زبان و ادبیات عربی
سال:1388 | دوره:1 | شماره:1/2/164 |تعداد مقالات:8

از چشم اندازهای شعر قدیم عرب، تصویر گاو وحشی در آینه قصیده است که شاعر در پردازش تصویر شتر از آن بهره می گیرد و عناصر سازنده تصویر آن، نزد اکثر شاعران تقریبا به هم شبیه است. در نگاه ظاهری به این منظره، همسویی دقیق و ارتباط عمیق بین این عنصر و دیگر عناصر قصیده مخصوصا شتر به چشم نمی آید. از این رو بعضی از محققین و ناقدان معاصر برای رفع این نقصان با استناد به گفته جاحظ درباره این تصویر در شعر جاهلی بر آن شدند که با نگاهی دیگر به این تصویر بنگرند. آنها با تفسیر گفته جاحظ بر این عقیده هستند که احتمالا منظره این حیوان با دین و شعایر و عادتهای اجتماعی و رسوم و سنن ادبی ارتباط دارد و مشتمل بر پژواکهایی از سنن و عادتها و پرستشهای قبیله ای است. زیرا در شبه جزیره عربستان ضمن پرستش گاو، آن را حرز و رقیه ای جادویی برای طلب باران می دانستند.اگر برخلاف شیوه ناقدان پیشین و بعضی از معاصران بخواهیم به گونه ای به تفسیر اجزای مختلف این قصاید بپردازیم تا هماهنگی دقیق بین ارکان قصیده برقرار کنیم، می توانیم با تحلیل مبتنی بر رمز و اسطوره عمق پیوند مفاهیم و مضامین گوناگون آن را دریابیم. براین اساس بعید نمی نماید عنصر گاو وحشی در تابلوی شتر، سمبل حکمت، قدرت و ذکاوت باشد که ویژگیهای تصویر شتر را که نماد شاعر یا انسان ایده آل است، بیان می کند.

شاعر همچون نقاش، پیکرتراش و آهنگسازی است که با هنر شعر تصاویر ذهنی خود را به نمایش می گذارد. قصاید معلقات سبع به مثابه یکی از زیباترین شاهکار ادبی، مشحون از انواع صورت پردازی است، تصویرهایی که از صور شنیدنی، دیدنی، بوییدنی، لمس کردنی، چشیدنی و متحرک نشات می گیرند. در این مقاله، «تصویر شنیداری» این قصاید بررسی شده و با ارایه شواهدی معلوم گشته است که صاحبان معلقات علاوه بر استعمال الفاظ «صدا معنایی» که طنین و آهنگ آنها معنایی خاص می آفریند و نام بردن از رنگها در «صور دیدنی» و نام گلها و عطرها در «صورتهای بوییدنی»، برای مجسم ساختن بهتر محسوسات خود به آفرینش «تصویرهای شنیدنی» که از رهگذر شنیدن احساس می شوند پرداخته اندف یعنی به سراغ صداهای طبیعی و غیر طبیعی محسوس رفته اند و عنصر زمان و مکان را به کار گرفته و سخنان اندرزی همراهان، گفتگوی خویش با دیگران، غرش ابر، زوزه گرگ، شیهه اسب، صدای جوشش دیگها، طنین زمزمه آهوان و ناله زنان داغدیده، را به تصویر کشیده و شعر خود را کامل نموده اند تا مخاطب نیز واقعیتهای دنیای ذهن و محسوسات شاعر را بهتر درک کند، این تصویرها از ویژگیهایی مانند بوم نگاری، حضور شاعر در کنار آن ها، پویایی و حرکت صورتها و .... برخوردارند.

آواشناسی در ابتدا در حیطه علوم متنوعی قرار گرفت و بسیاری از محققانی را که متاثر از نظام فرهنگی عربی - اسلامی بودند، متوجه خود ساخت. در این میان، نحویان و دستور نویسان آن گاه که به مطالعه مسایل صرفی و نحوی می پرداختند، ناگزیر با مسایل آوایی مواجه می شدند، چراکه خود این علوم و به ویژه علم صرف در بسیاری از موضوعات و مباحث به گونه ای با آواشناسی تداخل داشتند. ابن جنی نخستین دستور نویسی بود که تالیف مستقلی را به مباحث آواشناسی اختصاص داد و آن را به عنوان علمی مستقل بررسی کرد و اصطلاح زبانی «علم الأصوات» را برای دلالت بر این علم به کار برد.مقاله حاضر درصدد است نگرشها و دیدگاههای ابن جنی را در خصوص آواهای زبان عربی از خلال بررسی متون و آثار موجود او استخراج و آنها را از منظر پژوهشهای آواشناسی معاصر بررسی نماید. روشی که ابن جنی در بررسیهای آوایی خود به کار برده روشی توصیفی بوده و نتایجی که در زمینه توصیف آواها به آنها دست یافته، با توجه به عدم وجود امکانات و ابزارهای تحلیل آواها بسیار پیشرفته بوده است تا جایی که با توصیف آواشناسان معاصر که مجهز به آزمایشگاهها و وسایل پیشرفته هستند، تا حد زیادی مطابقت می کند.

سبک باروک در آغاز در پیشه مروارید سازی به کار می رفت و از اواخر قرن نوزدهم وارد حوزه هنر و ادب شد. از جمله ویژگی های آن می توان به حرکت و پویایی، عصیان، نوجویی و تصاویر شعری اشاره کرد. در این گفتار پس از بررسی و تحلیل درون مایه های این سبک، به بررسی نمونه های آن در شعر زهاوی شاعر معاصر عراق، پرداخته می شود. از بن مایه های سبک باروک در شعر زهاوی می توان به عصیان، اندیشه مرگ، بی ثباتی دنیا، اغتنام فرصت و حرکت و پویایی اشاره کرد.

«بدیعیات» به عنوان فنی نو و بی سابقه در دوره ای از تاریخ ادبیات عربی پدید آمد که به دوره انحطاط موسوم است. بررسی این فن به عنوان نمونه ای از شعر و ادب این دوره، هر پژوهش گری را درباره تسمیه این برهه از تاریخ ادبیات عربی دچار تردید می کند. زیرا خیل عظیم دانشمندان و ادیبان و شاعران این دوره، با هزاران اثر ارزشمند اگر از شکوفایی حکایت نکند، بیان گر انحطاط نیز نمی باشد.بدیعیات گرچه ریشه در مدایح نبوی دارد ولی به عنوان فنی مستقل ابراز وجود کرد و بدیعیه سرایان نام آوری در این عرصه هنرنمایی کردند و صنایع بدیعی را در تک تک ابیات قصیده خود به تصویر کشیدند، و آن گاه در تبیین رموز و غموض فنون بدیعی خود شروحی ارزشمند را به رشته تحریر درآوردند که کتاب «خزانه الادب» ابن حجه حموی نمونه ای از آنهاست.

دیک الجن حمصی، یکی از شعرای بزرگ شیعه در عصر عباسی، با آنکه ازشعرای طراز اول این عصر و استاد و الهام بخش شاعران بزرگی همچون ابوتمام بود و در زمان حیات خود در میان ادبا شهرت والایی داشت، ولی بعد از مرگ به شدت مورد ستم قرار گرفته و آنچنان که شایسته اوست در طول تاریخ معرفی نگردیده است. وی عاشق و دلباخته اهل بیت پیامبر (ص) بوده و قصاید زیبایی در فضایل و مصائب آنان سروده است که هرچند بسیاری از آنها از بین رفته، اما اندک باقیمانده آن قابل تامل و بررسی است.در این مقاله ضمن معرفی دیک الجن و بیان مظلومیت وی، به جایگاه رفیع شاعر در بین شعرای عصر عباسی و به نوآوریهای وی و به بیان گوشه هایی از فضایل و مصائب اهل بیت (ع) که در اشعار زیبای شاعر آمده است، پرداخته ایم.

گوناگونی مسایل جامعه، شاعران را برآن داشت تا گستره نمادهای خویش را به حوزه خاصی محدود نکنند و آن را به دیگر نمادهای مختلف ازجمله نمادهای دینی گسترش دهند. دراین میان پیامبران نقش سازنده ای به عهده دارند. شاعران، این شخصیت ها را به دلیل برخورداری از دلالت های بالقوه و سازگار با تجربه ها درونی خویش به کار گرفته اند، تا ابعاد فراموش شده آنها را با نگاه ذره بینی خویش برجسته نمایند و از آنها جهت انتقال داده های ذهنی خود به شکل نمادین بهره ببرند. اما از آنجا که این نمادها در کنار دیگر واژگان در متن رشد می کنند، از گونه های دلالتی خاص و متعددی برخوردار می شوند که از لحاظ فنی درخور توجه است. این مقاله به بررسی و بیان ارزشهای فنی برخی از این دلالت ها از جمله، غربت و رنج، صبر و ایمان، انتظار و رهایی، سترونی و نوزایی، و قیام، فدا و سازش می پردازد.

از مهم ترین مسایلی که فکر بشر را از دیرباز به خود معطوف کرده، مساله مرگ و زندگی است که مکاتب فلسفی، ادبی و هنری معاصر نیز از آن غافل نبوده اند و تلاش کرده اند از زاویه دید خود بدان بپردازند و راز آن را بگشایند. در ادبیات معاصر عرب، ابوالقاسم شابی، شاعر تونسی، از جمله کسانی است که در دیوان کم حجم خود بارها به این مساله پرداخته و به تاثیر از انگیزه های مختلفی چون گرایش ادبی، بیماری قلبی، مرگ عزیزان و اعتقادات دینی، اشعاری پیرامون مرگ و زندگی سروده است. او در این اشعار تعابیر تناقض گونه ای دارد و این مقاله درصدد تحلیل و بیان، به علت این تناقض گویی است.