب روش مناسب بسته به هدف، شرایط منطقه و وجود آمار و اطلاعات دارد. هدف انجام این پژوهش ارزیابی روش های زمین آمار به منظور بررسی و تحلیل مکانی میزان شوری و نیترات آب های زیرزمینی دشت نی ریز واقع در جنوب شرق استان فارس می باشد. به این منظور از روش های زمین آمار مانند کریجینگ معمولی (OK) و کریجینگ ساده (SK) و روش های معین مانند عکس فاصله (IDW)، تابع شعاعی (RBF)، تخمین گر موضعی (LPI) و تخمین گر عام (GPI) استفاده گردید. نتایج نشان داد که در بین روش های معین، روش RBF به دلیل R بالاتر و RMSe پائین تر جهت تهیه نقشه تغییرات شوری (EC) (R=0.702 و RMSe=4082.529) و تغییرات نیترات (R=0.632 و RMSe=5.021) در منطقه مناسب می باشد. علاوه بر این نتایج نشان داد که از بین روش های کریجینگ روش کریجینگ ساده (SK) با داشتن  R=0.733و  RMSe=3907.53جهت تهیه نقشه تغییرات شوری (EC) و دارا بودن  R=0.689و  RMSe=4.868جهت تهیه نقشه تغییرات نیترات نسبت به روش دیگر برتری دارد. در نهایت از مقایسه دو روش SK و RBF نتیجه گیری شد که روش کریجینگ ساده (SK) نسبت به روش تابع شعاعی (RBF) برتری داشته و به عنوان روش مناسب جهت تهیه نقشه نهایی تغییرات شوری و نیترات در دشت نی ریز انتخاب می گردد. علاوه بر این نتایج نشان داد که از نظر شرب، آب های زیرزمینی منطقه بر اساس دیاگرام شولر در شش گروه خوب (5.91 درصد)، قابل قبول (4.27 درصد)، نامناسب (11 درصد) و بد (22.95 درصد)، موقتا قابل شرب (42.34 درصد) و غیر قابل شرب (13.53 درصد) و از نظر کیفیت جهت استفاده در کشاورزی در پنج گروه عالی (0.44 درصد)، خوب (5.31 درصد)، قابل قبول (6.88 درصد) مشکوک (7.6 درصد) و بد (79.77 درصد) قرار می گیرند.