جستارهای نوین ادبی
سال:1391 | دوره:45 | شماره:4 (مسلسل 179) |تعداد مقالات:7

محققان تا کنون تحقیق چندانی درباره جای نام های شاهنامه انجام نداده اند. این درحالی است که ضبط برخی از این جای نام ها در دستنویس ها و چاپ های شاهنامه پریشان و بی سامان و گاه نادرست است. زیرا نسخه نویسان شاهنامه تقریبا در همه دوره ها اهتمام چندانی برای ضبط صحیح این نام ها از خود نشان نداده و گاه آن ها را از روی اهمال کاری با نام ها یا کلمات مانوس در روزگار خود جایگزین کرده اند. در این مقاله درباره دو جای نام «آرچنگ» و «نرآهو/ پی آهو» که در شاهنامه های چاپی و خطی، غلط یا گونه گون ضبط شده، بر اساس نسخه های خطی کهن بحث شده و ضبط صحیح آن مشخص گردیده است. اولی قطعا بر همان ارچنگان منطقه کلات نادر تطبیق می کند و دومی با تردید باید نام میدانی در مرز زابلستان به توران در افغانستان کنونی باشد.

انوری از شاعران بزرگ ایرانی است که شعر او هم بر شاعران همدوره او و هم بر شاعران پس از او تاثیر داشته است. دیوان او تا امروز چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است که از میان آن ها دو تصحیح که در ایران انجام شده از اقبال عمومی برخوردار شده است. در ایران ابتدا سعید نفیسی به جمع آوری اشعار انوری پرداخت و پس از او محمد تقی مدرس رضوی دیوان انوری را تصحیح کرد. در این جستار به معرفی نسخه ای کهن از دیوان انوری که در کتابخانه مجلس موجود است، پرداخته و بر ضرورت تصحیح انتقادی دیوان انوری تاکید کرده ایم. هیچ یک از دو مصحح محترم از این نسخه استفاده نکرده اند. این نسخه که در سال 680 هجری قمری کتابت شده است، حاوی دو غزل، 5 قطعه و 84 رباعی نویافته از انوری است که در چاپ های پیش از این در دیوان انوری وارد نشده اند.

«محمد بن مبارک شاه قزوینی» (و: 966ق.) ملقب به «حکیم شاه»، حکیم، متکلم، فیلسوف، مترجم و طبیب حاذق دربار عثمانی است. وی از محضر استادان بزرگی چون «جلال الدین دوانی» و «صدر الدین دشتکی» بهره برده و به سبب تسلط بر زبان های فارسی، عربی و ترکی و دسترسی به کتب پیشینیان، توانسته است کتاب های ارزشمندی در علوم مختلف تالیف کند. یکی از این آثار، کتاب فارسی «جواهرنامه» یا «معرفه الجواهر» است که در شرح صفات، انواع، معادن، عیوب، روش نگهداری، طبیعت و خواص جواهرات و نیز برخی از احجار تالیف شده است. تا پیش از قرن دهم هجری، جواهرنامه های متعددی در جهان اسلام تالیف شده اما جواهرنامه قزوینی ویژگی هایی دارد که آن را از سایر آثار پیش و پس از خود تمایز می بخشد و تحقیق و تدقیق در آن را ضروری می سازد. یکی از این ویژگی ها، تنوع و تعدد جواهر و احجار معرفی شده در این کتاب است. استفاده از آثاری که در این علم در حوزه های شرقی و غربی جهان اسلام تالیف شده بود این کتاب را جامع جواهرنامه های پیش از خود ساخته است. ویژگی دیگر جواهرنامه قزوینی، سبک نثر آن است؛ بررسی سبک این رساله نشان می دهد که علی رغم دوری مولف از مرکز زبان فارسی، به سبب طبع شاعرانه و ذوق ادبی وی و نیز تسلط بر آثار بزرگان دوره های پیشین در علوم مختلف، کتاب وی با وجود تاثیر پذیری از زبان عربی از بسیاری از سهوهای لغوی و دستوری و نیز تکلفات رایج در آن دوره مبراست و با سادگی و ایجاز لازم برای یک متن علمی، به خوبی از عهده انتقال پیام به مخاطب بر آمده است.

در داستان «یزدگرد شهریار» شاهنامه از نوعی کافور به نام «کافور منثور» یاد شده است که نسخه های خطی و چاپی در ضبط آن اتفاق نظر ندارند. با توجه به زمینه فرهنگی داستان، نخست به دنبال این نوع کافور در فرهنگ اسلامی و عربی می گردیم، سپس اطلاعاتی را که در فرهنگ های فارسی در این باره آمده بررسی می کنیم و پس از آن با در نظر گرفتن تصحیفات احتمالی این واژه و با آوردن شواهدی از متون طبی، جغرافیایی و ... و با توجه به منابع تحقیقی، شکلی دیگر از این واژه را پیشنهاد می کنیم.

بستان العارفین و تحفه المریدین از متون منثور عرفانی قرن پنجم حوزه خراسان است که در میان آثار فارسی برای بسیاری از حکایات و کرامات و اقوال صوفیان منبعی کهن به شمار می آید. افزون بر این، فواید زبانی کتاب نظیر بسیاری از واژه های خاص و وجوه سبک شناختی نثر نزدیک به گفتار قرن پنجم از ارزش های دیگر این اثر است. بستان العارفین و تحفه المریدین، به همراه منتخب رونق المجالس و پیوست هایی در سال 1354 (ه. ش.) به اهتمام دکتر احمدعلی رجایی بخارایی منتشر شده و اخیرا به چاپ دوم نیز رسیده است. نگارنده در این نوشتار با استفاده از نسخ خطی شناخته شده و دست یاب بستان العارفین و نیز دیگر منابع کهن، به بررسی متن چاپی آن پرداخته و نشان داده است که وجود سهوهای گوناگون در متن، ضرورت تصحیح مجدد آن را به روشنی تایید می کند.

در کتاب چین نامه که به تازگی تصحیح و حاشیه نویسی شده است، واژه های فارسی فراوانی یافت می شود که در هند تحول معنایی یافته است؛ واژگانی که بدون دانستن معنای آن ها در زبان هندی، درک دقیق متن، دشوار و در مواردی ناممکن خواهد بود. با توجه به این که تا کنون فرهنگ جامعی برای آن دسته از لغات فارسی که در هند تحول معنایی یافته اند نوشته نشده است، برای تصحیح و تحشیه این اثر ناگزیر باید از فرهنگ هایی بهره برد که لغاتی از این دست را به صورت پراکنده دربرگرفته اند. در این مقاله این واژگان استخراج، دسته بندی و معنا شده اند. توجه به این دست واژگان علاوه بر این که به مطالعه دقیق تر متن کمک خواهد کرد، در بررسی ترجمه و تحشیه آن و همچنین بر تصحیح و گزینش نسخه اساس نیز تاثیر بسزایی خواهد گذاشت.

«طرح متن جامع غزلیات سنایی» اولین نمونه تصحیح یک متن فارسی با استفاده از روش های رایانه ای است. این طرح در سال 2001 میلادی به صورت یک پروژه تحقیقاتی در دانشگاه ونیز ایتالیا آغاز شد. مجریان اصلی پروژه خانم ها والنتینا زانولا و دانیلا منگینی بودند. زانولا دکتری ایران شناسی خود را از دانشگاه ناپل ایتالیا با دفاع از رساله ای درباره سنایی غزنوی دریافت کرده و خانم منگینی نیز با دفاع از رساله دکتری خود با عنوان «فرخی، حافظ، طالب: بررسی مقایسه ای بسامد واژگانی» در سال 1992 دکتری ایران شناسی خود را اخذ کرده است.فکر استفاده از رایانه برای تصحیح متون، از حدود چند دهه قبل در اروپا مطرح و مورد استفاده واقع شد؛ اما استفاده از این روش ها در تصحیح متون فارسی برای نخستین بار در این طرح انجام شده است. بنا به پیشنهاد خانم زانولا و با مشاوره ایران شناس بزرگ، پروفسور د. بروین، غزلیات سنایی به عنوان ماده و موضوع اصلی این پروژه مطرح گردید. علاوه بر د. بروین که در پیشبرد این طرح همواره مجریان را راهنمایی می کرده، ریکاردو زیپولی، دیگر ایران شناس برجسته ایتالیایی نیز به مجریان طرح مشاوره هایی داده است. این پروژه چندین بار در مراحل مختلف به دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی نیز ارائه گردیده و وی نیز نظریات اصلاحی مفیدی را در این زمینه ارائه کرده است.